ΟΙ ΑΓΩΝΙΕΣ ΤΟΥ ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΗ
Πολλές διαφορετικές αγωνίες κατακλύζουν το μυαλό ενός καλλιτέχνη. Πώς μπορούμε να αντιμετωπίσουμε τις τρεις πιο βασικές, για να μην γίνονται εμπόδιο στη δημιουργικότητά μας;
Ξεκινώντας να ασχολούμαι επαγγελματικά με την ζωγραφική, θεωρούσα πως όλα θα είναι ρόδινα και κάθε μέρα πλημμυρισμένη από χαρά και δημιουργία, με οδηγό το μότο: «Κάνε αυτό που αγαπάς και δεν θα χρειαστεί να δουλέψεις ούτε μια μέρα στη ζωή σου». Και, ναι, κάπως έτσι είναι τα πράγματα, μόνο που… όχι πάντα.
Μην με παρεξηγείτε, δεν θα άλλαζα με τίποτα τη ζωγραφική με οκτάωρο σε γραφείο. Παρ’ όλα αυτά, δεν ζούμε σε έναν ουτοπικό κόσμο.
Ακόμα κι αν είμαστε από τους λίγους τυχερούς που έχουν βρει τι θέλουν να κάνουν και καταφέρνουν μέσα από αυτό να βγάζουν τα προς το ζην, που ακολουθούν το όνειρό τους με πάθος και ευχαριστούν κάθε μέρα την καλή τους τύχη, το κάρμα, τον Παντοδύναμο, ή όπως θέλετε πείτε το, υπάρχουν πάντα αυτές οι μέρες ή και οι μήνες που τίποτα δεν μοιάζει να πηγαίνει καλά. Που οι μαύρες σκέψεις πάνε να μας πείσουν ότι δεν είμαστε αρκετά καλοί και μήπως να ξανασκεφτούμε την οκτάωρη εργασία που λέγαμε. Που εκείνα τα deadlines ή και έργα κατά παραγγελία δεν βγαίνουν με τίποτα.
Πολλές διαφορετικές αγωνίες κατακλύζουν το μυαλό ενός καλλιτέχνη. Αγωνίες που δεν περιορίζονται μόνο στην καλλιτεχνική δημιουργία, αλλά εμφανίζονται και σε άλλες πτυχές της καθημερινής μας ζωής, με διάφορες μορφές. Για να μην πλατειάζω και, κυρίως, να μην αποθαρρύνω κανέναν που θέλει να υιοθετήσει μια δημιουργική στάση ζωής, περιορίζομαι στους τρεις συχνότερους φόβους που συναντά ένας καλλιτέχνης στην καθημερινότητά του. Δεν έχω αλάνθαστες λύσεις για το πώς να τους αποβάλουμε από την ζωή μας. Έχω όμως κάποιες προτάσεις για το πώς να τους αντιμετωπίζουμε όταν μας πολιορκούν το μυαλό.
Αγωνία #1 ενός καλλιτέχνη: Είμαι σίγουρα καλλιτέχνης;
Το να επιλέξεις να ασχοληθείς με την τέχνη είναι ιδιαίτερα περίπλοκο, ειδικά όταν πρόκειται για την κύρια επαγγελματική σου δραστηριότητα. Ως επί το πλείστον, ακόμη κι αν βγάζεις χρήματα, δεν θα είναι ποτέ αρκετά για να βιοπορίζεσαι αποκλειστικά από αυτό. Όσοι το πετυχαίνουν, είναι οι εξαιρέσεις που επιβεβαιώνουν τον κανόνα. Σε όλες τις εκφάνσεις της τέχνης, είναι οι σούπερ χαρισματικοί και ταλαντούχοι εκείνοι που καταφέρνουν να κάνουν κάτι εξαιρετικά σημαντικό και να γίνουν διάσημοι και πλούσιοι. Αλλά είναι μετρημένοι στα δάχτυλα. Οι υπόλοιποι;
Οι υπόλοιποι προσπαθούν να εντάξουν μέσα στην καθημερινότητά τους και αυτό που ονομάζεται καλλιτεχνική δημιουργία. Και να απαντούν στην κρίσιμη ερώτηση «Mε τι ασχολείσαι;» χωρίς να πρέπει να εξηγούν γιατί δεν είναι τόσο διάσημοι όπως ο Πικάσο, αν ασχολούνται με τη ζωγραφική.
