ΠΟΙΟΣ ΑΠΟΦΑΣΙΖΕΙ ΓΙΑ ΤΙΣ ΘΑΛΑΣΣΕΣ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ; ΤΩΡΑ, ΟΙ ΠΟΛΙΤΕΣ ΕΧΟΥΝ ΔΥΝΑΜΗ

Τρεις οργανώσεις ενώνουν τις δυνάμεις τους και διεκδικούν διαφάνεια σε όσα επηρεάζουν το θαλάσσιο περιβάλλον της Ελλάδας, προσφέροντας σε κάθε πολίτη ένα πολύτιμο (και δωρεάν) εργαλείο πληροφόρησης.

Ας ξεκινήσουμε από αυτά που μας κάνουν χαρούμενους και περήφανους: Είμαστε μια χώρα με χιλιάδες χιλιόμετρα ακτογραμμής και θαλάσσια οικοσυστήματα παγκόσμιας σημασίας, που ελκύουν χιλιάδες επισκέπτες. Θα περίμενε κανείς, επομένως, η προστασία των θαλασσών μας να αποτελεί εθνική προτεραιότητα. Η πραγματικότητα δεν είναι αυτή. Συχνά, αποφάσεις που αφορούν το θαλάσσιο περιβάλλον λαμβάνονται χωρίς διαφάνεια, χωρίς ουσιαστικό έλεγχο, χωρίς τη συμμετοχή των πολιτών.

Οι συνθήκες, όμως, δεν επιτρέπουν πλέον την πολυτέλεια της αδράνειας. Η ενημέρωση και η δράση είναι υποχρέωση όλων. Μπροστά σε αυτά τα κενά, το WWF Ελλάς, το ελληνικό γραφείο της Greenpeace και το Vouliwatch, με την υποστήριξη των περιβαλλοντικών οργανισμών ΑΡΧΕΛΩΝ, Ελληνική Εταιρία Προστασία της Φύσης, Ελληνική ΟΡΝΙΘΟΛΟΓΙΚΗ Εταιρεία, Ίδρυμα Thalassa/ΑΕΝΑΟΣ ΘΑΛΑΣΣΑ, Blue Marine Foundation, Cyclades Preservation Fund, iSea και MEDASSET, ενώνουν τις δυνάμεις τους και δημιουργούν το weseayou, ένα νέο παρατηρητήριο που έρχεται να ρίξει φως στη θαλάσσια πολιτική στην Ελλάδα.

– Τι είναι με απλά λόγια το weseayou; Τι φιλοδοξεί να κάνει και ποιο κενό της δημόσιας σφαίρας έρχεται να καλύψει;

Νίκος Χαραλαμπίδης, γενικός διευθυντής, Greenpeace Greece: Το παρατηρητήριο «weseayou» είναι η πρώτη ψηφιακή πλατφόρμα παρακολούθησης της υλοποίησης των εθνικών υποχρεώσεων και δεσμεύσεων για την προστασία του θαλάσσιου περιβάλλοντος στην Ελλάδα που είναι ανοιχτή στο ευρύ κοινό. Μέσα από αυτό επιδιώκουμε να ενισχύσουμε τη γνώση του κοινού γύρω από την προστασία της θάλασσας και να τονίσουμε την ανάγκη για τη δημιουργία και την ουσιαστική προστασία των Θαλάσσιων Προστατευόμενων Περιοχών (ΘΠΠ) στη χώρα μας. Βάσει του διεθνούς και ευρωπαϊκού «Στόχου 30Χ30», οι περιοχές αυτές θα πρέπει να καλύπτουν τουλάχιστον το 30% των ελληνικών θαλασσών έως το 2030.

Το παρατηρητήριο αποτελεί ένα εύκολα προσβάσιμο εργαλείο, μέσω του οποίου οι πολίτες μπορούν να παρακολουθούν τις εξελίξεις σχετικά με την προστασία των ΘΠΠ, καθώς και την πορεία των απαραίτητων ενεργειών που η πολιτεία και οι αρμόδιοι φορείς οφείλουν να λάβουν για:

• την υλοποίηση των 8 από τις συνολικά 21 κυβερνητικές δεσμεύσεις για τις ΘΠΠ, που ανακοίνωσε ο πρωθυπουργός το 2024 κατά τη διάρκεια της 9ης Διεθνούς Διάσκεψης για τους Ωκεανούς, και
• την εκπλήρωση βασικών θεσμικών υποχρεώσεων της Ελλάδας που αφορούν στις ΘΠΠ, βάσει της νομοθεσίας της Ευρωπαϊκής Ένωσης.

