ΕΙΝΑΙ Ο ΤΥΠΟΣ ΕΛΕΥΘΕΡΟΣ; ΟΧΙ, ΑΠΑΝΤΟΥΝ ΟΙ ΡΕΠΟΡΤΕΡ ΧΩΡΙΣ ΣΥΝΟΡΑ (ΤΗ ΜΕΡΑ ΠΟΥ ΓΙΟΡΤΑΖΕΤΑΙ Η ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ΤΟΥ)

Σε μια εποχή που η ίδια η Δημοκρατία απειλείται, η Παγκόσμια Ημέρα Ελευθερίας του Τύπου είναι μια υπενθύμιση για την καθοριστική σημασία της ελευθερίας του λόγου.

Παγκόσμια Ημέρα Ελευθερίας του Τύπου η 3η Μαΐου, θεσπίστηκε από τη Γενική Συνέλευση των Ηνωμένων Εθνών τον Δεκέμβριο του 1993 με σκοπό, έστω και για μια μέρα το χρόνο, να αναδεικνύεται η σημασία μιας ανεξάρτητης, πολυφωνικής και ελεύθερης δημοσιογραφίας για την ενίσχυση της Δημοκρατίας και την προστασία των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Αποτελεί μια μέρα προβληματισμού όχι μόνο για τα ζητήματα της ελευθεροτυπίας αλλά και για τη δημοσιογραφική δεοντολογία.

Σε πόσες όμως χώρες στον κόσμο η Παγκόσμια Ημέρα Ελευθερίας του Τύπου μπορεί να γιορταστεί ελεύθερα; Τα στοιχεία της ετήσιας έρευνας της Economist Intelligence Unit, το 2025, είναι απογοητευτικά και προκαλούν σοβαρή ανησυχία για την παγκόσμια πολιτική και κοινωνική πραγματικότητα. Από συνολικά 167 χώρες, 25 μπορούν να χαρακτηριστούν πλήρεις δημοκρατίες, με τον πληθυσμό τους να αντιπροσωπεύει μόλις το 6,6% του παγκόσμιου πληθυσμού. Άλλες 46, στις οποίες κατοικεί το 38,4% του παγκόσμιου πληθυσμού, θεωρούνται προβληματικές δημοκρατίες, αλλά, τουλάχιστον, παραμένουν δημοκρατίες.

Λιγότεροι δηλαδή από τους μισούς πολίτες του κόσμου, το 45%, φαίνεται να απολαμβάνουν ελεύθερη ενημέρωση, αφού αυτό είναι το ποσοστό που ζει σε συνθήκες Δημοκρατίας. Το υπόλοιπο 54,9% βρίσκεται υπό την εξουσία υβριδικών ή αυταρχικών καθεστώτων. Χαρακτηριστικό των υβριδικών καθεστώτων, μεταξύ άλλων, είναι ο περιορισμός της ελευθερίας του Τύπου, επιβεβαιώνοντας τη δυναμική σχέση αλληλεξάρτησης του Τύπου και της Δημοκρατίας. Όπως έλεγε ο Walter Cronkite, η ελευθερία του Τύπου «δεν είναι σημαντική για τη Δημοκρατία, είναι η Δημοκρατία» και η ποιότητα της ενημέρωσης συνδέεται ευθέως ανάλογα με την ποιότητα της Δημοκρατίας.

ΕΙΝΑΙ ΠΡΟΦΑΝΕΣ ΟΤΙ Η ΔΥΝΑΤΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΤΥΠΟΥ ΝΑ ΑΣΚΕΙ ΕΛΕΥΘΕΡΑ –ΚΑΙ ΟΧΙ ΑΣΥΔΟΤΑ– ΤΟ ΚΑΘΗΚΟΝ ΤΗΣ ΕΝΗΜΕΡΩΣΗΣ ΤΟΥ ΚΟΙΝΟΥ ΕΙΝΑΙ ΚΑΘΟΡΙΣΤΙΚΟΣ ΔΕΙΚΤΗΣ ΓΙΑ ΤΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ.

Η ενημέρωση, ως προϊόν της δημοσιογραφικής δραστηριότητας, είναι ο ακρογωνιαίος λίθος του δημοκρατικού οικοδομήματος και αντλεί τη σημασία της τόσο από τα θεμελιώδη δικαιώματα που κατοχυρώνει η δημοκρατική συνταγματική πολιτεία όσο και από τις διεθνείς συμβάσεις για τα δικαιώματα του ανθρώπου. Η ελευθερία της έκφρασης και της πληροφόρησης είναι αναγκαία προϋπόθεση για την άσκηση των πολιτικών δικαιωμάτων του πολίτη, είναι ο τρόπος για να διαμορφώσει άποψη προκειμένου να επιβεβαιώσει τη λαϊκή κυριαρχία, αλλά και για να πάρει αποφάσεις σχετικά με την καθημερινότητά του και την πορεία του στη ζωή.

