ΤΡΕΙΣ ΑΝΘΡΩΠΟΙ ΜΙΛΟΥΝ ΓΙΑ ΤΟ ΠΟΛΥΤΙΜΟ ΔΙΚΑΙΩΜΑ ΣΤΗ ΝΟΗΜΑΤΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ

Με αφορμή τη Διεθνή Ημέρα Νοηματικών Γλωσσών, ο Νίκος Ίσαρης, ειδικός εκπαιδευτικός στην Ελληνική Νοηματική Γλώσσα (ΕΝΓ), η Σοφία Ίσαρη, Πρόεδρος της Ευρωπαϊκής Ένωσης Κωφών (EUD), και η διερμηνέας ΕΝΓ και κοινωνική λειτουργός Έλενα Ζωρογιαννίδη μιλούν για την πορεία της Ελληνικής Νοηματικής Γλώσσας, την πρόοδο των τελευταίων ετών αλλά και τις προκλήσεις που παραμένουν σε μια κοινωνία η οποία δεν είναι ακόμη πλήρως προσβάσιμη.

«Έζησα στη δεκαετία του '80 και θυμάμαι τα χρόνια που τα χέρια μας ήταν ντροπή. Όταν νοηματίζαμε στο σχολείο, μας χτυπούσαν με τη βέργα. Μας έλεγαν πως έπρεπε να "μάθουμε να μιλάμε σαν τους άλλους". Μεγάλωσα βλέποντας τη νοηματική να ζει κρυφά, αλλά μέσα στο σπίτι μου άνθιζε, καθώς η μητέρα και η αδερφή μου είναι Κωφές και είχαμε ανεμπόδιστη επικοινωνία». Ο Νίκος Ίσαρης ενηλικιώθηκε σε μια κοινωνία που δεν τον αγκάλιασε· τον απομόνωσε επειδή ήταν κωφός και τον τιμώρησε γιατί ήθελε να επικοινωνήσει. Εκείνος της το ανταπέδωσε προσπαθώντας να την αλλάξει, βοηθώντας ανθρώπους σαν κι αυτόν και όλους τους άλλους να τους καταλάβουν καλύτερα.

Εδώ και 22 χρόνια, ο κ. Ίσαρης εργάζεται στην εκπαίδευση κωφών (ΠΕ31) και από το 2004 διδάσκει την Ελληνική Νοηματική Γλώσσα (ΕΝΓ) σε ακούοντες στο Ινστιτούτο «Γέφυρες Επικοινωνίας», το οποίο ίδρυσε με στόχο την ισότιμη επικοινωνία και παροχή υπηρεσιών προς τα κωφά και βαρήκοα άτομα. «Η ζωή μας έχει αλλάξει. Δεν είναι τέλεια, αλλά είναι καλύτερη», λέει σήμερα για τη χρήση της ΕΝΓ. «Μπορούμε να διεκδικούμε, να συμμετέχουμε, να εκπαιδεύουμε, να δημιουργούμε. Κάθε φορά που βλέπω ένα παιδί να νοηματίζει ελεύθερα, χωρίς φόβο, νιώθω ότι νίκησε η κοινότητα. Νίκησε η νοηματική και η ελεύθερη επικοινωνία. Η νοηματική ήταν και είναι η γλώσσα μας. Έτσι επικοινωνούμε, έτσι νιώθουμε κοντά ο ένας στον άλλο».

Για να κατανοήσεις καλύτερα το συναισθηματικό βάρος των λέξεων, θα πρέπει να τις διαβάσεις παράλληλα με την πορεία της νοηματικής γλώσσας στη χώρα μας, όπως την περιγράφει ο κ. Ίσαρης. Γεννήθηκε στην κοινότητα των Κωφών, που αναζητούσαν τρόπο έκφρασης και επικοινωνίας, και η πρώτη οργανωμένη προσπάθεια εκπαίδευσης κωφών ατόμων ξεκίνησε γύρω στο 1938. Χρειάστηκαν 60 σχεδόν χρόνια μέχρι το Κράτος να την αναγνωρίσει επίσημα το 2000 ως γλώσσα της κοινότητας των Κωφών για εκπαιδευτικούς σκοπούς (Ν. 2817/2000), και αργότερα ως ισότιμη με την ελληνική γλώσσα, το 2017 (Ν. 4488/2017), με υποχρέωσή του να προωθεί τη χρήση της και να καλύπτει τις ανάγκες επικοινωνίας των Κωφών και βαρήκοων πολιτών. «Αλλά, πέρα από τους θεσμούς, ήταν η κοινότητα που την κράτησε ζωντανή», λέει ο κ. Ίσαρης. (Χρησιμοποιείται το κεφαλαίο κάππα όταν ο Κωφός είναι μέλος της κοινότητας και χρήστης της νοηματικής γλώσσας).

