ΠΑΙΔΙΑ ΜΕ ΤΡΕΙΣ ΓΟΝΕΙΣ: ΕΛΠΙΔΕΣ ΚΑΙ ΔΙΛΗΜΜΑΤΑ ΓΙΑ ΤΗ ΔΩΡΕΑ ΜΙΤΟΧΟΝΔΡΙΩΝ

Η δωρεά μιτοχονδρίων προσφέρει τη δυνατότητα απόκτησης βιολογικών παιδιών χωρίς κίνδυνο για μιτοχονδριακά νοσήματα. Τα νέα για τη γέννηση οκτώ υγιών παιδιών με εξωσωματική γονιμοποίηση τριών γονέων φέρνουν ελπίδα και μαζί βιοηθικά διλήμματα για το μέλλον της ανθρώπινης αναπαραγωγής.  

Πριν λίγες ημέρες, ερευνητές από το Πανεπιστήμιο του Newcastle και το Πανεπιστήμιο Monash στην Αυστραλία παρουσίασαν με δύο άρθρα τους στο New England Journal of Medicine ένα σημαντικό επίτευγμα: μέχρι και τον Ιούλιο, είχαν φέρει στη ζωή οκτώ υγιή παιδιά με την τεχνική της δωρεάς μιτοχονδρίων, γνωστή και ως «εξωσωματική γονιμοποίηση τριών γονέων». Αυτό σημαίνει πως, εφόσον δεν υπάρξουν επιπλοκές, τα παιδιά θα μπορέσουν να μεγαλώσουν φυσιολογικά, χωρίς να απειλούνται από πρόωρο θάνατο γύρω στην ηλικία των έξι ετών, όσο περίπου θα τους επέτρεπε να ζήσουν κάποιο σοβαρό μιτοχονδριακό νόσημα.

Τα μιτοχονδριακά νοσήματα είναι σπάνιες γενετικές διαταραχές (1 στις 6.000-8.000 γεννήσεις), που προκαλούνται από δυσλειτουργικά μιτοχόνδρια – τα «εργοστάσια παραγωγής ενέργειας» του κυττάρου. Εμφανίζονται συνήθως στα πρώτα χρόνια της ζωής, με τα πρώτα συμπτώματα λίγο πριν το παιδί κλείσει τα δύο, και οδηγούν συχνά –όχι πάντα– σε σοβαρά προβλήματα όπως μυϊκή αδυναμία, καρδιακή ανεπάρκεια, επιληπτικές κρίσεις, απώλεια όρασης και καθυστερημένη ανάπτυξη.

Μέχρι τη διάγνωση μεσολαβεί συνήθως ενάμισης χρόνος, διάστημα κρίσιμο, όχι για τη θεραπεία, αλλά για παρεμβάσεις που θα μπορούσαν να επιβραδύνουν την εξέλιξη τη νόσου. Τα πιο κοινά αίτια θανάτου περιλαμβάνουν τη σήψη, την πνευμονία, τη διάχυτη ενδοαγγειακή πήξη και τον αιφνίδιο, ανεξήγητο θάνατο, ενώ οι βλάβες στον θάλαμο του εγκεφάλου, η εμπλοκή πολλαπλών οργάνων και η διάγνωση συνδρόμου Leigh είναι καθοριστικοί παράγοντες για το σύντομο προσδόκιμο ζωής.

Οι Dave Merritt και Liz Curtis από την Αγγλία κρατούν την κόρη τους, Lily, η οποία πέθανε το 2006 σε ηλικία 8 μηνών από μιτοχονδριακή ασθένεια. Lily Foundation via AP

Οι συγκεκριμένες ασθένειες κληρονομούνται αποκλειστικά από τη μητέρα, καθώς το μιτοχονδριακό DNA μεταφέρεται μόνο μέσω του ωαρίου. Η τεχνική των «τριών γονέων» έρχεται να λύσει αυτό το πρόβλημα: γίνεται αντικατάσταση του ελαττωματικού μιτοχονδριακού DNA της μητέρας με υγιές DNA από μια δότρια. Το έμβρυο που προκύπτει έχει το πυρηνικό DNA –δηλαδή τα βασικά γονίδια που καθορίζουν την εμφάνιση, την προσωπικότητα και τα άλλα χαρακτηριστικά– από τους δύο γονείς, και ένα πολύ μικρό ποσοστό (κάτω από 1% ή περίπου 0,1%) μιτοχονδριακού DNA από τη δότρια. Αυτό το μικρό ποσοστό δεν επηρεάζει το πώς θα «είναι» το παιδί, παρά διασφαλίζει ότι τα κύτταρά του θα έχουν την ενέργεια που χρειάζονται. Ουσιαστικά δεν καθιστά τη δότρια «τρίτο γονέα»· ο ρόλος της είναι καθαρά βιολογικός και λειτουργικός, όχι γενετικός.