Η ελευθερία του Τύπου σήμερα: Στην τελευταία θέση της ΕΕ η Ελλάδα

Σε έναν κόσμο όπου η πληροφορία ταξιδεύει με την ταχύτητα του φωτός και η κοινή γνώμη διαμορφώνεται μέσα από αλγόριθμους και εικόνες, η ελευθερία του Τύπου δεν είναι δεδομένη. Ποτέ δεν ήταν δεδομένη, όμως οι σημερινές συνθήκες επιτείνουν το πρόβλημα. Αντιμέτωπος με οικονομικές πιέσεις, πολιτικές παρεμβάσεις, στρατηγικές αγωγές κατά της συμμετοχής του κοινού, τους τεχνολογικούς κολοσσούς, την τεχνητή νοημοσύνη αλλά και την απειλή της παραπληροφόρησης, ο δημοσιογραφικός λόγος δίνει καθημερινά μάχη για να ακουστεί καθαρά και υπεύθυνα.

Η ΑΠΕΙΛΗ ΔΕΝ ΕΙΝΑΙ ΜΟΝΟ ΕΞΩΤΕΡΙΚΗ: Ο ΙΔΙΟΣ Ο ΤΥΠΟΣ ΣΥΧΝΑ ΥΠΟΝΟΜΕΥΕΙ ΤΗΝ ΑΠΟΣΤΟΛΗ ΤΟΥ.

Κίτρινος, σκανδαλοθηρικός, ευήκοος σε συμφέροντα, λειτουργεί όχι ως θεματοφύλακας της Δημοκρατίας, αλλά ως εργαλείο επιρροής, χειραγώγησης ή και εκβιασμού.

Ο Παγκόσμιος Δείκτης για την Ελευθερία του Τύπου των Ρεπόρτερ Χωρίς Σύνορα (RSF), από το 2002 καταγράφει την κατάσταση στον Τύπο σε 180 χώρες του κόσμου. Εδώ και πάνω από 10 χρόνια δείχνει συνεχή υποχώρηση και φέτος, για πρώτη φορά στην ιστορία του, οι συνθήκες για την άσκηση δημοσιογραφίας παγκοσμίως χαρακτηρίζονται «δύσκολες». Σε περισσότερες από τις μισές χώρες του κόσμου η κατάσταση για τους δημοσιογράφους είναι «δύσκολη» ή «πολύ σοβαρή» και σε λιγότερες από μία στις τέσσερεις «ικανοποιητική». Η Βόρεια και Δυτική Ευρώπη παραμένουν οι περιοχές με την περισσότερη ελευθερία του Τύπου.

Εικονογράφηση: Χριστίνα Αβδίκου

Ωστόσο, για την Ελλάδα τα ευρήματα των RSF δεν είναι ενθαρρυντικά. «Η ελευθερία του Τύπου έχει υποστεί μια συστημική κρίση από το 2021. Το σκάνδαλο των παρακολουθήσεων δημοσιογράφων από την Εθνική Υπηρεσία Πληροφοριών (ΕΥΠ) παραμένει αδιευκρίνιστο, όπως και η υπόθεση της δολοφονίας του έμπειρου αστυνομικού συντάκτη Γιώργου Καραϊβάζ το 2021. Οι διαδικασίες SLAPP (στρατηγικές αγωγές κατά της δημόσιας συμμετοχής) είναι συνηθισμένες», γράφει για τη χώρα μας η Έκθεση των Ρεπόρτερ Χωρίς Σύνορα και την κατατάσσει στην 89η θέση στον πίνακα ιεράρχησης των χωρών βάσει του Δείκτη Ελευθερίας του Τύπου.

ΕΤΣΙ, Η ΕΛΛΑΔΑ ΒΡΙΣΚΕΤΑΙ ΜΙΑ ΘΕΣΗ ΠΙΟ ΚΑΤΩ ΑΠΟ ΤΗΝ ΠΡΟΗΓΟΥΜΕΝΗ ΧΡΟΝΙΑ ΚΑΙ ΤΕΛΕΥΤΑΙΑ ΣΤΗΝ ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΝΩΣΗ.

Το γεγονός αυτό προβληματίζει, δεδομένου ότι ανελεύθερα καθεστώτα όπως αυτό του Victor Orban στην Ουγγαρία, στην κατάταξη εμφανίζονται σε καλύτερη θέση. Τουρκία, Ρωσία, Κίνα, Ιράν και Σαουδική Αραβία παραμένουν μεταξύ των χωρών με τις χειρότερες επιδόσεις στον τομέα της ελευθερίας του Τύπου, με τον χαρακτηρισμό της κατάστασης ως «καταστροφική».