Σύμφωνα με την Παγκόσμια Ομοσπονδία Κωφών (WFD), υπάρχουν πάνω από 300 εθνικές νοηματικές γλώσσες στον κόσμο και μόλις το 40% έχουν αναγνωριστεί νομικά. Έστω και με καθυστέρηση, η ΕΝΓ έγινε μία από αυτές. Για την αναγνώριση των υπολοίπων, καθώς και οποιαδήποτε άλλη διεκδίκηση για ισότητα, υπάρχει ακόμα δρόμος. Αυτό έρχεται να υπενθυμίσει η Διεθνής Ημέρα Νοηματικών Γλωσσών, στις 23 Σεπτεμβρίου, εξ αφορμής της οποίας μιλήσαμε με τον κ. Ίσαρη καθώς και τη Σοφία Ίσαρη, Πρόεδρο της Ευρωπαϊκής Ένωσης Κωφών (EUD), και την Έλενα Ζωρογιαννίδη, διερμηνέα ΕΝΓ, προκειμένου να φωτίσουν με τις δικές τους εμπειρίες τη σημασία της ημέρας και τις προκλήσεις που παραμένουν.

Νίκος Ίσαρης: «Οι Κωφοί δεν είμαστε άτομα με έλλειψη, αλλά με διαφορετική γλωσσική και πολιτισμική ταυτότητα»

Ο Νίκος Ίσαρης είναι ειδικός εκπαιδευτικός στην ΕΝΓ (ΠΕ31) και ιδιοκτήτης του Ινστιτούτου Γέφυρες Επικοινωνίας.

– Τι σημαίνει για εσάς προσωπικά η Διεθνής Ημέρα Νοηματικών Γλωσσών;

Για μένα προσωπικά, η Διεθνής Ημέρα Νοηματικών Γλωσσών είναι μια ημέρα συμβολική, μια ημέρα υπενθύμισης, αναγνώρισης και υπερηφάνειας. Είναι η ημέρα που η ΕΝΓ αποκτά ορατότητα και σεβασμό. Η ΕΝΓ δεν είναι απλώς ένας τρόπος επικοινωνίας, είναι η ταυτότητά μας, η κουλτούρα μας, η κοινότητά μας. Αυτή η ημέρα μάς δίνει την ευκαιρία να δείξουμε στους ακούοντες ότι η νοηματική είναι πλήρης, πλούσια και ισότιμη με κάθε άλλη γλώσσα.

– Πώς βιώνετε την καθημερινότητα στην Ελλάδα όσον αφορά την προσβασιμότητα στην επικοινωνία;

Η καθημερινότητα στην Ελλάδα για έναν Κωφό είναι γεμάτη εμπόδια, που σταδιακά προσπερνιούνται. Σπάνια υπάρχουν διερμηνείς σε δημόσιες υπηρεσίες, νοσοκομεία ή επαρκείς ώρες δωρεάν διερμηνείας από το κράτος. Τα προγράμματα υπηρεσιών διερμηνείας υποχορηγούνται ολοένα και περισσότερο, με αποτέλεσμα οι Κωφοί να ψάχνουμε διερμηνέα με δική μας επιβάρυνση – και μάλιστα χωρίς να βρίσκουμε πολλές φορές. Είναι αρκετά συνηθισμένο να πρέπει να βασιστώ σε φίλους ή οικογένεια για να με εξυπηρετήσουν, ενώ βρισκόμαστε στο 2025 και υποτίθεται ότι έως ως το 2027 τα πάντα πρέπει να είναι προσβάσιμα βάσει οδηγιών Ευρωπαϊκής Ένωσης (ΕΕ).