Η τεχνική νομιμοποιήθηκε στο Ηνωμένο Βασίλειο το 2015, και ακολούθησε η Αυστραλία το 2022. Για οικογένειες που έχουν χάσει παιδιά ή ζουν με τον φόβο της κληρονομικότητας αυτών των νοσημάτων, η δωρεά μιτοχονδρίων αποτελεί μια μοναδική ευκαιρία να αποκτήσουν δικά τους βιολογικά παιδιά, απαλλαγμένα από τη γενετική προδιάθεση για διαταραχές όπως:

• το σύνδρομο Leigh, νευροεκφυλιστική διαταραχή που επηρεάζει τον εγκέφαλο και τον νωτιαίο μυελό, προκαλώντας κινητικά προβλήματα, αναπνευστική ανεπάρκεια και εν τέλει πρόωρο θάνατο.
• το σύνδρομο MELAS, που προκαλεί εγκεφαλικά επεισόδια σε νεαρή ηλικία, μυϊκή αδυναμία, απώλεια ακοής και συσσώρευση γαλακτικού οξέος στο αίμα.
• το σύνδρομο MERRF, που χαρακτηρίζεται από μυοκλονικούς σπασμούς, επιληψία, αδυναμία, και χαρακτηριστικές αλλοιώσεις στους μυς που φαίνονται στο μικροσκόπιο.
• η κληρονομική οπτική νευροπάθεια Leber (LHON), που προκαλεί αιφνίδια και σοβαρή απώλεια όρασης σε νεαρούς ενήλικες, κυρίως άνδρες.

H ΔΟΤΡΙΑ ΜΙΤΟΧΟΝΔΡΙΩΝ ΔΕΝ ΕΙΝΑΙ ΟΥΣΙΑΣΤΙΚΑ «ΤΡΙΤΟΣ ΓΟΝΙΟΣ». ΕΧΕΙ ΤΟ ΠΑΙΔΙ ΔΙΚΑΙΩΜΑ ΝΑ ΤΗ ΓΝΩΡΙΣΕΙ;

Παιδί με τρεις βιολογικούς γονείς στην Ελλάδα

Η πρώτη επιτυχής γέννηση παιδιού με δωρεά μιτοχονδρίων πραγματοποιήθηκε το 2016 στο Μεξικό, χώρα με λιγότερο αυστηρούς κανονισμούς από το Ηνωμένο Βασίλειο. Ήταν το αγοράκι ενός ζευγαριού από την Ιορδανία, που ήρθε στον κόσμο με τη βοήθεια του Αμερικανού ενδοκρινολόγου αναπαραγωγής, John Zhang. Σήμερα, παρακολουθείται στενά για να διασφαλιστεί ότι δεν θα προκύψουν προβλήματα υγείας από τα εναπομείναντα ελαττωματικά μιτοχόνδρια.

Η ολοκλήρωση της διαδικασίας εκτός ρυθμιστικού πλαισίου εγείρει ηθικά διλήμματα, όπως συνέβη το 2019 στην Ελλάδα, όταν ένα κέντρο γονιμότητας στην Αθήνα εφάρμοσε την τεχνική με στόχο τη θεραπεία της υπογονιμότητας. Μια 32χρονη κρατούσε στην αγκαλιά της ένα υγιές αγοράκι τριών περίπου κιλών, έπειτα από τέσσερις αποτυχημένες προσπάθειες εξωσωματικής γονιμοποίησης. Ήταν η μία από τις συνολικά 25 συμμετέχουσες στο ερευνητικό project, από τις οποίες σχηματίστηκαν 24 έμβρυα κατάλληλα για εμφύτευση και ολοκληρώθηκαν επιτυχώς έξι ακόμα εγκυμοσύνες.

Οι αντιδράσεις από τον επιστημονικό κόσμο επικεντρώθηκαν κυρίως στη χρήση της τεχνικής εκτός του αρχικού της σκοπού, δηλαδή την αποφυγή μιτοχονδριακών νοσημάτων. Πράγματι, η μετέπειτα παρακολούθηση των νεογνών έδειξε επαναφορά του ελαττωματικού μιτοχονδριακού DNA (reversion) στο ένα από τα έξι, με το ποσοστό να εκτοξεύεται από <1% σε 60-70%. Αν και δεν παρατηρήθηκαν άμεσα προβλήματα υγείας, οι επιστήμονες τόνισαν ότι τέτοια επίπεδα μπορεί να προκαλέσουν νόσο, ιδίως αν η μητέρα φέρει παθολογική μετάλλαξη.

Οικογενειακές τραγωδίες και «άγνωστα» νοσήματα

Η είδηση αποκτά άλλο βάρος όταν στο κάδρο μπαίνουν οι τραγικές ιστορίες οικογενειών που έχασαν παιδιά από μιτοχονδριακά νοσήματα. Λίγες ημέρες μετά την είδηση των οκτώ γεννήσεων, η Liz Curtis περιέγραψε στον Guardian πώς έχασε την κόρη της σε ηλικία οκτώ μόλις μηνών: από την ανωμαλία στον καρδιακό ρυθμό κατά την 20ή εβδομάδα κύησης στις δυσκολίες σε αναπνοή και ανάπτυξη, και από την αόριστη διάγνωση για κάποιο ανίατο μιτοχονδριακό νόσημα έως τον θάνατο. Μετά την απώλεια, η Curtis ίδρυσε το The Lily Foundation, που έχει συγκεντρώσει μέχρι σήμερα πάνω από 1 εκατομμύριο λίρες για την έρευνα των εν λόγω ασθενειών και την υποστήριξη οικογενειών με αντίστοιχες εμπειρίες.