Στο ναδίρ και τα οικονομικά του Τύπου

Εκτός από το πρόβλημα της ασφάλειας των δημοσιογράφων, που είναι και το πλέον ορατό, η έκθεση των Ρεπόρτερ Χωρίς Σύνορα αναδεικνύει έναν ακόμη σημαντικό παράγοντα, όχι άμεσα ορατό, που συμπιέζει τις συνθήκες ελευθερίας για τα μέσα ενημέρωσης: την πτώση του οικονομικού δείκτη. Είναι γεγονός ότι τα ΜΜΕ, ήδη σε κρίση αξιοπιστίας, αντιμετωπίζουν και οικονομική κρίση, καθώς οι παραδοσιακές πηγές χρηματοδότησης, όπως οι διαφημίσεις, μειώνονται σημαντικά, ενώ οι κυρίαρχοι τεχνολογικοί κολοσσοί, όπως η Alphabet με την Google και η Meta με το Facebook, κυριαρχούν στην αγορά της πληροφορίας, παίρνοντας το μεγαλύτερο μέρος των διαφημιστικών εσόδων.

Όπως επεσήμαινε με επιστολή της στο Κογκρέσο η αμερικανική ένωση Τύπου, News/Media Alliance, ήδη από το 2018, πρόκειται για ψηφιακό δυοπώλιο που, με το μερίδιο του λέοντος στη διαφημιστική αγορά, αναγκάζει τους εκδότες «να  παραδώσουν το περιεχόμενό τους και να παίξουν με τους κανόνες [των εταιρειών] για το πώς οι ειδήσεις και η πληροφορία εμφανίζονται, προτεραιοποιούνται και μετατρέπονται σε χρήμα. Οι κανόνες αυτοί έχουν εμπορευματοποιήσει τις ειδήσεις κι έχουν αποτελέσει το έναυσμα για ψευδείς ειδήσεις, οι οποίες συχνά δεν μπορούν να διακριθούν από τις πραγματικές».

Ταυτόχρονα, όπως υπογραμμίζεται στην έκθεση των Ρεπόρτερ Χωρίς Σύνορα, η συγκέντρωση της ιδιοκτησίας των μέσων ενημέρωσης σε λίγα χέρια περιορίζει όχι μόνο τις οικονομικές απολαβές των δημοσιογράφων, αλλά και τη δημοσιογραφική ανεξαρτησία και την πολυφωνία.

Τα νέα ολιγοπώλια – Ο έλεγχος της δημοσιότητας

Ασφαλώς ο έλεγχος της ροής των ειδήσεων από λίγους μεγάλους οργανισμούς, των οποίων η ιδιοκτησία παγκοσμίως είχε συγκεντρωθεί σε λίγα μεγάλα οικονομικά συμφέροντα, δεν είναι σημερινό φαινόμενο. Όμως αυτό που συμβαίνει σήμερα είναι η ματαίωση των ελπίδων που ο νέος ψηφιακός κόσμος έφερε με την εμφάνιση των νέων μέσων. Ένας ψηφιακός κόσμος ο οποίος συγκροτήθηκε με χειραφετητικές αξιώσεις και δημοκρατικά χαρακτηριστικά συμμετοχής των πολιτών σε μια νέα δημόσια σφαίρα που παρέκαμπτε τους «πυλωρούς» των παραδοσιακών ΜΜΕ.

Ωστόσο, πολύ σύντομα τα ίδια αυτά μέσα που συνέβαλαν στον εκδημοκρατισμό της δημόσιας σφαίρας, με τη συμμετοχή των πολιτών και τις εναλλακτικές πηγές πληροφόρησης, οδήγησαν παράλληλα σε έναν πανεύκολο και ολοκληρωτικό τρόπο ελέγχου και παρακολούθησης, σε μια σχετικοποίηση της ελευθερίας της έκφρασης αλλά και σε μια νόθευση εντέλει της δημόσιας σφαίρας στην οποία προπαγάνδα, ψευδείς ειδήσεις, «λάσπη» και χυδαιολογία υπονομεύουν το κύρος και την αυθεντικότητά της.

Η ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ ΣΤΟ ΚΑΘΕΣΤΩΣ ΕΛΕΓΧΟΥ ΤΗΣ ΔΗΜΟΣΙΑΣ ΣΦΑΙΡΑΣ ΑΠΟ ΜΕΡΙΚΑ ΙΣΧΥΡΑ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΑ ΣΥΜΦΕΡΟΝΤΑ ΚΑΙ ΛΙΓΟΥΣ «ΥΠΕΡΠΛΟΥΣΙΟΥΣ» ΙΔΙΟΚΤΗΤΕΣ ΤΩΝ ΠΛΑΤΦΟΡΜΩΝ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΔΙΚΤΥΩΣΗΣ ΕΙΝΑΙ ΗΔΗ ΜΙΑ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ.