Η κατάσταση είναι καλύτερη σε σχέση με τις τηλεοπτικές ειδήσεις. Η τεχνολογία βοηθά και έχουν γίνει σε αυτό βήματα προόδου. Ωστόσο, η προσβασιμότητα παραμένει περιορισμένη και συχνά εξαρτάται από την καλή θέληση των άλλων.

– Ποια είναι η μεγαλύτερη πρόκληση που αντιμετωπίζετε ως Κωφός στην εργασία ή στην κοινωνική ζωή;

Η μεγαλύτερη πρόκληση είναι η έλλειψη κατανόησης και αποδοχής. Συχνά δεν υπάρχουν διερμηνείς σε συναντήσεις ή εκπαιδεύσεις, και αυτό με αποκλείει από την προσωπική κι επαγγελματική εξέλιξη. Στην κοινωνική ζωή, οι ακούοντες που δεν γνωρίζουν ΕΝΓ διστάζουν να επικοινωνήσουν μαζί μου. Νιώθω ότι πρέπει συνεχώς να εξηγώ, να εκπαιδεύω, να διεκδικώ. Αυτό κουράζει, αλλά δεν σταματώ.

– Περιγράψτε μου πώς βιώνετε τη διαφορά από την κοινότητα των Κωφών σε αυτή των ακουόντων. Νιώθετε αποκλεισμό, εμπλοκή, ισότητα;

Στην κοινότητα των Κωφών νιώθω αποδοχή, ασφάλεια και ελευθερία· επικοινωνούμε άμεσα, καταλαβαινόμαστε, μοιραζόμαστε κοινές εμπειρίες. Από την άλλη, σε σχέση με τους ακούοντες νιώθω συχνά τον αποκλεισμό από την πληροφόρηση, ειδικά σε επείγοντα θέματα υγείας ή προστασίας. Δεν συμβαίνει το ίδιο και με τους ανθρώπους. Πλέον είναι πιο σπάνιο να νιώσω ότι με αποκλείουν και συνήθως συμβαίνει λόγω άγνοιας για το σημαίνει κωφός και πως πρέπει να επικοινωνούμε. Ωστόσο, η άγνοια αυτή, έστω κι αν δεν είναι εσκεμμένη, δημιουργεί απόσταση και μπορεί να γίνει επικίνδυνη. Η ισότητα απαιτεί προσπάθεια και εκπαίδευση και από τις δύο πλευρές.

– Τι θα θέλατε να αλλάξει άμεσα ώστε η επικοινωνία μεταξύ Κωφών και ακουόντων να είναι πιο ισότιμη;

Θα ήθελα να ενταχθεί η ΕΝΓ στην εκπαίδευση ως μάθημα για όλους. Να υπάρχουν διερμηνείς σε κάθε δημόσια υπηρεσία και εκδήλωση. Να εκπαιδευτούν οι επαγγελματίες υγείας, εκπαιδευτικοί και δημόσιοι υπάλληλοι στην επικοινωνία με Κωφούς. Και πάνω απ’ όλα, να αλλάξει η νοοτροπία και να μην μας βλέπουν ως άτομα με έλλειψη, αλλά ως άτομα με διαφορετική γλωσσική και πολιτισμική ταυτότητα.

Σοφία Ίσαρη: «Η νοηματική γλώσσα είναι ανθρώπινο δικαίωμα και η αναγνώρισή της δείχνει σεβασμό στην ανθρώπινη αξιοπρέπεια»

Η Σοφία Ίσαρη είναι Πρόεδρος της Ευρωπαϊκής Ένωσης Κωφών (EUD) και Προϊσταμένη στο Ειδικό Νηπιαγωγείο Κωφών/Βαρηκόων Πεύκης.

– Ποια είναι σήμερα τα μεγαλύτερα ζητήματα που απασχολούν την κοινότητα των Κωφών/Βαρήκοων στην Ελλάδα;

Η κοινότητα των Κωφών και Βαρήκοων στην Ελλάδα συνεχίζει να διεκδικεί την ισότιμη πρόσβαση στην εκπαίδευση, την εργασία, την υγεία και την ενημέρωση. Τα μεγαλύτερα ζητήματα σήμερα είναι η έλλειψη διερμηνέων νοηματικής γλώσσας, η περιορισμένη στήριξη στην εκπαίδευση Κωφών παιδιών και οι ανεπαρκείς υποδομές για πραγματικά προσβάσιμη επικοινωνία. Δεν ζητάμε προνόμια· ζητάμε τα ίδια δικαιώματα με όλους.

