Η ΑΝΔΡΟΣ ΚΑΙ ΤΑ ΜΟΝΟΠΑΤΙΑ ΤΗΣ, ΜΕ ΟΔΗΓΟ ΜΙΑ ΟΜΑΔΑ ΟΝΕΙΡΟΠΟΛΩΝ

Η Όλγα Καραγιάννη ζει στην Άνδρο τα τελευταία δεκαεννέα χρόνια και είναι ο άνθρωπος που οραματίστηκε –και έπειτα βρήκε και άλλους εξίσου ονειροπόλους και δραστήριους, και υλοποίησαν παρέα– το εγχείρημα «Andros Routes». Ασχολούνται, δηλαδή, με τη συντήρηση και την ανάδειξη παλιών πεζοπορικών διαδρομών του νησιού. Και κάνουν και άλλα πολλά και ωραία, για τα οποία η Όλγα μάς μίλησε σε πρώτο ενικό.

Είναι τυχεροί οι τόποι που... συναντιούνται με ανθρώπους σαν την Όλγα Καραγιάννη. Και ένας τέτοιος τυχερός τόπος είναι η Άνδρος. Το μεγάλο και κατ’ εξαίρεση πράσινο νησί των Κυκλάδων που τη φιλοξενεί εδώ και δεκαεννέα χρόνια, ενώ εκείνη ανταποδίδει τη φιλοξενία αφιερώνοντάς του ολόκληρη την ενέργειά της. Ένας άνθρωπος που ενέπνευσε και άλλους. Ένα νησί που σήμερα μπορεί να καμαρώνει για το άριστο πεζοπορικό του δίκτυο, την ανάδειξη του αγροτικού του τοπίου και την ήπια τουριστική του ανάπτυξη.

Την Όλγα τη γνώρισα ένα βροχερό φθινόπωρο πριν από 6-7 χρόνια. Από την εφημερίδα που εργαζόμουν τότε με έστειλαν στην Άνδρο για να καλύψω την πιστοποίηση που θα λάμβανε το νησί από την Πανευρωπαϊκή Συνομοσπονδία Πεζοπορικών Συλλόγων ως πεζοπορικός προορισμός. Ήταν ο πρώτος νησιωτικός στην Ευρώπη που λάμβανε το σήμα ποιότητας «Leading Quality Trails-Best of Europe» για τα 100 χιλιόμετρα του δικτύου του.

Περάσαμε κάμποσο χρόνο παρέα εκείνο το διήμερο. Είδαμε την Άνδρο στα φθινοπωρινά της, μιλήσαμε για τη ζωή στο νησί «εκτός σεζόν» και, όσο μας το επέτρεψε ο καιρός, περπατήσαμε. «Μόνο περπατώντας μπορεί κανείς να δει στ’ αλήθεια την ψυχή αυτού του τόπου και να γνωρίσει τον απίστευτο πλούτο που διαθέτει, μάρτυρα της αδιάλειπτης ανθρώπινης παρουσίας στο νησί», μου είχε πει τότε η Όλγα, η ψυχή του εγχειρήματος «Andros Routes», το οποίο λειτουργεί υπό τη σκέπη της αστικής μη κερδοσκοπικής εταιρείας «Ερευνητικό Κέντρο Ανδρου».

Σήμερα, Όλγα, στελέχη και εθελοντές του «Andros Routes» συνεχίζουν να απολαμβάνουν το νησί κάθε εποχή του χρόνου. Συνεχίζουν επίσης τη σκληρή δουλειά. Δηλαδή, τη συντήρηση και ανάδειξη παλιών πεζοπορικών διαδρομών της Άνδρου, παράλληλα με την καταγραφή της προφορικής ιστορίας που τα πλαισιώνει. Αποτέλεσμα; Εκτός από την πιστοποιημένη διαδρομή των 100 χλμ., έχουν ανοιχτεί άλλα 100 χλμ.περίπου, τα οποία καλύπτουν ολόκληρο το νησί.

