Ο MANET ΣΤΟ ΕΔΩΛΙΟ: ΜΙΑ ΔΙΚΗ ΓΙΑ ΤΟΝ ΠΙΝΑΚΑ ΠΟΥ ΣΚΑΝΔΑΛΙΣΕ ΤΟ ΠΑΡΙΣΙ ΤΟ 1863

Εκατόν εξήντα δύο χρόνια από την παρουσίαση του πίνακα που αναστάτωσε τους καλλιτεχνικούς κύκλους του Παρισιού, ο Édouard Manet κάθεται στο εδώλιο με την κατηγορία της «προσβολής της δημόσιας αιδούς», σε μια εικονική δίκη για τα όρια της τέχνης και τον ρόλο του καλλιτέχνη.  

Κάτι παραπάνω από ενάμιση αιώνα μετά το σκάνδαλο που προκλήθηκε με το έργο του Édouard Manet «Το Πρόγευμα στη Χλόη» (Le Déjeuner sur l’Herbe), ο δημιουργός και η γυμνή του μούσα, Victorine Meurent, κάθισαν στο εδώλιο με την κατηγορία της «προσβολής της δημοσίας αιδούς», σε μια εικονική δίκη που έστησε το Μουσείο Ορσέ με τη συμμετοχή νομικών και φοιτητών.

Δικαστής ήταν η Valérie Dervieux και τρεις δικηγόροι ανέλαβαν τους ρόλους του εισαγγελέα και των συνηγόρων. Τον Manet υποδύθηκε η φοιτήτρια Maria-Inès Le Loarer Doniz, που, όπως είπε, μελέτησε επιστολές και podcasts για να κατανοήσει τον χαρακτήρα και τα κίνητρα του καλλιτέχνη, ενώ πλάι στους μάρτυρες υπεράσπισης, όπως ο συγγραφέας Émile Zola, προστέθηκε η φιγούρα της Suzanne Leenhoff, συντρόφου του ζωγράφου, ώστε να ακουστεί μια ακόμα γυναικεία φωνή πέραν της κατηγορούμενης Meurent.

Δίκη με τα όλα της (και με χιούμορ)

Σκοπός της δράσης δεν ήταν μια διάλεξη-παράσταση αλλά μια δίκη με τα όλα της, χωρίς να λείπει το χιούμορ. Η δικαστίνα Dervieux αποκάλεσε τον Manet «τον πρώτο Instagrammer και δημιουργό clickbait», και τον παρομοίασε με «απόγονο του Σαρκοζί», υπονοώντας τον Ζαν Σαρκοζί, γιο του πρώην Προέδρου της Γαλλικής Δημοκρατίας, Νικολά, ο οποίος, όπως και ο ζωγράφος, είχε εγκαταλείψει τη νομική σχολή.

Σε άλλο σημείο, στάθηκε στην ειρωνεία του εγχειρήματος, δηλαδή μια γυναίκα να δικάζει άλλη γυναίκα, πολύ περισσότερο όταν «θα χρειαστούν αρκετά ακόμα χρόνια ώσπου μια γυναίκα να μπορέσει να αναλάβει το δικαστικό αξίωμα».

Επισκέπτες παρατηρούν τον πίνακα του Manet. Alamy/Visualhellas.gr

Το έργο που σόκαρε το Παρίσι

Το «Πρόγευμα στη Χλόη» παρουσιάζει τη σκηνή ενός πικ νικ, με δύο άντρες ντυμένους να κάθονται ανέμελοι δίπλα σε μια ολόγυμνη γυναίκα, η οποία κοιτάζει κατάματα τον θεατή, με βλέμμα ψύχραιμο, δίχως ίχνος ντροπής. Στο βάθος, μια δεύτερη γυναίκα, ημίγυμνη, λούζεται σ’ ένα ρυάκι.

Ο Manet παρουσίασε το έργο του το 1863 στο Salon des Refusés, μια πρωτοβουλία του Ναπολέντα Γ΄ για να εκτίθενται τα έργα που απορρίπτονταν από την επιτροπή του Salon de Paris, επίσημης ετήσιας έκθεσης της Ακαδημίας των Καλών Τεχνών (Académie des Beaux-Arts). Ακόμα κι εκεί, ωστόσο, προκάλεσε αναστάτωση στους καλλιτεχνικούς και ακαδημαϊκούς κύκλους της γαλλικής πρωτεύουσας.

Αρχικά, στο Παρίσι του 19ου αιώνα, το γυμνό γινόταν αποδεκτό μόνο εντός αλληγορικού πλαισίου ή μυθολογικών θεμάτων. Έπειτα, είχε απορριφθεί για έναν ακόμα λόγο: το έργο θεωρήθηκε ότι πέρα από τους ηθικούς, παραβιάζει και τους καλλιτεχνικούς κανόνες της εποχής, με πινελιές άγριες και ακατέργαστες, που το έκαναν να μοιάζει ημιτελές και πρόχειρο.