– Πώς συμβάλλει η Ένωσή σας στη βελτίωση της προσβασιμότητας και της εκπαίδευσης στη νοηματική γλώσσα;

Η Ευρωπαϊκή Ένωση Κωφών (EUD) εργάζεται με συνέπεια για να διασφαλίσει ότι κάθε Κωφό παιδί έχει πρόσβαση στη μητρική του γλώσσα, τη νοηματική, από την προσχολική ηλικία. Παράλληλα, στηρίζουμε την ενίσχυση της εκπαίδευσης στη νοηματική γλώσσα, την εκπαίδευση διερμηνέων και συνεργαζόμαστε με θεσμικούς φορείς για την ενδυνάμωση πολιτικών που κάνουν την κοινωνία πραγματικά χωρίς αποκλεισμούς.

– Υπάρχει επαρκής υποστήριξη από το κράτος σε θέματα ενημέρωσης, υγείας, παιδείας; Αν όχι, τι λείπει περισσότερο;

Η υποστήριξη από το κράτος παραμένει ανεπαρκής. Αυτό που λείπει περισσότερο είναι η συστηματική εφαρμογή μέτρων προσβασιμότητας και η ουσιαστική αναγνώριση ότι η νοηματική γλώσσα είναι ανθρώπινο δικαίωμα. Στην υγεία, στην εκπαίδευση και στην ενημέρωση παρατηρούμε ακόμη σοβαρά κενά. Χρειαζόμαστε πολιτική βούληση, όχι αποσπασματικά μέτρα.

– Ποιες δράσεις γίνονται ή σχεδιάζονται με αφορμή τη Διεθνή Ημέρα Νοηματικών Γλωσσών;

Η Εβδομάδα Κωφών, που γιορτάζεται κάθε χρόνο με πρωτοβουλία της Παγκόσμιας Ομοσπονδίας Κωφών (WFD), είναι μια ευκαιρία να ενωθούν οι φωνές μας διεθνώς. Με εκδηλώσεις και καμπάνιες αναδεικνύουμε τη σημασία της νοηματικής γλώσσας, προβάλλουμε την κουλτούρα των Κωφών και θυμίζουμε ότι η αναγνώρισή της δείχνει σεβασμό στην ανθρώπινη αξιοπρέπεια.

– Ποιο μήνυμα θα θέλατε να στείλετε στην κοινωνία για τη σημασία της αναγνώρισης και χρήσης της νοηματικής;

Η νοηματική γλώσσα είναι ανθρώπινο δικαίωμά μας. Όλοι έχουμε δικαίωμα στην πρόσβαση παντού, στην εκπαίδευση, στην υγεία, στην εργασία, στην ενημέρωση και στην κοινωνική ζωή.

Το μήνυμά μου ως Προέδρου της Ευρωπαϊκής Ένωση Κωφών είναι:

• Χτίζουμε έναν κόσμο όπου οι Κωφοί μπορούν να χρησιμοποιούν τη νοηματική παντού!
• Με ίσα δικαιώματα και ευκαιρίες, οι Κωφοί μπορούν να επιτύχουν και να ανθίσουν σε κάθε πτυχή της ζωής.
• Δεν υπάρχουν ανθρώπινα δικαιώματα χωρίς δικαιώματα στη νοηματική γλώσσα.

Έλενα Ζωρογιαννίδη: «Η χρήση διερμηνέα νοηματικής γλώσσας είναι δικαίωμα κάθε Κωφού ατόμου, αλλά το επάγγελμα δεν αναγνωρίζεται στη χώρα μας»

Η Έλενα Ζωρογιαννίδη είναι διερμηνέας ΕΝΓ και κοινωνική λειτουργός σε σχολεία Κωφών (ΠΕ30).