Κάνουν και άλλα πολλά. Ασχολούνται με το ζήτημα της διαχείρισης των απορριμάτων μέσω της δράσης «Καθαρή, Πράσινη Άνδρος». Με την ανάδειξη του αγροτικού τοπίου σε συνεργασία με τοπικούς πολιτιστικούς συλλόγους. Αλλά και με τον μεγάλο στόχο τους, που είναι η ευρωπαϊκή πιστοποίηση ολόκληρης της Άνδρου ως πεζοπορικού προορισμού. Για όλα αυτά τα ωραία η Όλγα Καραγιάννη μάς μίλησε σε πρώτο ενικό.

Πλανεύτρα Άνδρος

Οι γονείς μου, όπως πολλοί άλλοι Αθηναίοι, έφτιαξαν εξοχικό στην Άνδρο, αρχές της δεκαετίας του ’90, οπότε άρχισαν οι τακτικές επισκέψεις μου στο νησί. Η ομορφιά της Άνδρου «μίλησε» στην καρδιά μου, την ερωτεύτηκα! Ονειρευόμουν για περίπου δέκα χρόνια να μείνω μόνιμα εκεί. Τα κατάφερα τελικά τέλη του 2003. Έκτοτε μένω στους ορεινούς Κατακαλαίους, ένα χωριό με 13 σπίτια και μόλις 9 κατοίκους σήμερα, που αγναντεύει τη Χώρα από ψηλά.

Είναι ωραία η ζωή στην Άνδρο. Πολύχρωμη, πλούσια σε αισθήσεις, γεύσεις, μυρωδιές, ορίζοντες. Το χειμώνα πιο μοναχική και δημιουργική, το καλοκαίρι πιο εξωστρεφής και πληθωρική. Είναι πλανεύτρα η Άνδρος. Κλέβει καρδιές.

Το 2004, τους πρώτους μήνες μόνιμης κατοίκησης στο νησί, ξεκίνησα την μεταπτυχιακή μου διατριβή με θέμα τις «εναλλακτικές» μορφές τουρισμού και την προοπτική τους στην Άνδρο, πραγματοποιώντας έρευνα απόψεων και αντιλήψεων για αυτές τις μορφές τουρισμού, αλλά και μελετώντας από πολλές σκοπιές τη σύγχρονη κοινωνικοοικονομική εξέλιξη του νησιού από τον πόλεμο και μετά.

Με την ολοκλήρωση του μεταπτυχιακού, ο καθηγητής μου με παρότρυνε να συνεχίσω με διδακτορικό στο τμήμα Διοίκησης του Πανεπιστημίου Αιγαίου. Έτσι και έγινε. Επέλεξα ως θέμα το φαινόμενο της εξοχικής κατοικίας και τις επιδράσεις του στην τοπική βιωσιμότητα, με μελέτη περίπτωσης και πάλι την Άνδρο. Πιο «βαθιά νερά», πολύ διάβασμα και προβληματισμός για την εφαρμοσιμότητα του οράματος της βιωσιμότητας.

Η επαφή με τους παλιούς δρόμους ήρθε φυσικά

Την περίοδο αυτή του καθημερινού διαβάσματος, άρχισα να περπατάω για να κινώ το σώμα μου από το καθισιό και για να «καθαρίζω» τη σκέψη μου. Η επαφή με τα μονοπάτια, για την ακρίβεια τους παλαιούς δρόμους, ήρθε κάπως φυσικά, καθώς ξεκίνησα από τους Κατακαλαίους να πάω με τα πόδια από το παλαιό λιθόστρωτο στο επόμενο χωριό, τα Αποίκια.

Αυτό ήταν! Τα έχασα με την ομορφιά και κυρίως με τη συνειδητοποίηση του πόσο βαθιά κρυμμένη είναι η ομορφιά αυτή στο έντονο ανάγλυφο της Άνδρου. Δεν αναφέρομαι μόνο στο φυσικό τοπίο, τα νερά και τις ρεματιές, την απίστευτη βλάστηση και τα μικρά δάση. Αλλά και στις εκπληκτικές λιθόκτιστες κατασκευές, τις ξηρολιθές, τα αλώνια, τα κονάκια, τα νεραύλακα, τους νερόμυλους, τα τοξωτά γεφύρια, τα πατητήρια, τα λιοτρίβια, τα αλώνια. Ένας κόσμος άγνωστος και θαυμαστός σε μένα, παιδί τότε της πόλης.