Τι κάνει έναν εικαστικό γνωστό; Φυσικά, οι πωλήσεις και η αναγνωρισιμότητα που ξεφεύγει από τα όρια των μυημένων στην τέχνη. Αυτό που, σε ένα τηλεπαιχνίδι γνώσεων, ένας καλός παίκτης έχει πιθανότητες να αναγνωρίσει έναν Μυταρά ή ένα Βολανάκη, πιθανόν κι έναν Μόραλη ή έναν Τέτση. Αλλά, και πάλι, αν είναι καλά πληροφορημένος και ψαγμένος.
Αν βρεθείς σε μια κοινωνική εκδήλωση και δηλώσεις ότι είσαι ζωγράφος, πολλοί θα αναρωτηθούν ποια σχολή έχεις τελειώσει, πού έχεις εκθέσει και σε ποια γκαλερί πωλούνται τα έργα σου. Κάποιοι δεν θα μπορέσουν να καταλάβουν πώς γίνεται να έχεις πρωινή δουλειά και να ζωγραφίζεις τα βράδια, όταν τα παιδιά κοιμούνται. Αρκετοί θα αναρωτηθούν γιατί δεν έχουν δει δουλειά σου στην τηλεόραση ή στο Μετρό, λες και ξέρουν προσωπικά κάποιον που τα έργα του είναι σε δημόσιους χώρους. Ελάχιστοι θα αναγνωρίσουν την ανάγκη και την επιθυμία σου να πραγματοποιήσεις το όνειρό σου και να ζήσεις όπως πραγματικά θέλεις εσύ, κάνοντας αυτό που κατά βάθος σε ορίζει ως άνθρωπο και δημιουργό.
ΑΝ ΔΕΝ ΠΙΣΤΕΨΩ ΕΓΩ ΣΤΟΝ ΕΑΥΤΟ ΜΟΥ, ΠΩΣ ΠΕΡΙΜΕΝΩ ΝΑ ΤΟ ΚΑΝΟΥΝ ΟΙ ΑΛΛΟΙ;
Ως αυτοδίδακτη, τρέμω να αποκαλέσω τον εαυτό μου καλλιτέχνη, μπας και προσβάλλω κάποιο πρωτόκολλο για το τι πρέπει να έχεις καταφέρει στην ζωή σου για να δικαιούσαι να φέρεις αυτόν τον τίτλο.
Και σας ρωτώ: Ποιες ακριβώς προϋποθέσεις πρέπει να πληροί κάποιος για να ονομάζεται καλλιτέχνης; Έχει να κάνει με την ακαδημαϊκή του εκπαίδευση; Αν ναι, πρέπει να είναι απόφοιτος της Ανώτατης Σχολής Καλών Τεχνών, ή αρκεί κι ένα πτυχίο από ιδιωτική σχολή; Έχει να κάνει με το βιογραφικό του και με το πόσες ατομικές εκθέσεις έχει πραγματοποιήσει; Το καφέ της γειτονιάς, που του αφιέρωσε έναν τοίχο για έναν ολόκληρο μήνα, πιάνεται; Είναι θέμα κοινωνικού περίγυρου; «Ο τάδε κάνει παρέα με τον δείνα μέγα και τρανό εικαστικό», άρα αυτόματα χρίζεται κι αυτός καλλιτέχνης; Ή είναι απλά θέμα ταλέντου και ικανοτήτων να συλλαμβάνεις ιδέες και να τις αποτυπώνεις με δημιουργικό τρόπο;
Ποιος αποφασίζει ποιος θεωρείται καλλιτέχνης και ποιος όχι; Σε αυτή την αιώνια διαμάχη, αποφάσισα να υιοθετήσω την άποψη που διατύπωσε το 2014 η μουσικός Amanda Palmer, στο βιβλίο της «The Art of Asking»: «Δεν υπάρχει “σωστός δρόμος” για να γίνεις πραγματικός καλλιτέχνης. Μπορεί να νομίζεις ότι θα αποκτήσεις αξιοπιστία με το να πας σε πανεπιστήμιο, να εκδώσεις βιβλία, να υπογράψεις με μια δισκογραφική εταιρεία. Αλλά όλα αυτά είναι βλακείες και όλα είναι στο μυαλό σου. Είσαι καλλιτέχνης όταν εσύ λες ότι είσαι. Και είσαι καλός καλλιτέχνης, όταν κάνεις κάποιον να βιώσει ή να αισθανθεί κάτι βαθύ ή απρόσμενο».
