«ΑΝ ΜΙΑ ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΞΕΧΝΑ, ΚΙΝΔΥΝΕΥΕΙ ΝΑ ΕΠΑΝΑΛΑΒΕΙ ΤΑ ΙΔΙΑ ΛΑΘΗ»: ΜΙΑ ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΥΠΕΝΘΥΜΙΖΕΙ ΤΟ ΑΥΤΟΝΟΗΤΟ

Η παράσταση «ΑΚΟΥ ΜΙΚΡΕ» ο Πειραιάς βομβαρδίστηκε έρχεται να θυμίσει πως τα τραύματα του πολέμου δεν μένουν στο παρελθόν, αλλά επανέρχονται κάθε φορά που η κοινωνία ξεχνά.

Ήμασταν το μεγαλύτερο λιμάνι της Μεσογείου. Εμείς φάγαμε όλη τη μπόρα. Όταν ξεκίνησε ο βομβαρδισμός σείστηκε όλη η Αθήνα. Βρεθήκαμε ξαφνικά στο σκοτάδι. Κόπηκαν καλώδια, τα πάντα. Έτσι σχηματίσαμε πομπές μέσα στο σκοτάδι της νύχτας με μόνο φωτισμό τις πυρκαγιές της πόλης. Και πήραμε την Πειραιώς με τα πόδια, σχηματίζοντας καραβάνια για να φτάσαμε στην Αθήνα. Ποιος τολμούσε να γυρίσει στον Πειραιά;

Το Δημοτικό Θέατρο Πειραιά παρουσιάζει μια παράσταση που μας αφορά όλους, το θεατρικό ντοκιμαντέρ «ΑΚΟΥ ΜΙΚΡΕ» ο Πειραιάς βομβαρδίστηκε των Ερμή Περιστέρη και Σπύρου Ασημένου. Μια παράσταση βασισμένη στις αφηγήσεις και το αρχειακό υλικό των επιζώντων των βομβαρδισμών της 11ης Ιανουαρίου 1944 στον Πειραιά. Έναν φόρο τιμής σε όσους έζησαν τη βία του πολέμου και σε όσους βλέπουν τα σημάδια εκείνων των ημερών κρυμμένα στην πόλη και επιμένουν να θυμούνται.

Η παράσταση μοιάζει τρομακτικά επίκαιρη, αν αναλογιστεί κανείς όσα βιώνουμε τα τελευταία χρόνια. Ήταν, λοιπόν, ευκαιρία να συνομιλήσουμε με τον Ερμή Περιστέρη για τη δημιουργία της και για τα μηνύματα που μεταφέρει σε όλους εμάς σήμερα.

– Για ποιον λόγο εστιάσετε στους βομβαρδισμούς του Πειραιά;

Όλα ξεκίνησαν πριν από οκτώ χρόνια, μέσα από μια εργασία στο Τμήμα Θεατρικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Πελοποννήσου. Μας ζητήθηκε να δημιουργήσουμε μια παράσταση βασισμένη στις αρχές του Θεάτρου Ντοκουμέντο και του Θεάτρου της Επινόησης, με διδάσκουσες την Άννα Τσιχλή και τη Χριστίνα Ζώνιου. Ξεκινήσαμε τότε να συλλέγουμε αφηγήσεις από συγγενείς, από ηλικιωμένους στα καφενεία, από κατοίκους στις γειτονιές.

Έτσι, προέκυψε μια πρώτη παράσταση που αφορούσε την ιστορία του Πειραιά συνολικά. Γρήγορα καταλάβαμε ότι υπήρχε ένα γεγονός θαμμένο. Ήταν ο βομβαρδισμός των συμμάχων το 1944. Συνειδητοποιήσαμε πως αυτό δεν ήταν απλώς ένα επεισόδιο, αλλά μια πληγή που παρέμενε ανοιχτή και ότι χρειαζόταν χρόνο, έρευνα και σεβασμό για να ειπωθεί σωστά.

