ΨΥΧΙΚΗ ΥΓΕΙΑ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ: ΤΙ ΡΟΛΟ ΠΑΙΖΕΙ Ο ΣΧΟΛΙΚΟΣ ΨΥΧΟΛΟΓΟΣ;

Τι έχει να προσφέρει στα παιδιά ένας σχολικός ψυχολόγος; Ποια είναι τα συχνότερα «αιτήματα» που του θέτουν και τι γίνεται όταν προκύπτει ένα πολύ σοβαρό ζήτημα; Η σχολική ψυχολόγος Δέσποινα Αθανασιάδου δίνει όλες τις απαντήσεις στο ΟW.

Στα δικά μου παιδικά χρόνια, η λέξη «ψυχολόγος» ήταν ταμπού. Εκεί πήγαινε κάποιος που ήταν «τρελός», που είχε «ψυχολογικά προβλήματα» – αν επρόκειτο δε για παιδί, ένας Θεός ξέρει τι τραύματα πρέπει να βασάνιζαν την ψυχούλα του! Τότε, τις δυσκολίες που όλοι αντιμετωπίσαμε κάποτε –την περιθωριοποίηση στο σχολείο, την παρενόχληση από νταήδες ή άτομα του άλλου φύλου, τους καβγάδες ή και τον χωρισμό των γονιών μας– έπρεπε να τις διαχειριστούμε χωρίς τη βοήθεια ειδικού.

Μπορεί να κλεινόμασταν στο δωμάτιό μας και να κλαίγαμε. Ίσως χτυπούσαμε πράγματα, βάζαμε δυνατά μουσική, γράφαμε – αν είχαμε αυτή την άνεση. Κάποιοι μπορεί πραγματικά να υπέφεραν και να βρήκαν καταφύγιο σε περίεργες παρέες, να μπήκαν στον κόσμο των ουσιών, να έφτασαν ακόμα και να κάνουν κακό στον εαυτό τους αφού δεν έβλεπαν διέξοδο πουθενά.

Σήμερα, δεν χρειάζεται να είναι έτσι. Τα παιδιά ευτυχώς αντιμετωπίζουν τον ψυχολόγο σαν οποιονδήποτε άλλο επαγγελματία υγείας και ζητούν από μόνα τους να τον επισκεφθούν και να του μιλήσουν, όταν νιώθουν ότι κάτι δεν πάει καλά μέσα τους. Η συστηματική παρουσία των ψυχολόγων στα σχολεία, που θεσμοθετήθηκε με νόμο του 1985 αλλά ξεκίνησε ουσιαστικά το 2010, τα εξοικείωσε ακόμα περισσότερο με έναν ειδικό που, στις περισσότερες περιπτώσεις, ξέρουν ότι μπορούν να εμπιστευτούν απόλυτα και να ακούσουν ως συμβουλάτορα.

Το ερώτημα είναι: Εμείς οι γονείς και οι φροντιστές έχουμε εξοικειωθεί με τον θεσμό του σχολικού ψυχολόγου; Γνωρίζουμε τι έχει να προσφέρει στα παιδιά μας; Πώς νιώθουμε στην ιδέα ότι θα του μιλήσουν; Θα τα ενθαρρύνουμε ή θα… φοβηθούμε;

Απαντήσεις σε όλα αυτά –και πολλά ακόμα– πήρα από την ψυχολόγο Δέσποινα Αθανασιάδου, MSc Σχολικής Ψυχολογίας. Με αφορμή την Παγκόσμια Ημέρα Ψυχικής Υγείας, κρίνοντας και από την εμπειρία της, εξήγησε στο OW γιατί ο ρόλος αυτός αποδεικνύεται τόσο αναγκαίος.

– Τι περιλαμβάνει ο ρόλος του σχολικού ψυχολόγου;

Ένας σχολικός ψυχολόγος μπορεί να εργάζεται σε διαφορετικά πλαίσια, όπως σχολεία γενικής ή ειδικής εκπαίδευσης και ΚΕ.Δ.Α.Σ.Υ. (Κέντρα Διεπιστημονικής Αξιολόγησης, Συμβουλευτικής και Υποστήριξης). Στο σχολικό πλαίσιο, ο ρόλος του είναι πολυδιάστατος.

Το σχολείο είναι ένας ζωντανός οργανισμός που περιλαμβάνει μαθητές, γονείς, εκπαιδευτικούς και λοιπό προσωπικό. Για την αρμονική λειτουργία του, απαιτείται η καλή συνεργασία μεταξύ όλων των μελών. Ο ψυχολόγος δρα διασυνδετικά, εστιάζοντας στο συμφέρον των παιδιών. Ο στόχος είναι η προαγωγή της ψυχικής ευημερίας, της μάθησης και της κοινωνικής προσαρμογής, ώστε οι μαθητές να υποστηριχθούν, να ενδυναμωθούν και να αποκτήσουν ψυχική ανθεκτικότητα.

