Η ΤΕΧΝΗΤΗ ΝΟΗΜΟΣΥΝΗ ΥΠΟΣΧΕΤΑΙ ΕΠΑΝΑΣΥΝΔΕΣΗ ΜΕ ΑΝΘΡΩΠΟΥΣ ΠΟΥ ΕΦΥΓΑΝ ΑΠΟ ΤΗ ΖΩΗ

Η τεχνητή νοημοσύνη θα μας επανασυνδέει με τους τους ανθρώπους μας που έφυγαν από τη ζωή; Τι σημαίνει αυτό για το πένθος, τη μνήμη, τον τρόπο που διαχειριζόμαστε την απώλεια και συνεχίζουμε τη ζωή μας;

«Ξέρω γιατί πασχίζουμε να κρατήσουμε ζωντανούς τους νεκρούς: Το κάνουμε για να τους κρατήσουμε κοντά μας. Μα ξέρω και πως, αν θέλουμε να ζήσουμε κι εμείς, θα πρέπει κάποτε να τους αφήσουμε να φύγουν, να τους αποδεσμεύσουμε, να τους δεχτούμε ως νεκρούς», έγραψε πριν 20 χρόνια η Joan Didion στη Χρονιά της Μαγικής Σκέψης (The Year of Magical Thinking), καταθέτοντας τη δική της εμπειρία με την απώλεια και το πένθος.

Τα λόγια της –σε δική μου ταπεινή μετάφραση– μοιάζουν με την περίοδο της αποδοχής, το τελευταίο από τα πέντε στάδια που, σύμφωνα με την ψυχίατρο, Elisabeth Kübler-Ross, συνοδεύουν τη συνειδητοποίηση του θανάτου και κατόπιν το πένθος. Είναι η θεωρία που η Kübler-Ross σύστησε στο κοινό το 1969 και την οποία, στην πορεία των χρόνων, διάφορες μελέτες επιχείρησαν (και ενίοτε πέτυχαν) να αποδομήσουν, συνολικά ή για κάποιες πτυχές της.

Η μεγαλύτερη σχετική έρευνα, που δημοσιεύτηκε το 2007, έδειξε ότι, αντίθετα με τη θεωρία των πέντε σταδίων, τα αρνητικά συναισθήματα (απιστία, λαχτάρα, θυμός, κατάθλιψη) κορυφώνονται μέσα στους πρώτους έξι μήνες από την απώλεια, ενώ η αποδοχή εμφανίζεται από νωρίς και αυξάνεται σταδιακά. Τα συμπεράσματα της έρευνας προέκυψαν από τη μελέτη πενθούντων κατά το διάστημα 2000-2003. Σήμερα, με το αυξανόμενο ενδιαφέρον για την «ανάσταση νεκρών» από την τεχνητή νοημοσύνη (ΑΙ), άραγε πόσο πειστικά θα ήταν τα ευρήματα για το στάδιο της αποδοχής;

Επανασύνδεση με τους νεκρούς

Όταν το 2025, περίπου τρία χρόνια από τον θάνατο της Joan Didion (αμερικανίδα συγγραφέας και δημοσιογράφος), κυκλοφόρησε το Notes to John, ένα βιβλίο βασισμένο σε σημειώσεις που κρατούσε από τις συνεδρίες με τον ψυχίατρό της, άνοιξε ένας διάλογος για το πώς διαχειριζόμαστε την ιδιωτικότητα των νεκρών. Σε θρησκευτικό ή υπερφυσικό επίπεδο, θα λέγαμε πως δεν αφήνεις τον νεκρό να ησυχάσει όταν αποκαλύπτεις άγνωστες πτυχές της ζωής του χωρίς τη συναίνεσή του. Και όταν δημιουργείς avatar με τη μορφή και τη φωνή του και τον εντάσσεις σε μια εικονική πραγματικότητα, απλώς δεν τον αφήνεις να πεθάνει.

