ΜΠΟΡΕΙ ΝΑ ΚΑΛΛΙΕΡΓΗΘΕΙ Η ΚΡΙΤΙΚΗ ΣΚΕΨΗ;

Μια ψυχολόγος εξηγεί τι σημαίνει κριτική σκέψη, αν είναι έμφυτη ή επίκτητη και πώς μπορούμε να την καλλιεργήσουμε.  

Όλοι μας κάνουμε καθημερινά πολλές σκέψεις, μάλιστα πολλές απ' αυτές, χωρίς καν να το αντιλαμβανόμαστε. Το μυαλό μας τρέχει, και αν το αφήσουμε μπορεί να μας πάει όπου εκείνο θέλει, χωρίς να το καταλάβουμε. Θα έλεγε κανείς ότι μερικές φορές φτάνουμε στο σημείο να σκεφτόμαστε, χωρίς να σκεφτόμαστε! Αυτές είναι οι μη συνειδητές σκέψεις, που απλά συμβαίνουν.

Από την άλλη μεριά, έχουμε τις συνειδητές σκέψεις, εκείνες δηλαδή, που αναπαράγουμε στο μυαλό μας ως αποτέλεσμα συνειδητής επεξεργασίας. Οι συνειδητές σκέψεις που περνάνε από το φίλτρο της κριτικής ανάλυσης δεδομένων, αποτελούν την κριτική σκέψη. Η κριτική σκέψη είναι αποτέλεσμα επεξεργασίας, ανάλυσης και αξιολόγησης της αξιοπιστίας των διαθέσιμων πληροφοριών για ένα συγκεκριμένο θέμα.

Η κριτική σκέψη αποτελεί μία δεξιότητα που διευκολύνει την ανάληψη προσωπικής ευθύνης και την αίσθηση ελέγχου του μυαλού μας. Ένα άτομο που έχει κριτική σκέψη έχει την ικανότητα να βρίσκει αποτελεσματικές λύσεις συμπεριλαμβάνοντας ένα σύνολο δεδομένων, τα οποία εξετάζονται κριτικά.

Ποιες είναι οι ποιότητες της κριτικής σκέψης;

Με τον όρο «ποιότητες», εννοούμε τα ποιοτικά χαρακτηριστικά εκείνα, τα οποία είναι απαραίτητα για την ανάπτυξη της κριτικής σκέψης. Ένας άνθρωπος, ο οποίος έχει κριτική σκέψη, χρειάζεται να έχει και να καλλιεργεί τις εξής ποιότητες: παρατήρηση, ανάλυση, αμφισβήτηση, αξιολόγηση και επίλυση προβλημάτων μέσα απ' αυτήν τη διαδικασία.

Μπορεί να συλλέγει, να αναλύει και να συνδέει τις προσλαμβάνουσες πληροφορίες με τρόπο που διευρύνει την κατανόησή του στο εκάστοτε θέμα ή πρόβλημα, και ταυτόχρονα, κάνει πιο εφικτούς τους εναλλακτικούς τρόπους επίλυσής του.

Είναι έμφυτη ή επίκτητη;

Η κριτική ικανότητα φαίνεται να είναι μία δεξιότητα, η οποία μπορεί να υπάρχει σαν προδιάθεση στον άνθρωπο, αλλά το κατά πόσο αυτή ενθαρρύνεται από το περιβάλλον, τείνει να παίζει σημαντικότερο ρόλο στην ανάπτυξή της. Η εκπαίδευση και εκμάθηση των επιμέρους ποιοτήτων που την αποτελούν, φαίνεται να φέρει ενθαρρυντικά αποτελέσματα.

Προσωπικές περιοριστικές πεποιθήσεις, δυσκολίες συναισθηματικής φύσεως ή οι φτωχές γνώσεις και η περιορισμένη εικόνα σε θέματα ευρέος φάσματος, μπορεί να λειτουργήσουν ανασταλτικά στην ανάπτυξη και διατήρησή της.

Πώς καλλιεργείται η κριτική σκέψη;

Η παράθεση ενός θέματος προς επίλυση μέσα σε ένα περιβάλλον το οποίο διέπεται από κατανόηση, σκέψη και μάθηση, μπορεί να ενισχύσει την κριτική σκέψη. Σημαντικό περιβάλλον ανάπτυξης της κριτικής σκέψης στα πρώτα χρόνια της ζωής μας είναι η οικογένεια και το σχολείο.