– Τι σας οδήγησε να ασχοληθείτε με τη διερμηνεία στη νοηματική γλώσσα;

Η πρώτη μου γνωριμία με την Ελληνική Νοηματική Γλώσσα έγινε με αφορμή την απώλεια της ακοής μιας παιδικής μου φίλης. Πολύ σύντομα, η εξερεύνηση ενός κώδικα επικοινωνίας εξελίχθηκε σε εκμάθηση μιας νέας γλώσσας, ενός νέου κόσμου και, συνεπώς, ενός νέου τρόπου σκέψης και ζωής. Απέκτησα αρχικά την πιστοποίηση («επάρκεια») στην ΕΝΓ μετά από εξετάσεις της Ομοσπονδίας Κωφών Ελλάδος και έπειτα, δουλεύοντας ήδη με Κωφούς ως κοινωνικής λειτουργός, συνέχισα στη διερμηνεία για να επικοινωνώ εις βάθος, να αντιλαμβάνομαι τη γλώσσα σωστά, να εντρυφήσω στα δομικά της στοιχεία και να συνεχίσω την πορεία μου σε αυτή την Κοινότητα. Η διερμηνεία για μένα είναι περισσότερο ένα ταξίδι παρά ένας επαγγελματικός προορισμός.

– Ποιο θεωρείτε το πιο απαιτητικό κομμάτι της δουλειάς σας;

Το πιο απαιτητικό κομμάτι της διερμηνείας είναι συνάμα και το πιο γοητευτικό. Ένας διερμηνέας καλείται να αντεπεξέλθει σε ποικίλες συνθήκες και περιβάλλοντα (σε ένα συνέδριο, σε έναν ιατρικό ραντεβού, σε ένα δικαστήριο, σε ένα θέατρο κ.λπ.). Οφείλει να διερμηνεύσει συναισθήματα και καταστάσεις που του είναι πρωτόγνωρα. Να κατανοήσει και να εξηγήσει λεξιλόγιο και ορολογία που δεν έχει ξανασυναντήσει ποτέ. Αυτό σημαίνει πως πρέπει να διερμηνεύει τα πάντα χωρίς να γνωρίζει τα πάντα.

Το επάγγελμα απαιτεί συνεχή ενημέρωση, μελέτη, μάθηση, προσαρμοστικότητα, ευστροφία και ευελιξία και στις δύο γλώσσες. Αυτή η συνεχής αναζήτηση και εγρήγορση, αν και αρκετά στρεσογόνα και εξουθενωτική, σε αποζημιώνει με τη γνώση και τις εμπειρίες.

– Πώς βιώνετε την ευθύνη της «γέφυρας» επικοινωνίας ανάμεσα σε Κωφούς και ακούοντες;

Η ευθύνη του διερμηνέα στην επικοινωνία Κωφών και ακουόντων έγκειται στην άρτια χρήση και των δύο γλωσσών, ώστε να είναι ισότιμες, δηλαδή να μεταφέρεται η πληροφορία αναλλοίωτη και σαφής. Υπάρχουν περιπτώσεις που η διερμηνεία απαιτεί κριτική και αντιληπτική ικανότητα, να αξιολογείται πότε ο Κωφός ή ο ακούοντας δεν έχει καταλάβει επαρκώς το περιεχόμενο των πληροφοριών, κάτι που στο εξωτερικό αναλαμβάνει ο Κωφός διαμεσολαβητής.

Δεν λείπουν βέβαια οι προκλήσεις, όπως ο κίνδυνος υπερεμπλοκής, να αναλαμβάνεις ρόλους και ευθύνες που δεν σου αναλογούν κατά τη διερμηνεία. Ένα ακόμα πολύ σημαντικό κομμάτι είναι η διαχείριση της συναισθηματικής φόρτισης που προκύπτει από το περιεχόμενο της διερμηνείας, από τα συναισθήματα που μοιράστηκαν οι δύο πλευρές μέσα από μένα.