Το θέμα είναι ευαίσθητο και πληκτρολογώ κάθε λέξη με σεβασμό προς όσους θα ήθελαν με κάποιο τρόπο να κρατήσουν παρόντες στην καθημερινότητά τους ανθρώπους τους που έφυγαν από τη ζωή. Είναι συγκινητικό να διαβάζεις για τη μητέρα που μπόρεσε να περάσει 10 λεπτά με την κόρη της σε ένα ψηφιακό λιβάδι, τρία χρόνια αφότου μια σπάνια αιματολογική διαταραχή της στέρησε τη ζωή, φορώντας απλώς μια συσκευή στο κεφάλι της. Το ίδιο και για τον άνδρα που «ζωντάνεψε» μια φωτογραφία με την εκλιπούσα μητέρα του, και δε σταματούσε να την κοιτάζει να τον αγκαλιάζει και να του γελά. Το ζήτημα δεν είναι απλό· αρκεί να αναλογιστούμε τον κίνδυνο του παρατεταμένου πένθους.

Ο Tharin Pillay από το περιοδικό Time, μίλησε με ειδικούς από διάφορα πεδία για το τι (καλό και κακό) συμβαίνει όταν η τεχνητή νοημοσύνη επαναφέρει στη ζωή τους νεκρούς.

Εικονογράφηση: Ελένη Καστρινογιάννη

Ζωντανεύοντας νεκρούς σε αλλοιωμένες αναμνήσεις

Ξέρουμε πια ότι η ανθρώπινη μνήμη δεν είναι αρχείο, αλλά περισσότερο μηχανισμός επιβίωσης. «Δεν είναι η προσωπική μας βιβλιοθήκη», λέει η Julia Shaw, εγκληματολόγος και ειδικός στις ψευδείς αναμνήσεις. «Ο σκοπός της ήταν να σε κρατήσει ζωντανό». Η τεχνητή νοημοσύνη, με τη νέα της δυνατότητα να ξαναζωντανεύει τους νεκρούς, εισβάλλει σε αυτόν τον εύθραυστο μηχανισμό – και το κάνει ορμητικά όσο και με χάρη. Όπως τονίζει η ίδια, «το AI είναι η τέλεια μηχανή δημιουργίας ψευδών αναμνήσεων».

Εντούτοις, οι ψευδείς αναμνήσεις, εκείνες που κατασκευάσαμε ή έχουμε κρατήσει διαστρεβλωμένες, δεν είναι νέο φαινόμενο. «Ο παππούς μου φώναζε στη γιαγιά μου όλη την ώρα, αλλά μετά τον θάνατό του, έγινε ο πιο υπέροχος άνθρωπος στον κόσμο», θυμάται η Elizabeth Loftus, καθηγήτρια δικαστικής ψυχολογίας και πρωτοπόρος στην έρευνα της μνήμης. Και το έχουμε ξαναδεί σε επεξεργασμένες φωτογραφίες, σε επιμελώς σκηνοθετημένες αναμνήσεις, σε όσα επιλέγουμε να ξεχάσουμε ή να τους δώσουμε νέα μορφή. Η μόνη καινοτομία είναι η ευκολία και η δύναμη του μέσου.

Μελέτη που διεξήγαγαν η Loftus και το MIT Media Lab έδειξε ότι μία και μόνο εικόνα με επεξεργασία AI, μπορεί να αλλάξει την ανάμνηση ενός γεγονότος. Οι συμμετέχοντες δήλωσαν με μεγάλη βεβαιότητα πως το πλαστό προϊόν ήταν πράγματι αυτό που θυμούνταν. Οι μικρότερες ηλικίες φάνηκαν ιδιαίτερα ευάλωτες.

ΟΤΑΝ ΔΗΜΙΟΥΡΓΕΙΣ AVATAR ΜΕ ΤΗ ΜΟΡΦΗ ΚΑΙ ΤΗ ΦΩΝΗ ΤΟΥ ΝΕΚΡΟΥ, ΑΠΛΩΣ ΔΕΝ ΤΟΝ ΑΦΗΝΕΙΣ ΝΑ ΠΕΘΑΝΕΙ.