Η ανάθεση έργων που απαιτούν κριτική ματιά μέσα σε ένα κλίμα αποδοχής φαίνεται να ενισχύει την ελεύθερη σκέψη του παιδιού. Η ταυτόχρονη και συνεπής παρουσία ενός ενήλικα που ενθαρρύνει αυτήν τη διαδικασία, φαίνεται να παίζει σημαντικό ρόλο στη μετέπειτα διατήρηση αυτού του τρόπου σκέψης.

Βασικό εργαλείο στην ανάπτυξη της κριτικής σκέψης αποτελεί και η ανθρώπινη περιέργεια. Ο άνθρωπος που θέτει πολλαπλές ερωτήσεις για θέματα που τον απασχολούν, φτάνει σε μία βαθύτερη κατανόηση των απαντήσεων που λαμβάνει. Οι τεχνικές αμφισβήτησης αυτού που αντιλαμβάνεται κανείς ως «πραγματικό», τείνει να ενισχύει τον αυτο-στοχασμό, την αναθεώρηση της σκέψης και την ανάπτυξη εποικοδομητικών διαλόγων.

Ο σωκρατικός διάλογος αποσκοπούσε ακριβώς σε αυτή την αρετή. Μέσα από την αμφισβήτηση και την φαινομενική του άγνοια, ο Σωκράτης ενθάρρυνε τους μαθητές του προσφέρουν αποδεικτικά στοιχεία για να στηρίξουν τη θέση τους, και έτσι να προχωρήσουν και οι ίδιοι σε μία βαθύτερη κατανόησή της. Η μαιευτική μέθοδος του Σωκράτη αποτελεί μέχρι σήμερα ένα πολύ χρήσιμο εργαλείο για την ενίσχυση της κριτικής σκέψης και της «σοφής» λήψης αποφάσεων.

Πόσο σημαντική είναι;

Καταρχάς αποτελεί βασικό εργαλείο μάθησης. Ένας άνθρωπος που μαθαίνει πώς να σκέφτεται, να αναρωτιέται, να αμφισβητεί και να συλλέγει δεδομένα με κριτικό τρόπο, μαθαίνει και πώς να κατευθύνεται προς μία πιο συνειδητή μορφή γνώσης.

Παράλληλα, είναι από τις βασικές αιτίες οποιασδήποτε αλλαγής. Ένα άτομο που έχει κριτική σκέψη, τολμά να αμφισβητήσει αυτό που ήδη πιστεύει ότι ξέρει. Τολμά να εσωτερικεύσει τον κόσμο με τον τρόπο που τον αντιλαμβάνεται και να βγάλει ένα δικό του προσωπικό συμπέρασμα για τον τρόπο που αυτός λειτουργεί. Έτσι, αναπτύσσει μια πιο αυτόνομη ανάπτυξη στη ζωή και ενισχύει την ικανότητά του να πιστεύει σε ό,τι έχει νόημα για τον ίδιο. Οι περισσότεροι μεγάλοι ηγέτες ανά τους αιώνες χάρη στην ανεπτυγμένη κριτική σκέψη τους, έβλεπαν ορίζοντα όταν οι υπόλοιποι έβλεπαν «ταβάνι».

Τέλος, η ανεπτυγμένη κριτική σκέψη τείνει, μεταξύ άλλων, να ενισχύει το αντίστοιχο αίσθημα ικανοποίησης από τη ζωή, αφού: 1. Συμβάλλει στην καλύτερη κατανόηση του εαυτού μας και του κόσμου γύρω μας, και 2. Δημιουργεί μία μεγαλύτερη αίσθηση ελέγχου της προσωπικής μας ανάπτυξης και πορείας στη ζωή.

Η ικανότητά μας να αναπτύξουμε την κριτική μας σκέψη, μας δείχνει ότι μόνο οφέλη μπορεί να έχει για την ποιότητα της ψυχικής μας υγείας.

Η Αναστασία Χαρά Καραγιάννη είναι ψυχολόγος-ψυχοθεραπεύτρια.