Μετά την αξιολόγηση των αναγκών του σχολείου και των μελών του, σχεδιάζονται και υλοποιούνται ενέργειες όπως ατομική ή ομαδική συμβουλευτική μαθητών, διαλεκτική συμβουλευτική γονέων και εκπαιδευτικών, προγράμματα πρόληψης, παρέμβασης και διαχείρισης κρίσεων, συμβολή στη δημιουργία εξατομικευμένων προγραμμάτων εκπαίδευσης, επιμόρφωση και ευαισθητοποίηση της σχολικής κοινότητας για διάφορα ψυχοκοινωνικά και εκπαιδευτικά ζητήματα, καθώς και διασύνδεση με άλλες δομές και υπηρεσίες, όταν χρειάζεται.

– Πόσες μέρες και ώρες βρίσκεται στο σχολείο και πώς ενημερώνονται οι μαθητές για την παρουσία του;

Στις δομές ειδικής αγωγής και στα ΚΕ.Δ.Α.Σ.Υ., αποτελεί σταθερό πρόσωπο αναφοράς. Στη γενική εκπαίδευση, παρευρίσκεται καθημερινά σε διαφορετικά σχολεία, συνήθως 4-5, μέχρι τη λήξη του σχολικού ωραρίου. Η παρουσία του γνωστοποιείται στους μαθητές μέσω επισκέψεων στην τάξη, ανακοινώσεων στην ιστοσελίδα του σχολείου, αποστολής ενημερωτικών ηλεκτρονικών μηνυμάτων, καθώς και ομαδικών συναντήσεων με τους κηδεμόνες.

Εικονογράφηση: Χριστίνα Αβδίκου

– Γιατί είναι αναγκαίος ο ρόλος αυτός στο σχολείο;

Το σχολείο αποτελεί ένα πλαίσιο μάθησης και ταυτόχρονα κοινωνικοποίησης και ψυχικής ανάπτυξης. Επιπλέον, η μαθησιακή επίδοση είναι άμεσα σχετιζόμενη με περιβαλλοντικούς και ψυχολογικούς παράγοντες. Η παρουσία σχολικού ψυχολόγου δημιουργεί το ασφαλές πλαίσιο, όπου όλες οι σκέψεις και τα συναισθήματα γίνονται αποδεκτά και εκφράζονται με υγιείς τρόπους, εξασφαλίζοντας την απρόσκοπτη συμμετοχή των παιδιών στη μαθησιακή διαδικασία και την πρόληψη σοβαρότερων δυσκολιών στο μέλλον. Επομένως, ο σχολικός ψυχολόγος συμβάλλει στη δημιουργία ενός σχολείου που προάγει όχι μόνο τη γνώση, αλλά και την ψυχική υγεία.

– Βρίσκεται πάντα ο ίδιος ψυχολόγος στο ίδιο σχολείο κάθε χρόνο ή μετακινείται;

Οι αναπληρωτές σχολικοί ψυχολόγοι τοποθετούνται για ένα διδακτικό έτος σε σχολικές μονάδες. Αυτό σημαίνει ότι δεν υπάρχει εγγύηση παραμονής στο ίδιο σχολικό πλαίσιο και την επόμενη χρονιά, γεγονός που δυσκολεύει την παροχή σταθερής και μακροπρόθεσμης υποστήριξης στους μαθητές.

– Σε περίπτωση μετακίνησης, τι γίνεται με ένα παιδί που έχει επισκεφθεί επανειλημμένα τον άνθρωπο αυτό και έχει δημιουργήσει μια σχέση δεσμού και εμπιστοσύνης;

Τίθεται ένα πολύ σημαντικό ερώτημα. Η διακοπή μιας σχέσης εμπιστοσύνης είναι σίγουρα δύσκολη. Ωστόσο, εφόσον το εμπόδιο αυτό δεν μπορεί να παραλειφθεί, οφείλουμε να κάνουμε τη μετάβαση όσο το δυνατόν περισσότερο προβλέψιμη και ανώδυνη. Αυτό μπορεί να επιτευχθεί μέσω της προηγούμενης ενημέρωσης του πλαισίου και κυρίως των παιδιών. Η γνωστοποίηση και επικοινωνία αυτής της μελλοντικής αλλαγής με τον μαθητή και η ευκαιρία έκφρασης και κατανόησης των σκέψεων και των συναισθημάτων που αναδύονται μπορεί να συμβάλλουν στη μείωση του αισθήματος απώλειας και απόρριψης.