Άρχισα να ανακαλύπτω μανιωδώς όλο και περισσότερες διαδρομές, συνειδητοποιώντας πως υπήρχε ένα τεράστιο δίκτυο, ένας συγκλονιστικός, σχεδόν αόρατος ιστός που απλωνόνταν σε όλα τα μέρη του νησιού. Αισθάνθηκα όπως κάποιος που ανακαλύπτει μοναχός του έναν θησαυρό.

Αίσθημα ευθύνης για την Άνδρο

Συγχρόνως με τις ανακαλύψεις μου, διάβαζα τόσο ωραία παραδείγματα περιοχών που ευημερούσαν μέσα από «εναλλακτικές» μορφές τουρισμού, με σεβασμό στο φυσικό και πολιτιστικό περιβάλλον. Έτσι, άρχισε να γεννιέται στην καρδιά και στο μυαλό μου ένα όνειρο, ένα όραμα αν θες. Αλλά και ένα περίεργο κάπως αίσθημα –τολμώ να πω– ευθύνης. Πως κάτι πρέπει να κάνω εδώ, πως όλο αυτό που βλέπω με αφορά προσωπικά. Πως δεν αρκεί να γράψω μια ακόμη διατριβή για όλα αυτά που θα έπρεπε ή θα μπορούσαν να γίνουν, αλλά να επιστρατεύσω όλες μου τις δυνάμεις, να προσπαθήσω να πράξω έστω κάτι μικρό από αυτά που φάνταζαν ωραίες προοπτικές για την Άνδρο. Δεν φανταζόμουν πού θα έφτανε αυτό το όνειρο. Απλώς στόχευα και έπραττα ό,τι μπορούσα κάθε στιγμή.

«Κάποια στιγμή θύμωσα»

Τίποτα δεν έγινε μονομιάς. Όλα πήραν χρόνο. Ξεκίνησα ενημερώνοντας και παρακινώντας όσους είχαν δυνατότητα θεσμικής δράσης σε Περιφέρεια ή Δήμο, να κάνουν για παράδειγμα κάτι για τις διαδρομές στο προϋπάρχον σποραδικό και μερικώς ολοκληρωμένο έργο σηματοδότησης. Τους ενοχλούσα όλους. Το ενδιαφέρον, όμως, ήταν χλιαρό και η γνωστή απάντηση από κάθε μεριά ήταν πως δεν υπάρχουν χρήματα και πως δεν ήταν προτεραιότητα.

Κάποια στιγμή θύμωσα. Νομίζω αυτό ήταν καθοριστικό. Σκέφτηκα ότι αφού δεν υπάρχουν πόροι, ας φτιάξουμε πόρους. Το 2009, λοιπόν, ιδρύσαμε με άλλους δύο ανθρώπους με παρεμφερείς ευαισθησίες την αστική μη κερδοσκοπική εταιρεία «Κέντρο Σύγχρονης Έρευνας και Δράσης για την Άνδρο», με ευρύτερους καταστατικούς σκοπούς την έρευνα, διαφύλαξη και ανάδειξη της φυσικής και πολιτιστικής κληρονομιάς της Άνδρου.

«Andros Routes» εν δράσει

Οι εθελοντές των δύο εγχειρημάτων «Andros Routes» και «Καθαρή, Πράσινη Άνδρος» μετά από σκληρή δουλειά καθαρισμού ρεματιάς από σκουπίδια στην Άρνη. Με τη σειρά: Gerard Kramer, Κατερίνα Πανταζή, Ulli Stahlman και o επισκέπτης Kevin Hunter. Gerard Kramer

Το 2010 άρχισε σταδιακά να παίρνει σάρκα και οστά το εγχείρημα «Andros Routes», προσανατολισμένο στις πεζοπορικές διαδρομές με μια λογική επανάχρησης και βιώσιμης αξιοποίησης. Αυτό που σκεφτόμασταν ήταν ότι αν κάποιο στοιχείο της κληρονομιάς ενός τόπου δεν ωφελεί σε παρόντα χρόνο την τοπική κοινωνία, δεν υπάρχουν ισχυρά κίνητρα για τη διαφύλαξή του.