Στις δημιουργικές μας αναζητήσεις, κανένας δεν πρόκειται να μας απονείμει τον τίτλο του καλλιτέχνη. Κανείς δεν μπορεί να μας πει πότε και αν τα έχουμε καταφέρει. Αν, όμως, έχουμε βάλει όλη μας την ψυχή, το πάθος και την αγάπη μας, έχουμε πετύχει πολλά περισσότερα. Αρχικά, να παραμείνουμε πιστοί στην εκπλήρωση των ονείρων μας, πιστεύοντας στον εαυτό μας. Με το έργο μας καταφέρνουμε να αγγίξουμε ανθρώπους γύρω μας, να τους εμπνεύσουμε, να τους ενώσουμε, πέρα από κοινωνικό υπόβαθρο, πολιτικές ιδεολογίες ή θρησκευτικές πεποιθήσεις. Ένας άνθρωπος με οδηγό την αυτοέκφραση καταφέρνει να αναστατώνει, να διαφωτίζει και να γαληνεύει, όχι με σύμμαχο τα πτυχία και τις περγαμηνές του, αλλά με ένα πινέλο, μια κιθάρα, έναν μονόλογο και το πάθος του. Και, εφόσον το καταφέρνει, προφανώς κάτι κάνει καλά.
ΜΠΟΡΕΙ ΝΑ ΘΕΩΡΟΥΣΑ ΤΟΝ ΕΑΥΤΟ ΜΟΥ ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΚΟ, ΑΛΛΑ ΠΑΛΕΥΑ ΜΕ ΤΗΝ ΠΕΠΟΙΘΗΣΗ ΟΤΙ ΤΑ ΕΡΓΑ ΜΟΥ ΠΡΕΠΕΙ ΝΑ ΕΧΟΥΝ ΒΑΘΥΤΕΡΟ ΝΟΗΜΑ.
Στο βιβλίο «The Art Spirit», μια συλλογή από συμβουλές και σοφίες που αποτελεί πηγή έμπνευσης για κάθε καλλιτέχνη και φιλότεχνο, ο Αμερικάνος ρεαλιστής ζωγράφος Robert Henri (1865–1929) βλέπει την τέχνη ως μια έκφραση της αγάπης για τη ζωή. Και στον καθένα μας έναν δημιουργό: «Σε κάθε άνθρωπο υπάρχει ένας καλλιτέχνης και όποια κι αν είναι η δραστηριότητά του, έχει ίσες πιθανότητες με οποιoνδήποτε άλλο να εκφράσει το αποτέλεσμα της εξέλιξής του και της επαφής του με τη ζωή. Δεν πιστεύω ότι ένας πραγματικός καλλιτέχνης ενδιαφέρεται για το αν αυτό που κάνει είναι “τέχνη” ή όχι. Ποιος, στην τελική, γνωρίζει τι είναι τέχνη;»
Μήπως βάζοντας ταμπέλες ακυρώνουμε ακριβώς αυτό που χαρακτηρίζει έναν καλλιτέχνη – τη δημιουργική έκφραση έξω από κουτάκια και πέρα από στερεότυπα;
Αγωνία #2: Μήπως δεν είμαι αρκετά καλός;
Αν με ρωτήσεις πώς θυμάμαι τον εαυτό μου ως παιδί, η πρώτη εικόνα που θα μου έρθει στο μυαλό είναι εγώ κρυμμένη πίσω από τη φούστα της μαμάς μου. Παρά τα κατακόκκινα μαλλιά και τις φακίδες μου, που δεν περνούσαν απαρατήρητα στην Ελλάδα των ’80s, για κάποιο λόγο ένιωθα πάντα αόρατη. Δυστυχώς, οι ανασφάλειές μου με ακολουθούσαν και στην ενήλικη ζωή, και πίσω από κάθε μου προσπάθεια υπήρχε πάντα μια αμφιβολία. Ότι δεν θα τα καταφέρω, ότι δεν είμαι αρκετά καλή, ότι σίγουρα θα υπάρχει κάποιος καλύτερος από μένα για τη δουλειά.