Όσο κι αν φαίνεται περίεργο, κάτι τέτοιο στον χώρο του περιβάλλοντος αποτελεί παγκόσμια πρωτοτυπία και ήδη υπάρχει ενδιαφέρον από φορείς και οργανισμούς του εξωτερικού για τη λειτουργία του.

iStock

– Μιλάμε για μια σύμπραξη διαφορετικών οργανώσεων. Τι σας ένωσε; Πώς παντρεύονται η περιβαλλοντική δράση, η πολιτική διαφάνεια και η θεσμική λογοδοσία στο πεδίο της θαλάσσιας πολιτικής;

Μαρία Ναθαναήλ, υπεύθυνη επικοινωνίας και νομικής έρευνας, Vouliwatch: Διανύουμε μια εποχή που η πρόσβαση στην πληροφορία εμφανίζεται άμεση και εύκολη, λόγω της ψηφιακής υπερπροσφοράς και διασύνδεσης. Στην πραγματικότητα, ωστόσο, η τεράστια ποσότητα και ο κατακερματισμός δεδομένων οδηγούν συχνά στην παραπληροφόρηση και εντείνουν το αίσθημα αποξένωσης των πολιτών από τη λήψη αποφάσεων. Η Κοινωνία των Πολιτών έχει κρίσιμο ρόλο στη δημιουργία και επικοινωνία εργαλείων για έγκυρη, ουσιαστική και συμμετοχική ενημέρωση δημοσίων ζητημάτων, και προκρίνεται περισσότερο από ποτέ το «η ισχύς εν τη ενώσει».

Η συνεργασία μεταξύ του WWF Ελλάς, της Greenpeace και του Vouliwatch στην πρωτοβουλία weseayou αποτελεί ένα σημαντικό και αναγκαίο παράδειγμα σύμπραξης με κοινό στόχο, καθώς μας ενώνει η πεποίθηση ότι η προστασία του περιβάλλοντος απαιτεί διαφανή, συμμετοχική και λογοδοτούσα διακυβέρνηση. Η συνέργεια των τριών οργανώσεων επιτυγχάνει τον συνδυασμό περιβαλλοντικής δράσης και πολιτικής διαφάνειας μέσω της αξιοποίησης των δυνατοτήτων κάθε φορέα. Οι περιβαλλοντικές οργανώσεις WWF Ελλάς και Greenpeace προσφέρουν την πολύτιμη επιστημονική τους κατάρτιση και εμπειρία, ενώ το Vouliwatch τον σχεδιασμό των εργαλείων για την προώθηση της διαφάνειας και της λογοδοσίας (παρέχουμε στους πολίτες ανοιχτά δεδομένα και πληροφορίες σχετικά με τις κυβερνητικές ενέργειες και παραλείψεις στον τομέα της θαλάσσιας πολιτικής, κι εκείνοι μπορούν με τη σειρά τους να παρακολουθούν και να αξιολογούν τις πολιτικές αποφάσεις).

Unsplash The fixer

– Πόσο εύκολη είναι στην πράξη η πρόσβαση σε δημόσια δεδομένα στην Ελλάδα;

Μαρία Ναθαναήλ: Ως Vouliwatch, γνωρίζουμε από πρώτο χέρι ότι στην Ελλάδα η πρόσβαση σε δημόσια δεδομένα και η ουσιαστική εφαρμογή του δικαιώματος πρόσβασης στη δημόσια πληροφορία –παρόλο που κατοχυρώνονται συνταγματικά και θεσμικά– παραμένουν από δύσκολες έως αδύνατες στην πράξη. Η διαφάνεια και η λογοδοσία προϋποθέτουν την ύπαρξη εύκολα προσβάσιμων, κατανοητών και επικαιροποιημένων δεδομένων. Ωστόσο, στην πράξη αντιμετωπίζουμε κατακερματισμό πληροφοριών –πολλά δεδομένα είναι διασκορπισμένα σε διαφορετικούς φορείς, χωρίς ενιαίο σύστημα ή εύχρηστο interface–, καθυστερήσεις ή άρνηση παροχής στοιχείων ακόμα και μέσω επίσημων διαδικασιών.