Κάπως έτσι ξεκινήσαμε τους πρώτους εθελοντικούς καθαρισμούς διαδρομών, με τη συνεργασία και άλλων φορέων, πρώτα και κύρια του Συλλόγου Εθελοντών Δασοπυροσβεστών, του οποίου ήμουν μέλος. Παράλληλα ξεκίνησε η προσπάθεια δημιουργίας πόρων για τη φροντίδα των διαδρομών. Το 2012-2013 γράψαμε μαζί με μια Ολλανδέζα ταξιδιωτική συγγραφέα και με τη συνδρομή ερευνητών της Άνδρου έναν οδηγό για τα μονοπάτια του νησιού σε αγγλικά και ολλανδικά («Hiking on Andros») και το 2014 εκδώσαμε μαζί με την Ανάβαση τον πρώτο χάρτη με τις διαδρομές.

Με το βλέμμα στραμμένο στην Ευρώπη

Τέλη του 2013, παρακολούθησα στη Νάξο ένα σεμινάριο για την ευρωπαϊκή πιστοποίηση ποιότητας «Leading Quality Trails-Best of Europe» της Πανευρωπαϊκής Συνομοσπονδίας Πεζοπόρων (European Ramblers Association). Γύρισα στην Άνδρο με ανανεωμένο όραμα, που δεν ήταν άλλο από την ευρωπαϊκή πιστοποίηση ενός μέρους του πεζοπορικού δικτύου της Άνδρου. Πράγματι, άρχισα να επικοινωνώ τον νέο μεγάλο στόχο σε ανθρώπους που θα μπορούσαν να βοηθήσουν και παρουσίασα την πρόταση στο τότε Δημοτικό Συμβούλιο του νησιού. Με παρακολούθησαν με ενδιαφέρον και νομίζω πως με αντιμετώπισαν με μια κάποια συμπάθεια, αλλά μάλλον με θεωρούσαν γραφική.

Αρχές του 2014, αρχίσαμε συστηματικούς καθαρισμούς σε φραγμένες και ελάχιστα σημασμένες διαδρομές, ενώ υλοποιήσαμε και την απαιτητική πλέον σήμανση που υπαγόρευαν οι Ευρωπαϊκές προδιαγραφές. Το δίκτυο άρχισε να επεκτείνεται και να πυκνώνει. Οι δράσεις πλήθαιναν και άρχισαν να πλαισιώνουν το εγχείρημα οι πρώτοι εθελοντές. Σε άλλον άρεσε το περπάτημα και η εξερεύνηση, άλλος έβλεπε προοπτική στην αύξηση του τουρισμού, κάποιοι είχαν ήδη κάνει μερικές πρώτες απόπειρες να ανοίξουν διαδρομές στις περιοχές τους. Άρχισε, έτσι, να σχηματίζεται μια πρώτη ομάδα, να εκπαιδεύεται στις προδιαγραφές φροντίδας των διαδρομών και να βοηθά στη σήμανση του δικτύου που ολοένα και επεκτεινόταν.

Όταν ήρθε η πιστοποίηση

Η εργασία για την ευρωπαϊκή πιστοποίηση κράτησε περίπου δυο χρόνια. Όταν το 2015 καταφέραμε να την πάρουμε για τη συνεχόμενη διαδρομή 100 χλμ. ονόματι «Andros Route», που διασχίζει την Άνδρο από Βορρά σε Νότο, νομίζω ότι ο κόσμος της Άνδρου ένιωσε περήφανος για την προβολή του νησιού σε εθνικό και ευρωπαϊκό επίπεδο. Δεκάδες τα δημοσιεύματα που ακολούθησαν, ενώ πλήθυναν οι ταξιδιωτικοί οργανισμοί που άρχισαν να περιλαμβάνουν την Άνδρο στους προορισμούς και στα πακέτα τους για πεζοπορία. Η τουριστική περίοδος διευρύνθηκε και αρκετές επιχειρήσεις ωφελήθηκαν.

«Τα Σκαλάκια», μια από τις πλέον δημοφιλείς ταβέρνες στη Χώρα της Άνδρου. Unsplash Δέσποινα Γαλάνη

Η σταθερή παρουσία μας σε διεθνή δημοσιεύματα έκτοτε, με την Άνδρο να «φιγουράρει» ως προορισμός με μια υποδειγματικά φροντισμένη υποδομή πεζοπορίας, έφεραν ακόμα περισσότερο κόσμο κοντά στο εγχείρημα. Οι πολιτιστικοί σύλλογοι σε αρκετά χωριά του νησιού συμμετείχαν στα δύο πολυήμερα Φεστιβάλ Πεζοπορίας (Andros on Foot Festivals) που διοργανώσαμε το 2018 και 2019, ξεναγώντας τους επισκέπτες στις περιοχές τους και μαγειρεύοντας τα τοπικά τους πιάτα. Ο κόσμος αγκάλιασε σιγά σιγά το εγχείρημα.