Οι γερμανικές εκλογές του 2025 επιβεβαίωσαν την παρεμβατικότητα και τον έλεγχο της κοινής γνώμης, και μάλιστα σε ξένη χώρα, με τις κινήσεις τόσο του Elon Musk όσο και ρωσικών troll υπέρ του AFD, κάνοντας χρήση παραπληροφόρησης από τους διαύλους των social media.

Η τεχνητή νοημοσύνη

Υπό το πρίσμα της ταχύτατης ανάπτυξης της Τεχνητής Νοημοσύνης και των μεγάλων γλωσσικών μοντέλων όπως ο ChatGPT, που έχουν επηρεάσει τον χώρο της δημοσιογραφίας, η UNESCO με αφορμή την Παγκόσμια Ημέρα Ελευθερίας του Τύπου, έθεσε το ζήτημα της επίδρασης της Τεχνητής Νοημοσύνης στην ελευθερία του Τύπου, αφού μεταμορφώνει ριζικά τον χώρο των Μέσων Ενημέρωσης, φέρνοντας μαζί της τόσο νέες δυνατότητες όσο και σοβαρές προκλήσεις.

Από τη μια πλευρά, προσφέρει ισχυρά εργαλεία που διευκολύνουν την παραγωγή και διαχείριση περιεχομένου – όπως η αυτοματοποιημένη σύνταξη ειδήσεων ρουτίνας, η ανάλυση μεγάλων δεδομένων και ο εντοπισμός παραπληροφόρησης ή deepfakes που, όμως, η ίδια διευκολύνει την παραγωγή τους. Η χρήση της μπορεί να ενισχύσει την ποιότητα της ενημέρωσης, να στηρίξει την ερευνητική δημοσιογραφία και να βελτιώσει την ακρίβεια και την ταχύτητα της κάλυψης γεγονότων.

Από την άλλη πλευρά, η AI εγείρει σοβαρούς προβληματισμούς για το μέλλον του επαγγέλματος: ο κίνδυνος απώλειας δημοσιογραφικών θέσεων, η αδιαφάνεια των αλγορίθμων, η δημιουργία περιεχομένου χωρίς ανθρώπινο έλεγχο και η χειραγώγηση της πληροφορίας από ισχυρούς παρόχους τεχνολογίας θέτουν σε δοκιμασία την ελευθερία του Τύπου και την αξιοπιστία της ενημέρωσης.

Σε αυτό το τοπίο, η ανάγκη για δεοντολογικά πλαίσια, διαφάνεια στη χρήση της τεχνολογίας και συλλογική δράση μεταξύ δημοσιογράφων, ενώσεων και μέσων γίνεται επιτακτική, προκειμένου η Τεχνητή Νοημοσύνη να υπηρετήσει τη Δημοκρατία και όχι να την υπονομεύσει. Η Διεθνής Ομοσπονδία Δημοσιογράφων (IFJ), η παγκόσμια φωνή των δημοσιογράφων, προτρέπει δημοσιογράφους, συνδικάτα και οργανισμούς ΜΜΕ να συμμετάσχουν σε συλλογική δράση προκειμένου η AI να υπηρετήσει την ηθική δημιουργία ειδήσεων, να προστατεύσει την ελευθερία του Τύπου και να διασφαλίσει τις θέσεις εργασίας.

Η Παγκόσμια Ημέρα Ελευθερίας του Τύπου σε μια εποχή που η ίδια η δημοκρατία απειλείται είναι μια υπενθύμιση για την καθοριστική σημασία της ελευθερίας του λόγου. Δεν είναι δεδομένη και πρέπει να προστατεύεται, όχι μόνο με νομοθετικές πρωτοβουλίες αλλά και με την ενεργό συμμετοχή της κοινωνίας πολιτών στην υπεράσπισή της. Ο Thomas Paine, τον 18ο αιώνα έβλεπε τον Τύπο ως «το καλύτερο εργαλείο για να φωτίσει τον νου του ανθρώπου και να το βελτιώσει ως λογικό, ηθικό και κοινωνικό ον». Σήμερα, η Maria Ressa, βραβευμένη με το Νόμπελ Ειρήνης το 2021, έχει αναδειχθεί σε παγκόσμιο σύμβολο του αγώνα για την ελευθερία του Τύπου και την υπεράσπιση της Δημοκρατίας και μας θυμίζει, για μια ακόμη φορά, ότι «αν δεν μπορούμε να έχουμε δημοσιογραφία, τότε δεν μπορούμε να έχουμε δημοκρατία».

Η Μαρίνα Ρήγου είναι Επ. Καθηγήτρια ΜΜΕ, Πανεπιστήμιο Αθηνών, Δημοσιογράφος.