Η εμπειρία μας μέσα από πρωτοβουλίες όπως το weseayou επιβεβαιώνει πως η έλλειψη προσβασιμότητας στα δημόσια δεδομένα είναι κυρίως πολιτικό ζήτημα. Αυτό που διακυβεύεται δεν είναι μόνο η τεχνική ευχρηστία, αλλά η ίδια η δημοκρατική λογοδοσία. Αν δεν διασφαλιστεί η διαφάνεια στη ροή της πληροφορίας, δεν μπορεί να υπάρξει ούτε ουσιαστικός έλεγχος, ούτε βιώσιμη περιβαλλοντική πολιτική.

– Ισχύει κάτι διαφορετικό όσον αφορά το θαλάσσιο περιβάλλον; Ποιες είναι οι μεγαλύτερες δυσκολίες που αντιμετωπίζετε όταν προσπαθείτε να χαρτογραφήσετε αποφάσεις, έργα ή άδειες που επηρεάζουν τις θάλασσές μας;

Βασιλική Στεργίου, Oceans 5 Project Lead, συντονίστρια δράσεων θαλάσσιας πολιτικής, WWF Ελλάς: Η πρόσβαση σε δημόσια έγγραφα και στις δημόσιες αρχές για την παροχή πληροφοριών σχετικά με το περιβάλλον αποτελεί γενικό έννομο συμφέρον του κοινού, βάσει των κείμενων διατάξεων. Στόχος του παρατηρητηρίου weseayou είναι να συγκεντρώσει τις πληροφορίες αυτές μέσω έρευνας διαφόρων πηγών (π.χ. Διαύγεια, επίσημοι ιστότοποι του ΥΠΕΝ) και μέσω επικοινωνίας με αρμόδιες αρχές (συμπεριλαμβανομένων των αιτημάτων πληροφοριών) και να τις αξιολογήσει, προκειμένου να διαπιστώσει κατά πόσο η πολιτεία ανταποκρίνεται αποτελεσματικά και εμπρόθεσμα στις δεσμεύσεις και τις υποχρεώσεις της σχετικά με τις Θαλάσσιες Προστατευόμενες Περιοχές και την προστασία του θαλάσσιου περιβάλλοντος.

Είναι σημαντικό οι πολίτες να γνωρίζουν με αξιόπιστο τρόπο σε ποιες ενέργειες έχει προβεί (ή δεν έχει προβεί) η πολιτεία, προκειμένου να μπορέσουν να ασκήσουν αποτελεσματικά τα περιβαλλοντικά τους δικαιώματα και να υπάρχει διαφάνεια και λογοδοσία στην άσκηση πολιτικής.

Η ΕΛΛΕΙΨΗ ΠΡΟΣΒΑΣΙΜΟΤΗΤΑΣ ΣΤΑ ΔΗΜΟΣΙΑ ΔΕΔΟΜΕΝΑ ΕΙΝΑΙ ΚΥΡΙΩΣ ΠΟΛΙΤΙΚΟ ΖΗΤΗΜΑ. ΑΥΤΟ ΠΟΥ ΔΙΑΚΥΒΕΥΕΤΑΙ ΔΕΝ ΕΙΝΑΙ ΜΟΝΟ Η ΤΕΧΝΙΚΗ ΕΥΧΡΗΣΤΙΑ, ΑΛΛΑ Η ΙΔΙΑ Η ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΚΗ ΛΟΓΟΔΟΣΙΑ.

– Υπάρχουν περιπτώσεις που οι πολίτες δεν μαθαίνουν τι συμβαίνει στο θαλάσσιο περιβάλλον της χώρας τους;

Νίκος Χαραλαμπίδης: Η πρόσβαση στην πληροφορία είναι προϋπόθεση για τη διαφάνεια και πολύτιμο εργαλείο για την ενημέρωση και την ενημερωμένη συμμετοχή των πολιτών. Σε αρκετές περιπτώσεις, η απαραίτητη πληροφορία χάνεται στα μονοπάτια της γραφειοκρατίας, μέσα σε πολύπλοκες υπουργικές αποφάσεις και εγκυκλίους που συχνά αποθαρρύνουν τον πολίτη. Η κατάσταση γίνεται ακόμη πιο περίπλοκη σε περιπτώσεις εμπλοκής περισσότερων υπουργείων. Αυτό το κενό έρχεται να καλύψει το Παρατηρητήριο: σαφής και έγκυρη ενημέρωση (πάνω σε συγκεκριμένα θέματα) με απλό και κατανοητό τρόπο, και μάλιστα με υπογραφή.