Τα τελευταία χρόνια, οι εικόνες γύρω μας θύμιζαν όλο και περισσότερο εκείνες τις αφηγήσεις. Έτσι, επιστρέψαμε στο πεδίο, ξαναμιλήσαμε με ανθρώπους και αναζητήσαμε νέες μαρτυρίες για εκείνη την ημέρα. Τελικά, ήταν σαν να μας περίμεναν.

Γραφιστικός Σχεδιασμός: Παναγιώτης Γαβρίλης (pgdesignstudio), Φωτογραφία: Νεφέλη Οικονόμου-Πάντζου

– Πώς πραγματοποιήσατε την έρευνα; Υπήρξαν δυσκολίες;

Η έρευνα ξεκίνησε από τις προφορικές μαρτυρίες των Πειραιωτών. Μιλήσαμε πρώτα με ανθρώπους του κύκλου μας, όσους είχαν καταγωγή ή δεσμούς με τον Πειραιά. Στη συνέχεια, συναντήσαμε ηλικιωμένους που έζησαν ή άκουσαν από τους γονείς και τους παππούδες τους τα γεγονότα του ’44. Πολλές από αυτές τις συνεντεύξεις έγιναν σε σπίτια, σε πλατείες, σε μικρά καφενεία, με έναν καφέ και ένα μαγνητόφωνο στο τραπέζι.

Έπειτα, απευθυνθήκαμε σε βιβλιοθήκες, αρχεία και μελετητές. Πολύτιμη υπήρξε η βοήθεια του Στέφανου Μίλεση, ο οποίος μαζί με τον Κωνσταντίνο Κυρίμη έχει επιμεληθεί το βιβλίο «Ο πόλεμος των αμάχων. Οδοιπορικό Ιστορίας στον Πειραιά του Πολέμου και της Κατοχής», μια σπουδαία έρευνα για τα δύσκολα χρόνια του Β´ Παγκόσμιου Πολέμου.

Η μεγαλύτερη δυσκολία δεν ήταν η πρόσβαση στο υλικό, αλλά η διαχείριση του όγκου και της βαρύτητάς του. Ήταν δύσκολο να αποφασίσουμε ποιες ιστορίες θα αφήναμε εκτός, γιατί καθεμία κουβαλούσε μια αλήθεια που μας αφορά.

ΜΙΑ ΟΛΟΚΛΗΡΗ ΚΟΙΝΟΤΗΤΑ ΘΥΜΑΤΑΙ ΤΙ ΕΧΕΙ ΠΕΡΑΣΕΙ ΚΑΙ ΑΝΑΡΩΤΙΕΤΑΙ ΑΝ ΤΕΛΙΚΑ ΕΙΝΑΙ ΤΟΣΟ ΜΑΚΡΙΝΑ ΟΣΑ ΕΖΗΣΑΝ ΟΙ ΠΑΠΠΟΥΔΕΣ ΜΑΣ.

– Με βάση ποια κριτήρια έγινε η επιλογή των ιστοριών που μπήκαν τελικά στην παράσταση;

Δεν επιλέξαμε ιστορίες για τη δραματικότητά τους, αλλά για την αλήθεια τους. Πολλές αφηγήσεις «συνομιλούσαν» μεταξύ τους και μας οδήγησαν φυσικά στη σύνθεση. Κάθε ιστορία γεννούσε ένα ερώτημα. Έτσι, οι σκηνές της παράστασης είναι απαντήσεις σε ερωτήσεις που προέκυψαν μέσα από εκείνες τις κουβέντες και μας συγκλόνισαν, όπως τι κρατάει κάποιον ζωντανό όταν από το 1922 ως το 1944 το κακό μοιάζει στα μάτια του ατελείωτο; Πόσο τυχερός είναι κάποιος που επέζησε από όλες τις κακουχίες και τους βομβαρδισμούς; Πώς είναι να έχεις μια θέση ευθύνης σε συνθήκες πολέμου; Πώς είναι να συνειδητοποιεί ένα παιδί, μέσα σε λίγες ώρες, ότι ο θάνατος είναι κοντά;

