ΨΥΧΟΛΟΓΟΣ ΕΞΗΓΕΙ ΓΙΑΤΙ ΕΙΝΑΙ ΕΠΙΚΙΝΔΥΝΟ ΝΑ ΧΡΗΣΙΜΟΠΟΙΕΙΣ ΤΟ CHATGPT ΓΙΑ ΨΥΧΟΘΕΡΑΠΕΙΑ

Δεν είναι λίγοι αυτοί που στρέφονται στο ChatGPT για... διαδικτυακή ψυχοθεραπεία, όμως αυτό μπορεί να ενέχει σοβαρούς κινδύνους, επισημαίνει μία ψυχοθεραπεύτρια.

«Ναι, σίγουρα, το ChatGPT δεν θα με ρωτήσει για τα παιδικά μου χρόνια προκειμένου να ανακαλύψει τα τραύματα που κουβαλάω από τότε, αλλά είναι πάντα εκεί για εμένα σε αυτά που με απασχολούν καθημερινά. Και όταν αναζητώ μία λύση, εκείνο έχει να μου προτείνει 10», μου απάντησε η φίλη μου η Κατερίνα όταν τη ρώτησα –κάπως σοκαρισμένη– με ποιον ακριβώς τρόπο τη βοηθά η τεχνητή νοημοσύνη σε ψυχολογικό επίπεδο.

Μπορεί το ChatGPT να έχει πολλούς και διάφορους τρόπους να μας βοηθά στην καθημερινότητά μας, ενώ διαβάζω καιρό τώρα σε άρθρα από το εξωτερικό ότι ορισμένοι το χρησιμοποιούν ως άλλον… ψυχοθεραπευτή, ωστόσο δεν πίστευα ότι ο κόσμος το παίρνει και τόσο πολύ στα σοβαρά.

Γνωρίζοντας ότι κάθε μορφής ψυχοθεραπεία αποτελεί μια κατεξοχήν ανθρωποκεντρική διαδικασία, στο μυαλό μου η παρέμβαση ενός ρομπότ σε αυτήν παραπέμπει σε σενάριο επιστημονικής φαντασίας, και μάλιστα με επισφαλές για την ανθρωπότητα τέλος.

Κρίνοντας από τα γενικότερα οφέλη της τεχνητής νοημοσύνης στην ιατρική αναρωτήθηκα μήπως κάνω λάθος, οπότε αναζήτησα μια έγκυρη άποψη. Έτσι, βρέθηκα να διαβάζω ένα πολύ ενδιαφέρον άρθρο της ψυχοθεραπεύτριας Stephanie Priestley, η οποία κατανοεί μεν την ανάγκη των ανθρώπων για ψυχολογική στήριξη ανά πάσα στιγμή, ωστόσο εντοπίζει και τα επικίνδυνα σημεία του να εξισώνει κανείς το OpenAI με τη θεραπεία.

Η ψυχοθεραπεία είναι σε μεγάλο βαθμό μια διαδικασία σχεσιακή

«Αυτό από μόνο του είναι το θεμέλιο στο γιατί το ChatGPT δεν μπορεί να λειτουργήσει ποτέ ως ψυχοθεραπεία», λέει η Priestley και εξηγεί: όποια θεραπευτική μέθοδο κι αν ακολουθεί κανείς, στον πυρήνα της υπάρχει η σχέση του θεραπευόμενου με τον θεραπευτή, η ψυχολογική επαφή αυτών των δύο. Με άλλα λόγια, αυτό που συμβαίνει στη διαδικασία είναι κάτι παραπάνω από μία συζήτηση.

«Το ΑΙ δεν έχει συνείδηση, δεν έχει ψυχή. Αυτό καθιστά θεμελιωδώς αδύνατον το να έρθει σε ψυχολογική επαφή με έναν άνθρωπο. Δεν έχει συναισθήματα, οπότε δεν μπορεί να δείξει ενσυναίσθηση, ενώ ακόμα κι αν υπήρχε ένας άνθρωπος που απαντά από πίσω του και πάλι δεν θα μπορούσε να δημιουργήσει κανείς σχέση μαζί του», συνεχίζει η ίδια. Αρκεί να σκεφτούμε τι επίδραση έχουμε σε κάποιον όταν του μιλάμε π.χ. σε μια στιγμή χαράς, όταν μοιραζόμαστε με τον άλλο ευχάριστα νέα και βλέπουμε την ενθουσιώδη ανταπόκριση στο πρόσωπό του, ή σε μια δύσκολη στιγμή, που μας συμπαραστέκεται όχι μόνο με λόγια, αλλά και με συναίσθημα.