Όπως φαντάζομαι οι περισσότεροι, μεγάλωσα σύμφωνα με τη γενική αντίληψη ότι μόνο μια ιδιαίτερη μερίδα ανθρώπων μπορούν να θεωρηθούν καλλιτέχνες και σίγουρα εγώ δεν ήμουν ανάμεσά τους. Μπορεί να θεωρούσα τον εαυτό μου δημιουργικό, αλλά ταυτόχρονα πάλευα με την πεποίθηση ότι, για να αποκαλέσω τον εαυτό μου καλλιτέχνη, τα έργα μου πρέπει να έχουν ένα βαθύτερο μήνυμα, μια κοινωνικοπολιτική προσέγγιση, ότι πρέπει με κάποιον τρόπο να αλλάξουν τον κόσμο.
Παρ’ όλα αυτά, η ανάγκη μου να τιμήσω το εσωτερικό μου κάλεσμα για δημιουργία υπερίσχυσε τον ανασφάλειών μου και συνέχισα να ζωγραφίζω με τον τρόπο που με εξέφραζε. Συνέχισα να δημιουργώ, συνέχισα να πουλάω (και μάλιστα με ρυθμό αξιοσέβαστο, κάτι που σημαίνει ότι η δουλειά μου αρέσει πολύ), συνέχισα να κάνω με τα έργα μου τόσο τον εαυτό μου όσο και μια μερίδα ανθρώπων να αισθάνονται όμορφα.
Μέσα από μικρές πινελιές και μικρές –αλλά τόσο σημαντικές– υπερβάσεις, όπως το να παρουσιάσω τα έργα μου στον κόσμο, όπου όλοι είναι ελεύθεροι να κρίνουν, να κατακρίνουν ή να αποθεώσουν, ήρθε η συνειδητοποίηση ότι καμιά φορά εκείνο που χρειάζεται είναι μια αλλαγή οπτικής, μια ελάχιστη μεταστροφή στην αντίληψη. Η κορυφαία Αμερικανίδα ποιήτρια Sylvia Plath (1932-1963) είχε πει: «Ο χειρότερος εχθρός της δημιουργικότητας είναι η αυτο-αμφισβήτηση». Αν δεν πιστέψω εγώ στον εαυτό μου, πώς περιμένω να το κάνουν οι άλλοι;
ΑΦΗΣΤΕ ΑΥΤΟ ΠΟΥ ΥΠΑΡΧΕΙ ΜΕΣΑ ΣΑΣ ΝΑ ΕΚΦΡΑΣΤΕΙ ΚΑΙ ΣΙΓΟΥΡΑ ΘΑ ΔΙΚΑΙΩΘΕΙΤΕ.
Σιγά σιγά, οι πεποιθήσεις μου περί τέχνης και δημιουργικότητας άρχισαν να μεταβάλλονται και να συνειδητοποιώ πως, ναι, η πράξη της εικαστικής έκφρασης σε όλες τις μορφές της μπορεί από μόνη της να αλλάξει τον κόσμο. Γιατί μπορεί να αλλάξει τον καθένα από εμάς. Το θάρρος που χρειάστηκε για να σηκώσω το πινέλο και να βουτήξω στο άγνωστο, να εκφραστώ με ειλικρίνεια και αυθορμητισμό, με μεταμόρφωσε ως άνθρωπο. Δημιουργώντας έμαθα να βλέπω τη ζωή με άλλη ματιά, να απορροφώ εικόνες και να εμπλέκομαι συναισθηματικά, να εκτοξεύω ιδέες, να προκαλώ, να γίνομαι ευρηματική. Η αξία της τέχνης στη ζωή μου, σε συναισθηματικό και πνευματικό επίπεδο, ξεπέρασε την ανησυχία μου αν κάποιος εκεί έξω θα αναγνώριζε την αξία μου ως καλλιτέχνη.