Η εθελοντική ομάδα απέκτησε νέα συντονίστρια, νέους εθελοντές σε καίρια πεδία, όπως η προβολή και επικοινωνία, περισσότερα μέλη (εννοείται πως κόσμος έρχεται και φεύγει) και σιγά σιγά έχουμε πια ένα διαμορφωμένο πλαίσιο λειτουργίας μιας ομάδας που φροντίζει τις διαδρομές, αλλά και έναν μηχανισμό δημιουργίας εσόδων, ώστε να μπορούμε να πληρώνουμε ένα μέρος των εργατών που χρειάζονται και να μπορούμε να αντεπεξέλθουμε στο πολύ απαιτητικό έργο συντήρησης ενός δικτύου που αγγίζει πλέον τα 200 χλμ.

Είναι, όμως, ένας διαρκής αγώνας. Και η αλήθεια είναι πως χρειαζόμαστε πολύ ακόμη «αγκάλιασμα» για να μπορούμε να ανταποκρινόμαστε πλήρως στις απαιτήσεις αυτού του εγχειρήματος αλλά και για να επιδιώξουμε πολλά ακόμη ωραία δημιουργικά πράγματα.

Το αγροτικό τοπίο ως κληρονομιά

Από τις αρχές του 2021 υλοποιούμε μια δράση που έλαβε αιγίδα και στήριξη από το Υπουργείο Πολιτισμού, για την ανάδειξη της κληρονομιάς του αγροτικού τοπίου, την υλική και άυλη. Η δράση που βαίνει προς ολοκλήρωση (καθυστερήσαμε λόγω των περιορισμών της πανδημίας), έχει στη ρίζα της συμμετοχικές διαδικασίες καταγραφής, ανάδειξης και ερμηνείας της πολιτιστικής κληρονομιάς σε τρεις περιοχές της Άνδρου: Παλαιόπολη, Μένητες, Καππαριά. Από τη δράση αυτή «γεννήθηκε» η Ομάδα Προφορικής Ιστορίας Άνδρου, η οποία συλλέγει προφορικές μαρτυρίες για να φωτίσει την τοπική ιστορία μέσα από τα μάτια των ανθρώπων.

Υπάρχει όμως και μια δεύτερη δράση που εγκρίθηκε επίσης την περασμένη χρονιά. Πρόκειται για τρεις εμβληματικές λιθόστρωτες σκάλες σε διαφορετικές ορεινές περιοχές της Άνδρου, τις οποίες επιλέξαμε να αναδείξουμε και να παρουσιάσουμε τον ρόλο που διαδραμάτισαν στην αγροδιατροφική παράδοση του νησιού. Η δράση αυτή έχει διάφορα καινοτόμα χαρακτηριστικά, καθώς οι σκάλες θα συνδεθούν με ανθρώπινες μαρτυρίες, παλιές και νέες, αλλά και με τους σύγχρονους παραγωγούς τοπικών προϊόντων στις περιοχές αυτές, με σκοπό την προβολή και στήριξη τους.

«Καθαρή, Πράσινη Άνδρος», ένα νέο εγχείρημα

Δεδομένου ότι υπάρχει σοβαρό ζήτημα με τα απορρίμματα στο νησί, εδώ και δυο χρόνια έχουμε ξεκινήσει ένα νέο πρότζεκτ, ονόματι «Καθαρή, Πράσινη Άνδρος». Η ιδέα είναι να ενθαρρύνουμε και να εμπνεύσουμε κατοίκους και επισκέπτες να μεγιστοποιήσουν την ανακύκλωση και κομποστοποίηση των απορριμμάτων τους και να συμμετάσχουν στη σταδιακή κατάργηση των πλαστικών μιας χρήσης.