– Ποιες είναι οι πιο χαρακτηριστικές περιπτώσεις έργων ή παρεμβάσεων που προχώρησαν χωρίς επαρκή περιβαλλοντικό έλεγχο;

Νίκος Χαραλαμπίδης: Η προφανής απάντηση είναι οι εξορύξεις υδρογονανθράκων. Μεγάλα, οικολογικά σημαντικά και ευαίσθητα τμήματα των θαλασσών μας παραχωρήθηκαν σε εταιρείες για να κάνουν σεισμικές έρευνες (οι οποίες απαιτούν χιλιάδες επαναλαμβανόμενες εκρήξεις σε μήκος δεκάδων χιλιομέτρων) σε περιοχές που είναι πολύ σημαντικές, π.χ. για την αναπαραγωγή και τη διατροφή κητωδών. Προφανώς, οι κίνδυνοι (για το θαλάσσιο περιβάλλον αλλά και για το κλίμα) πολλαπλασιάζονται σε περίπτωση που σε κάποια/ες από τις περιοχές αυτές τελικά πραγματοποιηθούν εξορύξεις.

iStock

– Τι δείχνουν τα πρώτα δεδομένα για την κατάσταση στις ελληνικές θάλασσες;

Νίκος Χαραλαμπίδης: Την υποβάθμιση και την υπεραλίευση διαδέχονται περιοχές σημαντικού πλούτου (υψηλής βιοποικιλότητας), γεγονός που μας δείχνει ότι η θάλασσα και η θαλάσσια ζωή μπορεί να ανακάμψει αν πάρουμε τα κατάλληλα μέτρα. Τα καλά παραδείγματα (όπως π.χ. η Γυάρος και η Αμοργός) πρέπει να αποτελέσουν οδηγό, ώστε να πολλαπλασιαστούν οι περιοχές που η θαλάσσια ζωή ανθίζει, με θετικά οφέλη για την αλιεία και την οικονομία. Η αύξηση της θερμοκρασίας των θαλασσών, ως αποτέλεσμα της κλιματικής αλλαγής, προσθέτει νέους κινδύνους (αλλοίωση οικοσυστημάτων, ξενικά είδη) και μειώνει τον χρόνο που έχουμε για να αντιδράσουμε.

– Οι θαλάσσιες προστατευόμενες περιοχές λειτουργούν ουσιαστικά;

Νίκος Χαραλαμπίδης: Οι Προστατευόμενες Περιοχές διαθέτουν Μονάδες Διαχείρισης, ενίοτε υποστελεχωμένες. Ένα σημαντικό κενό σε αρκετές περιοχές είναι η λεγόμενη «θεσμική θωράκιση» και οι ελεγκτικοί μηχανισμοί (η απουσία τους). Μόνο 12 από τις συνολικά 174 θαλάσσιες προστατευόμενες περιοχές (Natura 2000) της χώρας διέπονται με κάποιο καθεστώς προστασίας, που στις περισσότερες περιπτώσεις περιορίζεται σε προσωρινά ή αποσπασματικά μέτρα. Πρακτικά, μόλις το 3,4% των ελληνικών χωρικών υδάτων είναι προστατευμένο (και αυτό όχι πλήρως), τη στιγμή που η Ελλάδα έχει δεσμευτεί νομικά για ουσιαστική προστασία τουλάχιστον του 30% έως το 2030. Ακόμα και σε ΘΠΠ με μηχανισμούς και εμπειρία (όπως το Θαλάσσιο Πάρκο στη Ζάκυνθο) εντοπίζονται αδυναμίες στην τήρηση της νομοθεσίας.