Το να αντιλαμβάνεσαι ότι μπορείς να επηρεάσεις έναν άλλον άνθρωπο είναι πολύτιμο – σε κάνει να νιώθεις σημαντικός, σε επικυρώνει, σου δείχνει ότι έχεις σημασία και αποτελεί μια άκρως σημαντική διαδικασία στη θεραπευτική σχέση. Αντίθετα, μια σχέση που βασίζεται σε μια απλή συνομιλία, σε ένα chat, δύσκολα μπορεί να γίνει θεραπευτική. Μάλιστα, όταν δεν περιβάλλεται από συναίσθημα, μπορεί να οδηγήσει σε απομόνωση ή σε άλλα προβλήματα ψυχικής υγείας.

Εικονογράφηση: Ελένη Καστρινογιάννη

Ψυχολογική επαφή

Ένα άλλο πρόβλημα που δημιουργείται όταν χρησιμοποιεί κάποιος το ChatGPT για ψυχοθεραπεία είναι ότι, στην πραγματικότητα, το καθοδηγεί. «Ακούω, για παράδειγμα, ανθρώπους που θέτουν ένα συγκεκριμένο ερώτημα, π.χ. πες μου πώς να πετύχω αυτόν τον στόχο με έναν συγκεκριμένο τρόπο, οπότε να κερδίσω αυτό που θέλω και να κριθώ από τους άλλους με έναν συγκεκριμένο τρόπο. Το chatbot τότε κάνει ακριβώς αυτό και το άτομο μένει ικανοποιημένο από την απάντηση, την άμεση λύση χωρίς πολύπλοκα συναισθήματα.

«Η ανησυχία μου εδώ είναι ότι ο χώρος μέσα στον οποίο στέκεται η ψυχολογική επαφή γεμίζει με κάτι μη-βοηθητικό. Η μεταβίβαση είναι το προφανές ζήτημα για εμένα, αλλά αναρωτιέμαι επίσης για τις επιπτώσεις της προσπάθειας να έρθει κανείς σε ψυχολογική επαφή με κάτι που δεν μπορεί να τη διευκολύνει. Σε αυτό το σενάριο, μου μοιάζει σαν ένα παιδάκι να μιλά με έναν ενήλικα ζητώντας μια συμβουλή – κάτι που αν δεν χρησιμοποιείται ως θεραπεία μπορεί να είναι μια χαρά, αλλά υπό το ψυχοθεραπευτικό πρίσμα μπορεί να γίνει καταστροφικό. Γιατί το άτομο παίρνει ακριβώς αυτό που θέλει – όχι αυτό που χρειάζεται, όπως η ψυχοθεραπεία φροντίζει να κάνει», εξηγεί η Priestley.

ΤΟ BOT ΜΠΟΡΕΙ ΝΑ ΑΝΤΑΠΟΚΡΙΝΕΤΑΙ ΣΤΑ «ΘΕΛΩ» ΤΟΥ ΘΕΡΑΠΕΥΟΜΕΝΟΥ, ΑΛΛΑ ΟΧΙ ΣΤΙΣ ΑΝΑΓΚΕΣ ΤΟΥ.

Ένας ψυχοθεραπευτής είναι αυστηρά εκπαιδευμένος στο να εντοπίζει τη μεταβίβαση [σ.σ. το φαινόμενο κατά το οποίο ο θεραπευόμενος μεταφέρει ασυνείδητα συναισθήματα, σκέψεις και συμπεριφορές από προηγούμενες σχέσεις στον θεραπευτή] και δυνητικά να τη «σπάει» με τρόπο ωφέλιμο για τον θεραπευόμενο. Ένα bot δεν μπορεί να το κάνει αυτό. Μπορεί να ανταποκρίνεται στα «θέλω» του αλλά όχι στις ανάγκες του και αυτό μακροπρόθεσμα μπορεί να έχει επίπτωση στην ψυχολογία του. Είναι σαν ένας γονιός που δεν ανταποκρίνεται στις συναισθηματικές ανάγκες του παιδιού, οδηγώντας το να νιώθει ως ενήλικας διαρκώς ανεπαρκής. Φαντάσου ο ενήλικας αυτός να εισπράττει το ίδιο από το ChatGPΤ.