– Πιστεύετε ότι η κοινωνία κατανοεί επαρκώς τον ρόλο του διερμηνέα; Τι αλλαγές θα θέλατε να δείτε;

Δυστυχώς, όχι. Είναι πολύ σύνηθες κατά τη διάρκεια μιας διερμηνείας οι ακούοντες να απευθύνονται σε εμένα και όχι στον Κωφό, να μου ζητούν να μιλήσουν μαζί μου κατ΄ ιδίαν και μετά να του μεταφέρω όσα είπαμε, να θεωρούν πως είμαστε συγγενείς ή πως είμαι βοηθός του. Πολλές φορές ακούω «μπράβο» για το λειτούργημα που κάνω, ενώ στην πραγματικότητα ο Κωφός απλά ασκεί το δικαίωμά του για πρόσβαση στην επικοινωνία και την πληροφόρηση χρησιμοποιώντας εμένα ως τη φωνή του και τα αυτιά του. Κανένα λειτούργημα δεν λαμβάνει χώρα εκείνη τη στιγμή. Δεν είμαι ούτε εκπρόσωπος, ούτε συμπαραστάτης, ούτε συνοδός.

Για την κατανόηση του ρόλου του διερμηνέα απαιτείται ενημέρωση και εκπαίδευση, τόσο της ευρύτερης κοινωνίας όσο και της Κοινότητας των Κωφών. Ο ρόλος, οι υποχρεώσεις, τα δικαιώματα και ο κώδικας εργασίας και δεοντολογίας των διερμηνέων είναι θεσπισμένα και διαθέσιμα προς ενημέρωση του κοινού. Αντίστοιχα, η χρήση διερμηνέα νοηματικής γλώσσας είναι αναπόσπαστο κομμάτι άσκησης των ανθρωπίνων δικαιωμάτων ενός Κωφού ατόμου.

Το γεγονός ότι η Ελληνική Νοηματική Γλώσσα αναγνωρίστηκε μόλις το 2000 ως γλώσσα εκπαίδευσης των Κωφών και αργότερα το 2017 ως ισότιμη γλώσσα με την ομιλούμενη είναι μια περίτρανη απόδειξη για το πόσο πίσω βρισκόμαστε ως κράτος και πόσο βραδυκίνητη είναι η κοινωνία στην αποδοχή και ένταξη των Κωφών ατόμων μέσα σε αυτή.

Ακολούθως, είναι σημαντικό να αναφερθεί πως το επάγγελμα του διερμηνέα νοηματικής γλώσσας στη χώρα μας δεν είναι αναγνωρισμένο. Δεν υπάρχει κρατική αναγνώριση του επαγγέλματος όσο οξύμωρο κι αν φαίνεται για ένα επάγγελμα που είναι συνεχώς εκτεθειμένο και εργάζεται φανερά σε τηλεοπτικές εκπομπές και όχι μόνο. Το Σωματείο Διερμηνέων Ελληνικής Νοηματικής Γλώσσας (ΣΔΕΝΓ) επί πολλά χρόνια διεκδικεί την αναγνώριση του επαγγέλματός μας. Πώς λοιπόν να κατανοήσει η κοινωνία τον ρόλο ενός επαγγελματία που το ίδιο το κράτος δεν αναγνωρίζει;

Ευελπιστώ πως στο μέλλον όλο και περισσότεροι άνθρωποι, αγκαλιάζοντας τη διαφορετικότητα και την πολυπλοκότητα, θα ενδιαφερθούν για την διάδοση της γλώσσας και της κουλτούρας των Κωφών με πρώτους τους ίδιους τους φυσικούς χρήστες της γλώσσας.

Μην ξεχνάμε πως μια γλώσσα είναι φορέας πολιτισμού και πολιτιστικών στοιχείων και πιστεύω πως θα έρθει η μέρα που η διερμηνεία θα αντιμετωπίζεται ως επάγγελμα απαραίτητο για την άσκηση των αυτονόητων.

Η Διεθνής Ημέρα Νοηματικών Γλωσσών καθιερώθηκε με πρωτοβουλία της Παγκόσμιας Ομοσπονδίας Κωφών (WFD), που εκπροσωπεί πάνω από 70 εκατομμύρια κωφά άτομα σε όλο τον κόσμο. Γιορτάζεται κάθε χρόνο στις 23 Σεπτεμβρίου, ημερομηνία ίδρυσης της WFD το 1951, και στοχεύει στην ανάδειξη της σημασίας των νοηματικών γλωσσών και των δικαιωμάτων των Κωφών. Το φετινό DEAFestival από την ΟΜΚΕ, θα πραγματοποιηθεί 26 έως 28 Σεπτεμβρίου, για δεύτερη συνεχή χρονιά στην Πλατεία Συντάγματος, στο κέντρο της Αθήνας.