– Πιστεύεις ότι τέτοιες παραστάσεις μπορούν να λειτουργήσουν ως μέσο κοινωνικής επανασύνδεσης και ενδυνάμωσης;

Το ελπίζουμε. Όταν μια ιστορία αγγίζει μια ολόκληρη πόλη, το θέατρο γίνεται κοινή εμπειρία. Ο Πειραιάς κουβαλάει μια κρυφή πληγή και η παράσταση αυτή λειτούργησε σαν αφορμή να τη φέρουμε στο φως. Είναι μια παράσταση που «θυμάται» κάτι συλλογικό. Μια ολόκληρη κοινότητα θυμάται τι έχει περάσει και αναρωτιέται αν όλα αυτά έχουν κάτι να πουν στον σημερινό πολίτη, αν τελικά είναι τόσο μακρινά όσα έζησαν οι παππούδες μας.

Γραφιστικός Σχεδιασμός: Παναγιώτης Γαβρίλης (pgdesignstudio), Φωτογραφία: Νεφέλη Οικονόμου-Πάντζου

– Τι μάθατε εσείς μέσα από αυτήν την έρευνα;

Μάθαμε ότι μια κοινωνία παντελώς ανέτοιμη για όσα ακολούθησαν, κατάφερε παρ’ όλα αυτά να ελπίζει. Είναι δύσκολο να φανταστεί κανείς πώς είναι να βλέπεις καθημερινά τους γύρω σου να χάνονται από την πείνα, τις βόμβες, τις αρρώστιες, να ζεις περισσότερο σε υπόγεια καταφύγια παρά στο σπίτι σου, να χτίζεις ξανά και ξανά, να μένεις μόνος. Κι όμως να συνεχίζεις να ελπίζεις.

Όμως, οι άνθρωποι αυτοί δεν μας μίλησαν μόνο για την ελπίδα. Δεν αρκεί μόνο αυτό, λένε. Μας μίλησαν για πρόνοια, συμπόνοια και ανθρωπιά. Κι όπως είπαν, αισθάνονται ότι τα ξεχνάμε αυτά σήμερα. Αυτό, νομίζω, είναι το πιο συγκλονιστικό μάθημα.

– Η παράσταση γίνεται στον Πειραιά. Πιστεύεις ότι η καταστροφή διαπερνά την καθημερινότητα της πόλης σήμερα;

Ο Πειραιάς είναι μια πόλη που έχει νιώσει τον πόλεμο στο πετσί της. Την έχουν βομβαρδίσει Ιταλοί, Γερμανοί, Άγγλοι και Αμερικανοί. Ήταν μια πόλη που γινόταν στάχτη και ξαναχτιζόταν, ξανά και ξανά. Οι επιζώντες μάς μίλησαν για έναν πόλεμο που δεν είχαμε ξανακούσει: τον «ψυχολογικό πόλεμο». Αναρωτιούνται ακόμα αν αυτός ο πόλεμος που δεν γινόταν με τα όπλα και τις βόμβες ήταν χειρότερος. Είναι πολύτιμο να το λέει αυτό κάποιος που έχει δει τι σημαίνει πραγματικά να χάνεται ο διπλανός του.