Παρά τις αντιδράσεις, ο πίνακας έγινε το γεγονός της χρονιάς, με πλήθη Παριζιάνων να συρρέουν για να γελάσουν, να αγανακτήσουν ή να τον θαυμάσουν. Ο Zola είχε υπερασπιστεί τον φίλο του Manet, γράφοντας πως το έργο δεν ήταν πιο σκανδαλώδες από όσα εκτίθεντο στο Λούβρο και ότι στα μάτια του ήταν ένας καλλιτέχνης που ανανέωσε τη ζωγραφική· είχε τολμήσει να δείξει τον κόσμο όπως είναι.

Ο πίνακας του Τιτσιάνο «Υπαίθρια Συναυλία» που πιθανότατα ενέπνευσε τον Manet για το «Πρόγευμα στη Χλόη». Alamy/Visualhellas.gr

Τα όρια της τέχνης και η γυναικεία απεικόνιση

Η σχέση του Manet με τη γυναικεία μορφή έχει αποτελέσει αντικείμενο αντιπαράθεσης επί δεκαετίες. Κάποιοι θεωρούν ότι η γυμνή φιγούρα του «Προγεύματος στη Χλόη» αντικατοπτρίζει την πραγματικότητα της πορνείας που ανθούσε στο Παρίσι της εποχής, ενώ άλλοι διακρίνουν μια συμβολική αποτύπωση της γυναικείας απενοχοποίησης και ανεξαρτησίας.

Τα όρια της τέχνης ήταν ένα από τα ζητήματα που έθιξε η εικονική δίκη. Η φοιτήτρια που είχε τον ρόλο της Victorine Meurent υπερασπίστηκε το δικαίωμα στη γύμνια ως έκφραση της γυναικείας ελευθερίας και αυτονομίας. Ο δικηγόρος της υποστήριξε πως το σώμα που βλέπουμε στον πίνακα ίσως δεν είναι καν δικό της, παρόλο που μπορούμε να αναγνωρίσουμε εύκολα το πρόσωπό της. Από την άλλη, ο «εισαγγελέας» κατηγόρησε τον Manet για απρέπεια και πρόκληση των κοινωνικών ηθών της εποχής.

Η δικαστίνα αποφάνθηκε ότι πράγματι έχουμε να κάνουμε με προσβολή της δημοσίας αιδούς, διέταξε ωστόσο τον καλλιτέχνη να συνεχίσει να ζωγραφίζει, αναγνωρίζοντας τρόπον τινά ότι ο ρόλος της τέχνης είναι να ταράζει τα νερά.

Η εκδήλωση πραγματοποιήθηκε σε συνεργασία με τη Fondation des Femmes, φεμινιστική οργάνωση για τα δικαιώματα των γυναικών στη Γαλλία. Η πρόεδρός της, Anne-Cécile Mailfert, χαρακτήρισε το μουσείο Ορσέ ιδανικό σκηνικό για μια τέτοια δράση, καθώς οι συλλογές του προέρχονται από μια εποχή-ορόσημο για τις γυναικείες διεκδικήσεις στην κοινωνία και την τέχνη.

Η τέχνη ως καθρέφτης της κοινωνίας

Η ιδέα της δίκης ανήκε στον Sylvain Amic, προσφάτως εκλιπόντα πρόεδρο του Ορσέ και του Musée de l’Orangerie (Μουσείο του Πορτοκαλεώνα), που επιθυμούσε να φέρει σε διάλογο δύο κόσμους που σπάνια συναντιούνται: της τέχνης και της δικαιοσύνης. Το δρώμενο εντάσσεται στο πρόγραμμα για νέους και νέες 18 έως 25 ετών Orsay Live, που επιχειρεί να συνδέσει μεγάλα έργα του 19ου αιώνα με φλέγοντα ερωτήματα της σύγχρονης κοινωνίας.

To debate που στήθηκε για τον πίνακα αντανακλά έναν ευρύτερο διάλογο ανάμεσα σε παρόν, παρελθόν και μέλλον: ποιες είναι οι θεμελιώδεις αξίες της κοινωνίας μας, ποια η θέση της γυναίκας σε αυτήν και ποια εν τέλει τα όρια της τέχνης; (Και πόσο δικό μας και επίκαιρο το θέμα, αν αναλογιστείς τον πρόσφατο βανδαλισμό των έργων τέχνης στην Εθνική Πινακοθήκη από τον βουλευτή Νίκο Παπαδόπουλο, ανεξάρτητο σήμερα, της «Νίκης» τότε). Όπως είχε πει ο ιστορικός τέχνης Steven Z. Levine, ο πίνακας του Manet παραμένει πολύτιμος γιατί «μας δίνει την ευκαιρία να καθρεφτιστούμε μέσα του».

Το μουσείο σκοπεύει να συνεχίσει τη σειρά με αφιερώματα στον γλύπτη και φιλόζωο Paul Troubetzkoy, στη γλύπτρια Camille Claudel και σε συζητήσεις γύρω από τις γυναίκες στην τέχνη.