Οι Rosie και Katie Merritt από την Αγγλία κρατούν την αδελφή τους, Lily, η οποία πέθανε το 2006 σε ηλικία 8 μηνών από μιτοχονδριακή ασθένεια. Lily Foundation via AP

Δεκαετίες πίσω, στις αρχές του ’80, το σύνδρομο Leigh στερεί τη ζωή στους γιους των Marsha και Allen Barnett, Chuckie και ο Michae. Τα παιδιά παρουσίασαν πυρετό, αστάθεια στο βάδισμα και απώλεια μυϊκού ελέγχου, ενώ δεν έλαβαν ποτέ ξεκάθαρη διάγνωση. Μόλις το 2018, σχεδόν 40 χρόνια αργότερα, μια ομάδα του Νοσοκομείου Παίδων της Φιλαδέλφειας (CHOP) κατάφερε να εντοπίσει μια μετάλλαξη στο γονίδιο USMG5, δίνοντας επιτέλους στους γονείς μια απάντηση. Οι Barnett δώρισαν 2 εκατομμύρια δολάρια για τη δημιουργία ειδικού ταμείου στο CHOP, με στόχο την ενίσχυση της επιστημονικής έρευνας.

Μια τελευταία πικρή ιστορία είναι αυτή του μικρού Noah Jordan από την Αγγλία, ο οποίος διαγνώστηκε με το σπάνιο και θανατηφόρο σύνδρομο Alpers-Huttenlocher, μια σοβαρή μιτοχονδριακή νόσο που επηρεάζει κυρίως τον εγκέφαλο και το ήπαρ. Παρά τις εντατικές προσπάθειες των γιατρών στο Birmingham Children’s Hospital, η κατάσταση του Noah επιδεινώθηκε ραγδαία, ώσπου κατέληξε σε ηλικία μόλις 9 μηνών. Η οικογένειά του ίδρυσε το Noah Jordan Foundation, βάζοντας το δικό της πολύτιμο λιθαράκι στην έρευνα για αυτές τις σπάνιες κληρονομικές ασθένειες.

Προβληματισμοί για τη δωρεά μιτοχονδρίων

Η γέννηση των πρώτων παιδιών μέσω δωρεάς μιτοχονδρίων στο Ηνωμένο Βασίλειο χαρακτηρίστηκε μια επανάσταση στο πεδίο της τεχνητής γονιμοποίησης, που δεν μειώνει απλώς τον κίνδυνο μετάδοσης αλλά χτυπά το πρόβλημα στη ρίζα του, αντικαθιστώντας το ελαττωματικό γενετικό υλικό.

Παρά την επιτυχία, παραμένει ο προβληματισμός, κυρίως σε ό,τι αφορά την προαναφερθείσα «αναστροφή» (reversion). Έπειτα, υπάρχουν πρακτικές δυσκολίες όπως η περιορισμένη σε πολλές χώρες πρόσβαση σε γενετικά τεστ και ιατρική παρακολούθηση για τέτοια νοσήματα. Στην Ευρώπη, σύμφωνα με σχετική έρευνα του 2018, υπάρχει έλλειψη ενιαίων διαγνωστικών κωδικών και συστημάτων αποζημίωσης για μιτοχονδριακά νοσήματα, κάτι που καθιστά την κλινική διαχείριση πιο δύσκολη.

Τέλος, είναι αναπόφευκτα τα ζητήματα βιοηθικής:

• Η τεχνική έχει χαρακτηριστεί ανήθικη ως «παρέμβαση στη φύση» ή ακόμα και προάγγελος της δημιουργίας «μωρών» κατά παραγγελία.
• Η εφαρμογή της για τη θεραπεία υπογονιμότητας, όπως στην περίπτωση της Ελλάδας, έχει προκαλέσει αντιπαραθέσεις σχετικά με το αν ο κίνδυνος δικαιολογείται χωρίς ξεκάθαρη γενετική ανάγκη, πολύ περισσότερο όταν υπάρχουν οι εναλλακτικές της δωρεάς ωαρίου και της τεκνοθεσίας.
• Μπορεί να υπάρξει γενετική τροποποίηση της βλαστικής γραμμής (γραμμής των απογόνων), με τις αλλαγές στις επόμενες γενιές να συνοδεύονται πιθανότατα από άγνωστους κινδύνους.
• Τι γίνεται με τη δότρια; Η δότρια μιτοχονδρίων, αν και δεν είναι «τρίτος γονιός» με την έννοια του πυρηνικού DNA, παραμένει μέρος της γενετικής ταυτότητας, εγείροντας ερωτήματα σχετικά με το δικαίωμα των παιδιών στην αναγνώριση-επαφή μαζί του.