– Με τι «αιτήματα» έρχονται συνήθως σε εσάς τα παιδιά; Ποιοι είναι οι προβληματισμοί και οι αγωνίες τους;

Το περιεχόμενο των αιτημάτων των παιδιών διαφοροποιείται με βάση το αναπτυξιακό τους στάδιο:

• Στις μικρότερες ηλικίες, τα ζητήματα που συναντώνται συχνότερα αφορούν στη συμπεριφορά, στη δυσκολία τήρησης ορίων ή στην προσαρμογή στο σχολικό περιβάλλον.
• Όσο μεγαλώνουν, τόσο πιο «σύνθετοι» γίνονται οι προβληματισμοί τους. Μπορεί να σχετίζονται με το άγχος για τις σχολικές απαιτήσεις και επιδόσεις, με δυσκολίες μέσα στην οικογένεια, με τις φιλίες, με το αίσθημα του ανήκειν, με τον σχολικό εκφοβισμό αλλά και με θέματα που αγγίζουν την εικόνα του σώματος και την αυτοεκτίμηση.

– Ενημερώνονται οι γονείς τους για όσα σας λένε;

Σημαντική αρχή για την οικοδόμηση υγιούς σχέσης είναι η τήρηση της εμπιστευτικότητας. Οι γονείς δεν ενημερώνονται λεπτομερώς για το περιεχόμενο των συνεδριών, εκτός αν απαιτείται η συνεργασία τους για την καλύτερη στήριξη του παιδιού. Σε αυτήν την περίπτωση, έχει προηγηθεί η ενημέρωση και η συναίνεση του μαθητή, όσο αυτό είναι δυνατόν.

– Τι γίνεται όταν ένα παιδί εκμυστηρευτεί ένα πολύ σοβαρό ζήτημα, π.χ. μια κακοποίηση; Τι οφείλετε να κάνετε εσείς;

Στις περιπτώσεις που υπάρχει υποψία πρόκλησης βλάβης στο παιδί ή στους γύρω του, γίνεται άρση του απορρήτου. Αυτό ουσιαστικά σημαίνει ότι ενεργοποιούνται οι θεσμικές διαδικασίες και γνωστοποιείται το ζήτημα στη Διεύθυνση του σχολείου και στις αρμόδιες κοινωνικές υπηρεσίες, με σκοπό τη διασφάλιση της προστασίας του παιδιού και τον σχεδιασμό της κατάλληλης πλαισίωσής του.

– Τι συμβαίνει στην περίπτωση που το πρόβλημα του παιδιού είναι η αλληλεπίδραση με κάποιον εκπαιδευτικό;

Αφού προηγηθεί λεπτομερής και προσεκτική διερεύνηση του θέματος, ο ψυχολόγος λειτουργεί διαμεσολαβητικά προκειμένου να εντοπιστούν πιθανοί εναλλακτικοί τρόποι επίλυσης του ζητήματος. Είναι σημαντικό να γίνει κατανοητή η οπτική του μαθητή και να εφαρμοστεί διαλεκτική συμβουλευτική με τον εκπαιδευτικό, ώστε να εντοπιστούν οι κατάλληλοι τρόποι βελτίωσης της επικοινωνίας τους.

– Έρχεστε σε επαφή με τους εκπαιδευτικούς του παιδιού; Μπορεί να υπάρξει εσωτερική παρέμβαση;

Η συνεργασία με τους εκπαιδευτικούς αποτελεί ουσιαστικό μέρος του ρόλου του σχολικού ψυχολόγου. Οι πληροφορίες και η οπτική τους είναι πολύτιμες. Καθώς αποτελούν τα πρόσωπα που βρίσκονται δίπλα στα παιδιά, οι παρατηρήσεις τους είναι καίριες για την καλύτερη κατανόηση των αναγκών τους.

Στις περιπτώσεις που κάποιος εκπαιδευτικός αναφέρει στον ψυχολόγο ότι ανιχνεύει ή διακρίνει κάποια δυσκολία σε μαθητή, το ζήτημα εξετάζεται με προσοχή, ακόμη κι αν το παιδί δεν έχει εκφράσει αίτημα βοήθειας. Η προσέγγιση των γονέων για ενημέρωση, άντληση περαιτέρω πληροφοριών ή και συμβουλευτική καθοδήγηση αποτελεί συχνά κρίσιμο παράγοντα για την αποτελεσματική στήριξη του παιδιού. Ο ψυχολόγος προτείνει στον εκπαιδευτικό στρατηγικές διαχείρισης μέσα στην τάξη, συμβάλλει στη διαχείριση συμπεριφορών και οργανώνει δράσεις πρόληψης και παρέμβασης σε επίπεδο τάξης ή σχολικής κοινότητας. Η συστηματική ατομική παρέμβαση στο παιδί δύναται να συμβάλει ουσιαστικά στην ενδυνάμωσή του, υπό την προϋπόθεση της προηγούμενης συγκατάθεσης του ίδιου και της έγγραφης συγκατάθεσης των γονέων ή κηδεμόνων του.