Αφήστε αυτό που υπάρχει μέσα σας να εκφραστεί και σίγουρα θα δικαιωθείτε. Όπως για όλα, με πολύ κόπο και ατέλειωτη προσπάθεια. Αλλά μόνο έτσι αξίζει η ζωή. Να τη ζεις όπως βαθιά μέσα σου επιθυμείς. Και έτσι γίνεσαι καλύτερος για τον εαυτό σου και χρήσιμος για τους άλλους.
Αγωνία #3: Artist’s block
Η ανάθεση του έργου γίνεται. Η παράδοση είναι σε δύο εβδομάδες. Πέρασε η πρώτη και δεν έχω καταφέρει να βάλω ούτε πινελιά. Έρχεται η δεύτερη και ο λευκός καμβάς παραμένει λευκός. Αποφασίζω δειλά δειλά να κάνω κάποιες πρώτες πινελιές, αλλά μάταια… Ό,τι κάνω μου φαίνεται λάθος. Το πινέλο μου μοιάζει ξένο σώμα και ό,τι μέχρι τώρα μου έβγαινε αβίαστα τώρα απλά δεν βγαίνει με τίποτα.
Είναι οι στιγμές που σε αφοπλίζει η ζωή. Που η έμπνευση έχει πάει σε άλλον. Έχεις στερέψει από ιδέες και από διάθεση. Δεν έχεις όσο χρόνο θα ήθελες. Γιατί πάντα υπάρχει κάποιος για τον οποίο παράγεις τέχνη. Άλλες φορές είναι ο ατζέντης σου, κάποιες είναι ο γκαλερίστας, τις περισσότερες φορές ένα πελάτης.
Αλλά δεν είσαι μηχανή. Είσαι καλλιτέχνης.
Καλλιτέχνης. Βαριά λέξη. Σε μια προσπάθεια να δώσουμε μια πρώτη ερμηνεία, θα λέγαμε ότι είναι ένας άνθρωπος προικισμένος, ταλαντούχος, ευρηματικός, τολμηρός, που δημιουργεί σε κάποιον τομέα της τέχνης. Απλά κι ωραία. Τι συμβαίνει, όμως, όταν αυτός ο θεωρητικά χαρισματικός άνθρωπος πολύ απλά μπλοκάρει; Όταν η τόλμη, η ευρηματικότητα, η φαντασία εξαφανίζονται; Όταν ο φόβος και ο τρόμος κάθε καλλιτέχνη, το λεγόμενο artist’s block χτυπάει και την δική του πόρτα;
Στα τόσα χρόνια που ζωγραφίζω, δεν μου έχει συμβεί μόνο μια και δυο, αλλά τόσες φορές, που έχω χάσει τον λογαριασμό. Μέσα από αυτή τη διαδικασία, της απόλυτης απουσίας ιδεών και της προσπάθειας να ξεφύγω από τον δημιουργικό βάλτο στον οποίο έχω πέσει, έχω πια πειστεί για ένα πράγμα: Δεν μπορούμε με τίποτα να εκβιάσουμε τη δημιουργικότητα. Μπορούμε, όμως, να χρησιμοποιήσουμε μικρά κολπάκια, που θα μας κάνουν να ξεπεράσουμε τον φόβο της λευκής σελίδας, εμπιστευόμενοι το ένστικτό μας και αποφεύγοντας την παγίδα των προκαθορισμένων ιδεών που έχουμε στο μυαλό μας.
ΤΟ ΒΑΣΙΚΟ ΕΙΝΑΙ ΝΑ ΕΙΜΑΣΤΕ ΕΥΕΛΙΚΤΟΙ ΚΑΙ ΤΟΛΜΗΡΟΙ. ΝΑ ΑΚΟΛΟΥΘΟΥΜΕ ΤΟ ΕΝΣΤΙΚΤΟ ΜΑΣ.