Μακροχρόνιες επιπτώσεις της ψυχοθεραπείας μέσω ChatGPT

Σε μακροπρόθεσμο επίπεδο, αυτό που ανησυχεί την ψυχοθεραπεύτρια είναι ότι η επικοινωνία με το ChatGPT μπορεί να πυροδοτεί ένα τραύμα και μια «συμπαιγνία» (μια επικίνδυνη δυναμική) που δεν θα είναι ωφέλιμα για τον θεραπευόμενο: «Όταν λες κάτι σε έναν άλλον άνθρωπο, δεν μπορείς να είσαι 100% σίγουρος για την απόκρισή του. Θέτοντας, όμως, ένα ξεκάθαρο αίτημα και μια οδηγία σε ένα bot είναι σαν να προγραμματίζεις τις απαντήσεις που εσύ κρίνεις ως αποδεκτές, έτσι δεν παίρνεις κανένα ρίσκο. Αυτό μπορεί να μην είναι κακό σε ένα άλλο πλαίσιο, αλλά δεν μπορεί να θεωρείται θεραπευτικό – μάλιστα, είναι αρκετά "μπερδευτικό"». Αν το κάνεις αυτό, η ειδικός προτείνει να αναρωτηθείς:

• Σε ποιον μιλάς;
• Ποιον έχεις προγραμματίσει;
• Ποιος φαντάζεσαι πως είναι ο bot-θεραπευτής σου;
• Μήπως τελικά μιλάς σε μια εξιδανικευμένη εκδοχή του εαυτού σου;
• Στην περίπτωση αυτή, μήπως ακολουθείς ένα επιβλαβές πρότυπο συμπεριφοράς;

Όλα αυτά δεν αποτελούν τρομολαγνικές θεωρίες. Τον Μάρτιο του 2023, αυτοκτόνησε ένας πατέρας, έπειτα από συζητήσεις για την κλιματική αλλαγή με ένα chatbot τεχνητής νοημοσύνης που τον ενθάρρυνε να θυσιαστεί για να σώσει τον πλανήτη. Τον Φεβρουάριο του 2025, ένας άνδρας που συνομιλούσε σε ερωτικό επίπεδο με ένα πρόγραμμα AI δέχθηκε την προτροπή να λάβει υψηλή δόση φαρμάκων ή να κρεμαστεί για να αυτοκτονήσει. Ευτυχώς, δεν το έκανε.

Δεν επρόκειτο για κάποιο bot που δήλωνε «ψυχοθεραπευτής», όμως ο άνδρας είχε τόσο πολύ «δεθεί» με αυτό, που δεν θα ήταν δύσκολο να του ασκήσει επιρροή ακόμα και σε κάτι τόσο ακραίο. Ποιος μπορεί να εγγυηθεί, λοιπόν, ότι ένας άνθρωπος με διαταραγμένη ψυχολογία δεν θα δημιουργήσει σε ένα bot τον προσωπικό του «κακοποιητή», χωρίς ποτέ να αμφισβητήσει ή να αρνηθεί τα καλέσματα και τις προτροπές του;

Η Priestley επισημαίνει: «Ο Carl Rogers, ο δημιουργός της ανθρωποκεντρικής ψυχοθεραπευτικής προσέγγισης, έλεγε πως προκειμένου να συμβεί οποιαδήποτε θεραπευτική διαδικασία, στο πλαίσιο της σχέσης με τον πελάτη, ένας θεραπευτής χρειάζεται να δημιουργήσει έξι απαραίτητες και επαρκείς προϋποθέσεις. Αυτές, όταν εφαρμόζονται σωστά, δημιουργούν έναν ασφαλή, οριοθετημένο και περιορισμένο χώρο, απαλλαγμένο από επικρίσεις, για να βοηθήσουν τον πελάτη να προχωρήσει προς την προσωπική του ανάπτυξη.

»Αυτή η τάση για ανάπτυξη υπάρχει, σύμφωνα με τον Rogers, σε όλους τους έμβιους οργανισμούς: Τα λουλούδια στρέφονται γι’ αυτό στον ήλιο, οι πατάτες συνεχίζουν να πετούν πράσινους βλαστούς όταν μένουν για καιρό στην κουζίνα, ακόμα κι αν δεν βρίσκονται στο χώμα. Όσο δύσκολες συνθήκες κι αν αντιμετωπίζουν, η τάση για ανάπτυξη δεν εξαφανίζεται, απλά αλλάζει. Αν όμως βασιζόμαστε σε έναν άβιο οργανισμό, ο οποίος δεν έχει αυτή την τάση, τι μπορεί να προκαλέσει αυτό στη μακροπρόθεσμη ψυχική μας υγεία;»