«ΔΕΝ ΘΕΛΩ ΝΑ ΠΙΣΤΕΥΩ ΟΤΙ ΚΑΠΟΙΟΣ ΒΛΕΠΕΙ ΣΥΝΑΝΘΡΩΠΟΥΣ ΜΑΣ ΝΑ ΒΙΩΝΟΥΝ ΟΣΑ ΕΖΗΣΑΝ ΟΙ ΣΥΓΓΕΝΕΙΣ ΜΑΣ ΠΡΙΝ ΧΡΟΝΙΑ ΣΕ ΑΥΤΟΝ ΤΟΝ ΤΟΠΟ ΚΑΙ ΛΕΕΙ "ΔΕΝ ΜΕ ΑΦΟΡΑ"»

– Η έρευνα αφορά πρόσφυγες από τη Μικρασία και Πειραιώτες που βίωσαν τον πόλεμο. Πώς συνδέονται τα τραύματα αυτά με τις σημερινές προκλήσεις;

Οι Μικρασιάτες ήρθαν στον Πειραιά προσπαθώντας να ξαναφτιάξουν τη ζωή τους από την αρχή. Ήταν ήδη πληγωμένοι, κυνηγημένοι, και ένιωσαν για καιρό «ξένοι» στην ίδια τους την πατρίδα. Η δύναμή τους όμως βρισκόταν στην ελπίδα, στο όνειρο μιας καινούργιας ζωής. Όμως, αυτή η νέα αρχή δεν ήταν όπως την είχαν φανταστεί. Αυτές οι εμπειρίες δεν ανήκουν στο παρελθόν. Η βίαιη μετακίνηση, η απώλεια κατοικίας, η ανάγκη να ξαναχτίσεις τη ζωή σου, δεν είναι ξένες λέξεις σήμερα. Κι αυτός είναι ίσως ο λόγος που οι Πειραιώτες θέλησαν να μας μιλήσουν. Βλέπουν πως η Ιστορία, δυστυχώς, επαναλαμβάνεται.

– Τι μήνυμα θες να αφήσεις ώστε να μην χαθεί η σύνδεση με την ιστορική εμπειρία;

Θυμάμαι έναν Πειραιώτη να επαναλαμβάνει: «Να μην ξαναδούν τα μάτια τέτοια πράγματα, έλεγα για χρόνια. Κι όμως…». Και έναν άλλον να μας λέει: «Αν χάσουμε την ιστορική μας κληρονομιά, τι θα καταλάβουμε;» Αυτές οι φράσεις μάς έκαναν να συνειδητοποιήσουμε πως το παρελθόν ενός τόπου είναι το παρόν ενός άλλου. Αν μια κοινωνία ξεχνά, κινδυνεύει να επαναλάβει τα ίδια λάθη. 

Γραφιστικός Σχεδιασμός: Παναγιώτης Γαβρίλης (pgdesignstudio), Φωτογραφία: Νεφέλη Οικονόμου-Πάντζου

– Τι θα έλεγες σε κάποιον που σκέφτεται «αυτό δεν με αφορά»;

Αυτό νομίζαμε κι εμείς. Όμως, αν σταθείς για λίγο κι ακούσεις τι άφησε εκείνη η μέρα στις ψυχές των επιζώντων, θα καταλάβεις. Θα νιώσεις την ανάγκη τους να σου εξηγήσουν κάτι. Ο άνθρωπος που θυμάται, έχει κάτι διδαχθεί. Όταν συναντήσει κάτι που του είναι γνώριμο, θα απλώσει το χέρι του να βοηθήσει, θα αποφύγει τα λάθη του παρελθόντος, θα ξέρει τι φταίει. Δεν θέλω να πιστεύω ότι κάποιος βλέπει συνάνθρωπους μας να βιώνουν όσα έζησαν οι συγγενείς μας πριν χρόνια σε αυτόν τον τόπο και λέει «δεν με αφορά».

Το θεατρικό Ντοκιμαντέρ «"ΑΚΟΥ ΜΙΚΡΕ" ο Πειραιάς βομβαρδίστηκε» παίζεται στη Σκηνή Ωμέγα του Δημοτικού θεάτρου Πειραιά, Λεωφ. Ηρ. Πολυτεχνείου 32, Πειραιάς. Κλείσε εισιτήρια online.