Σε λίγες μέρες δημοσιεύουμε την ιστοσελίδα του εγχειρήματος, που περιέχει πλούσιες πληροφορίες και προτάσεις προς κάθε ενδιαφερόμενο σχετικά με το πώς μπορεί να διαχειριστεί τα απορρίμματά του στην Άνδρο. Και εδώ οι άνθρωποι που «τρέχουν» το εγχείρημα είναι εθελοντές, ωστόσο τα κόστη γραφιστικών, σχεδιασμού ιστοσελίδας, η μερική απασχόληση βοηθού γραφείου και προωθητικού video spot, σαφώς απαίτησαν πόρους που μας κάλυψε ως πρώτος υποστηρικτής το Cyclades Preservation Fund, ενώ ακολούθησε η Interamerican.

Τέλος, περιμένουμε να δούμε αν και πώς θα μπορέσουμε να αντεπεξέλθουμε στην έγκριση πρότασης στο ΕΣΠΑ που κάναμε στην Περιφέρεια Νοτίου Αιγαίου, ώστε να προχωρήσουμε σε ψηφιακή καταγραφή και τεκμηρίωση των σημαντικότερων σημείων ενδιαφέροντος που συναντά κανείς κατά μήκος του πεζοπορικού δικτύου του νησιού μας, και την παρουσίαση τους σε χάρτες, έντυπους και ψηφιακούς, και σε εφαρμογή για κινητά τηλέφωνα. Σε κάθε περίπτωση, έχουμε πολλή δουλειά τα δυο επόμενα χρόνια!

Οι εργασίες δεν τελειώνουν ποτέ σε ένα πεζοπορικό δίκτυο 200 χλμ.. Εδώ, η «Route Angel» Μυρτώ Αποστολοπούλου επί το έργον, διορθώνοντας τη σήμανση της διαδρομής Απροβάτου (κυκλική). Gerard Kramer

Μελλοντικά σχέδια

Σκέφτομαι και αναρωτιέμαι για το πώς θα εξελιχθεί αυτή η επίπονη ενασχόληση, τόσο η δική μου όσο και της οργάνωσης μας. Είναι τόση η κούραση, οι δυσκολίες και η μοναξιά στις επιδιώξεις αυτές, που δεν είναι λίγες οι φορές που έχω σκεφτεί να τα παρατήσω. Όμως πάντα κάτι γίνεται και, εκείνες τις δύσκολες στιγμές, εμφανίζονται καινούργιοι ωραίοι άνθρωποι που πιστεύουν στο κοινό όραμα, απρόσμενες βοήθειες, και λέω στον εαυτό μου συνέχισε, αξίζει!

Οι στόχοι λοιπόν για το μέλλον, άμεσο και απώτερο, είναι να δυναμώσει η οργάνωση μας και να καταφέρει να έχει ικανά έσοδα, ώστε να απασχολήσει σταθερά δύο άτομα στο οργανωτικό έργο. Να προχωρήσουμε, επίσης, εντός του έτους στην ανανέωση της ευρωπαϊκής πιστοποίησης ποιότητας της των 100 χλμ. της «Andros Route» για 3 ακόμη χρόνια. Να ξεκινήσουμε δράσεις με τα σχολεία της Άνδρου, κάτι που το συζητάμε στην ομάδα και αναζητούμε συνεργασίες. Ακόμη, να καταφέρουμε να δυναμώσουμε το εγχείρημα «Καθαρή, Πράσινη Άνδρος».

Και μεσομακροπρόθεσμα;

Να μπορέσουμε να εμπνεύσουμε τα κομμάτια «του μωσαϊκού» που συνθέτουν την τοπική κοινωνία, ώστε να συνεργαστούν για την επιδίωξη μιας σημαντικά ανώτερης πιστοποίησης ποιότητας, αυτής της ευρωπαϊκής πιστοποίησης συνολικά της Άνδρου ως πεζοπορικού προορισμού. Πρόκειται για νέο «προϊόν» της Ευρωπαϊκής Συνοσπονδίας Πεζοπόρων (European Ramblers Association).

Να μοιραστώ μαζί σας και ένα ακόμα όνειρό μου; Να αναστηλώσουμε έναν παλαιό νερόμυλο, να τον δούμε να δουλεύει, να αλέθει σιτηρά Άνδρου!