– Ποιες καταστάσεις μπορούν να προληφθούν από μια τέτοια παρέμβαση; Π.χ. μπορούν να αντιμετωπιστούν μαθησιακές δυσκολίες, αν μιλάμε για παιδί στο Δημοτικό; Ή μια κατάθλιψη στο Γυμνάσιο;

Η προληπτική προσέγγιση συχνά αποδεικνύεται αποτελεσματικότερη από την εκ των υστέρων παρέμβαση. Η έγκαιρη αναγνώριση ενδείξεων δυσκολίας από τον εκπαιδευτικό μπορεί να λειτουργήσει καθοριστικά στην αντιμετώπιση και πρόληψη της παγίωσής τους.

Οι μαθησιακές δυσκολίες δεν εμπίπτουν αποκλειστικά στο πεδίο δράσης του σχολικού ψυχολόγου. Απαιτείται διεπιστημονική προσέγγιση, μέσω της συμβολής των εκπαιδευτικών, η οποία παραμένει καθοριστικής σημασίας. Ο ψυχολόγος δύναται να λειτουργήσει υποστηρικτικά, εστιάζοντας στον ψυχολογικό αντίκτυπο που ενδέχεται να έχουν οι δυσκολίες αυτές στην καθημερινότητα του παιδιού. Παράλληλα, μπορεί να προτείνει στρατηγικές ενίσχυσης της συγκέντρωσης και της μάθησης, αξιοποιώντας τα δυνατά σημεία του μαθητή, να συνδράμει τους εκπαιδευτικούς στην καλύτερη κατανόηση των αναγκών του παιδιού και να συμβάλει στη διαμόρφωση των εξατομικευμένων προγραμμάτων εκπαίδευσης.

Αναφορικά με τις διαταραχές διάθεσης, όπως η κατάθλιψη, ο σχολικός ψυχολόγος δύναται και σε αυτή την περίπτωση να παρέμβει υποστηρικτικά. Η έγκαιρη αναγνώριση ενδείξεων συναισθηματικών δυσκολιών από τους εκπαιδευτικούς μπορεί να συμβάλει καθοριστικά στην άμεση κινητοποίηση των υποστηρικτικών μηχανισμών και στην παροχή της κατάλληλης βοήθειας προς το παιδί. Ωστόσο, είναι σημαντικό να υπογραμμιστεί ότι το σχολείο δεν συνιστά θεραπευτικό πλαίσιο. Σε τέτοιες περιπτώσεις, η συνεργασία και η διασύνδεση με εξειδικευμένες δομές ψυχικής υγείας καθίστανται απαραίτητες.

– Ποιες δυσκολίες αντιμετωπίζετε ως σχολική ψυχολόγος; Υπάρχει κάτι που θέλετε να ζητήσετε από το κράτος;

Ένα από τα σημαντικότερα εμπόδια στη γενική εκπαίδευση είναι η ταυτόχρονη κάλυψη πολλών σχολικών μονάδων, γεγονός που περιορίζει τη συχνότητα παρουσίας του σχολικού ψυχολόγου δίπλα στους μαθητές και στους εκπαιδευτικούς. Η συνθήκη αυτή δυσχεραίνει τη διαμόρφωση του αισθήματος ασφάλειας μέσω της σταθερής παρουσίας ψυχολόγου και την ανάπτυξη σχέσεων εμπιστοσύνης, οι οποίες αποτελούν θεμέλιο λίθο για την αποτελεσματικότητα του έργου μας. Ως αποτέλεσμα, η έμφαση μετατοπίζεται συχνά από την πρόληψη στην παρέμβαση, όταν οι δυσκολίες έχουν ήδη διογκωθεί. Για τον λόγο αυτό, είναι κρίσιμη η ενίσχυση του θεσμού από την πολιτεία, ώστε κάθε σχολείο να διαθέτει δικό του επαγγελματία ψυχολόγο. Μόνο υπό αυτές τις συνθήκες μπορεί να ενισχυθεί ουσιαστικά η πρόληψη και να διασφαλιστεί ένα σταθερό και ασφαλές πλαίσιο ανάπτυξης, που προάγει όχι μόνο τη γνώση, αλλά και την ψυχική ανθεκτικότητα.