Ο θεμελιώδης κανόνας για να το καταφέρουμε αυτό είναι να αφήσουμε τα έργα να εξελιχθούν από μόνα τους. Αρχικά, να σταματήσουμε να σκεφτόμαστε πώς ακριβώς θέλουμε να είναι στην τελική τους μορφή. Δεν μου έχει τύχει ποτέ ένα έργο να καταλήξει ακριβώς όπως το είχα φανταστεί πριν το ξεκινήσω. Αυτή είναι και η μαγεία της αυθόρμητης ζωγραφικής. Ότι το ίδιο το έργο μάς καθοδηγεί και χτίζεται πινελιά πινελιά. Αδειάζοντας το μυαλό μας από εικόνες και ξεκινώντας με μια βασική ιδέα, δίνουμε χώρο στο έργο να φανερωθεί σιγά σιγά, διώχνοντας ταυτόχρονα κάθε πίεση από μέσα μας.
Κάνοντας ένα βήμα πίσω, κυριολεκτικά και μεταφορικά, ώστε να παρατηρήσουμε το έργο από απόσταση, εντοπίζουμε με μεγαλύτερη ευκολία τι πάει καλά και τι όχι. Κοιτάζοντάς το από μακριά κερδίζουμε μια νέα οπτική, που θα μας βοηθήσει να πάρουμε αποφάσεις και να το οδηγήσουμε προς νέες κατευθύνσεις. Εστιάζοντας σε ό,τι πάει καλά, χτίζουμε σιγά σιγά το υπόλοιπο, επεμβαίνοντας σε όσα σημεία φαίνονται αδύναμα.
Αφήστε το χρονικό περιθώριο που χρειάζεται για να δείτε το έργο με άλλο μάτι. Μου έχει συμβεί άπειρες φορές να αφήσω στην άκρη ένα έργο που δεν μου βγαίνει και να ξεκινήσω ένα άλλο, τελείως διαφορετικό. Νιώθοντας καλά με τον νέο πίνακα, ξαναπιάνω τον πρώτο. Αυτή η εναλλαγή από το ένα έργο στο άλλο πολλές φορές είναι αποκαλυπτική.
Όπως και στην πραγματική ζωή, χρειάζεται καμιά φορά να αποστασιοποιηθούμε για λίγο από κάτι που μας δυσκολεύει, μας προβληματίζει και μας αγχώνει, για να επιστρέψουμε μετά από μικρό χρονικό διάστημα και να το αντιμετωπίσουμε με πιο καθαρό μυαλό. Σε έναν καβγά με τον σύντροφό μας, πριν αρχίσουμε το eye-rolling και την εκτόξευση τηγανιών, καλύτερα να πατήσουμε pause για λίγο και να επιστρέψουμε αργότερα πιο ήρεμοι. Όταν πιάσει το 15χρονο παιδί μας ξέσπασμα οργής, καλύτερα να μετρήσουμε μέχρι το 10, παρά να αρχίσουμε να ουρλιάζουμε κι εμείς, σε μια μάχη για το ποιος θα επικρατήσει.
Μια τέτοια «εφηβική» φάση περνάνε και τα έργα μας καθώς ωριμάζουν. Πρέπει να είμαστε υπομονετικοί με τη διαδικασία, χωρίς να προσκολλούμαστε σε στοιχεία που δεν «δουλεύουν». Πρέπει να παίρνουμε μια απόσταση και να ακολουθούμε το ένστικτό μας. Το βασικό είναι να είμαστε ευέλικτοι και τολμηροί. Άλλωστε, εμείς κρατάμε το πινέλο και ό,τι φτιάξαμε μια φορά μπορούμε να το ξαναφτιάξουμε ακόμη καλύτερα.
Όπως είπε ο Henri Matisse (1869-1954), η δημιουργικότητα απαιτεί τόλμη. Και η τόλμη να δοκιμάζουμε κάτι καινούργιο, να εκπλήσσουμε ακόμα τον ίδιο μας τον εαυτό, μας επιβραβεύει με άπειρες νέες προοπτικές.