Το ψυχοθεραπευτικό άγγιγμα του AI

Η έρευνα της Loftus κατέληξε ότι η τεχνολογία έχει τη δύναμη να θεραπεύσει, με το να αναδιαμορφώσει τραυματικές αναμνήσεις ή να ενισχύσει την αυτοεκτίμηση. Το πένθος, όμως, είναι πολύπλοκο. «Το πένθος είναι ο τρόπος με τον οποίο το σώμα μαθαίνει να αποδέχεται ότι αυτός που αγαπήσαμε δεν είναι πια παρών», λέει η νευροεπιστήμονας Mary-Frances O’Connor. «Πολλοί πενθούντες νιώθουν ακόμα την παρουσία των νεκρών. Βλέπουν το κενό που άφησαν, κάθε φορά που μπαίνουν σε ένα δωμάτιο».

Η ανθρώπινη ιστορία βρίθει παραδειγμάτων όπου η τεχνολογία αξιοποιήθηκε για να διατηρηθεί η επαφή με τους νεκρούς, από τις φωτογραφίες πάνω στο τζάκι έως τα ψηφιακά μέσα και την εικονική πραγματικότητα που επανένωσε μάνα με νεκρή κόρη. Για την O’Connor, ωστόσο, το πρόβλημα δεν είναι η εφαρμογή αφ’ εαυτή, αλλά το αν και κατά πόσο βοηθά να αποδεχτούμε το θάνατο, ή αν απλώς δίνει την ψευδαίσθηση πως η απώλεια είναι προσωρινή.

Όλα εξαρτώνται από τον σκοπό

«Οι νεκροί δεν ήταν ποτέ τόσο ομιλητικοί», λέει η κυβερνοψυχολόγος Elaine Kasket. Με όλο και περισσότερα «ψηφιακά απομεινάρια», ψηφιακά ίχνη, δηλαδή, από μηνύματα, φωτογραφίες, βίντεο, μπορείς να δημιουργήσεις ένα ψηφιακό είδωλο που ξεγελά για αληθινό. Η ίδια, αναφέρει, έχει συγκεντρώσει τόσο υλικό από έναν φίλο της, που θα μπορούσε να μιλά μαζί του μέσω AΙ, χωρίς να καταλαβαίνει τη διαφορά. «Είναι η φαντασία που παράγει η μηχανή πιο επιβλαβής από εκείνη που πλάθουμε στο μυαλό μας;» αναρωτιέται, καταλήγοντας πώς όλα εξαρτώνται από τον σκοπό.

Οι εταιρείες AI επενδύουν δισεκατομμύρια στη δημιουργία ψηφιακών «agents», συστημάτων που σύντομα θα μπορούν να καλούν ανθρώπους με τη φωνή οικείων τους προσώπων. «Μου φαίνεται όμορφο για το μέλλον», σχολιάζει η Shaw, αρκεί να μη στραφεί η τεχνολογία ενάντια στον χρήστη. «Είναι σαν αθεϊστική εκδοχή επικοινωνίας με φαντάσματα».

Λιγότερο ανθεκτικοί σε επόμενες απώλειες

Η O’Connor υπενθυμίζει ότι ανέκαθεν υπήρχαν εκείνοι που κερδοσκοπούσαν από το πένθος, από τους πνευματιστές μέχρι την Καθολική εκκλησία, που πρόσφερε δεήσεις για τις ψυχές των νεκρών, με το αντίστοιχο αντίτιμο. (Να θυμηθούμε, σκέφτομαι εγώ, εκείνη τη start-up στη Γαλλία που υποσχόταν να σου χαρίσει σε μπουκαλάκι τη μυρωδιά του ανθρώπου σου που πέθανε).

Από την άλλη, όπως παρατηρεί η Loftus, «αν κάποιος νιώθει χαρά ή παρηγοριά γράφοντας μηνύματα στον λογαριασμό ενός νεκρού, ποιο είναι το κακό;». Η μόνη κόκκινη γραμμή είναι η επαφή με τους νεκρούς να μην υπερισχύει εκείνης με τους ζωντανούς. Από την άλλη, η Kasket φοβάται πως μια ζωή αποστειρωμένη από τις δυσκολίες, τον πόνο και την αναστάτωση των πραγματικών σχέσεων, ίσως μας κάνει λιγότερο ανθεκτικούς σε επόμενες απώλειες. Αξίζει το ρίσκο;