Έχοντας μια σαφή εικόνα του τι λειτουργεί αλλά και τι όχι στις υπάρχουσες ΘΠΠ, στο Παρατηρητήριο δίνουμε ιδιαίτερη προσοχή, ώστε να μην επαναληφθούν παραλείψεις, αβλεψίες και λάθη στις νέες και υπό διαμόρφωση ΘΠΠ. Γι’ αυτό, καταγράφουμε τα βήματα που πρέπει να γίνουν για την υλοποίηση των σχετικών υποχρεώσεων και δεσμεύσεων και αποτυπώνουμε την εξέλιξη ως σήμερα. Ελπίζουμε ότι το Παρατηρητήριο θα λειτουργήσει ως ένα χρήσιμο εργαλείο για τη διοίκηση των συναρμόδιων Υπουργείων και την κυβέρνηση συνολικά.

ΤΟ ΠΑΡΑΤΗΡΗΤΗΡΙΟ ΣΤΟΧΕΥΕΙ ΝΑ ΑΠΟΤΕΛΕΣΕΙ ΠΗΓΗ ΕΝΗΜΕΡΩΣΗΣ ΤΩΝ ΠΟΛΙΤΩΝ ΓΙΑ ΝΑ ΜΠΟΡΕΣΟΥΝ ΣΤΗ ΣΥΝΕΧΕΙΑ ΝΑ ΑΣΚΗΣΟΥΝ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΙΚΑ ΤΑ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΑ ΤΟΥΣ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΚΑΙ ΝΑ ΠΡΟΒΟΥΝ ΣΕ ΠΑΡΕΜΒΑΣΕΙΣ ΠΡΟΣ ΤΟΥΣ ΑΡΜΟΔΙΟΥΣ ΦΟΡΕΙΣ.

– Πώς αξιολογείτε τη θεσμική λειτουργία της διοίκησης όταν πρόκειται για το θαλάσσιο περιβάλλον ή άλλα περιβαλλοντικά ζητήματα;

Νίκος Χαραλαμπίδης: Το περιβάλλον της χώρας είναι τυχερό, καθώς η διοίκηση υποχρεούται να ακολουθήσει την ευρωπαϊκή περιβαλλοντική νομοθεσία. Χωρίς αυτήν, η κατάσταση του φυσικού περιβάλλοντος, χερσαίου και θαλάσσιου, θα ήταν πολύ πιο ευάλωτη. Ακόμα κι έτσι όμως, δεν είναι λίγες οι περιπτώσεις που η χώρα μας καθυστερεί στην εφαρμογή της περιβαλλοντικής νομοθεσίας ή την παραβιάζει επί μακρόν. Εξού και η παραπομπή στα σχετικά ευρωπαϊκά όργανα και τα πρόστιμα (όπως π.χ. στις περιπτώσεις της διαχείρισης απορριμμάτων). Η Ελλάδα καταδικάστηκε τον Δεκέμβριο 2020 από το Δικαστήριο της Ευρωπαϊκής Ένωσης για μη συμμόρφωση με την οδηγία για τους οικοτόπους, καθώς δεν καθόρισε στόχους και μέτρα διατήρησης για τις περιοχές του δικτύου Natura 2000 εντός της προβλεπόμενης προθεσμίας. Επίσης, η Ελλάδα δεν έχει θεσπίσει θαλάσσια χωροταξικά σχέδια, με αποτέλεσμα την προσφυγή της Ευρωπαϊκής Επιτροπής στο Δικαστήριο της ΕΕ. Τον Φεβρουάριο του 2025 το Δικαστήριο καταδίκασε τη χώρα μας για μη συμμόρφωση με την οδηγία.

– Τι δυνατότητες έχει ένας πολίτης να παρέμβει, να ζητήσει λογοδοσία ή να μάθει τι συμβαίνει σε μια περιοχή ενδιαφέροντός του μέσω του weseayou;

Βασιλική Στεργίου: Μέσω του weseayou ένας πολίτης ή/και φορέας μπορεί να ενημερωθεί για το τι συμβαίνει, ποια είναι η πρόοδος των αρμόδιων αρχών στην υλοποίηση  δεσμεύσεων και σημαντικών ενωσιακών υποχρεώσεων σχετικά με τις θαλάσσιες προστατευόμενες περιοχές ενδιαφέροντός του (όπως π.χ. η απαγόρευση της μηχανότρατας και η εφαρμογή ενός συστήματος έγκαιρης προειδοποίησης διερχόμενων πλοίων για την αποφυγή συγκρούσεων με μεγάλα θαλάσσια θηλαστικά).

Μέσω της φόρμας επικοινωνίας, πολίτης ή/και φορέας μπορεί να έρθει σε επικοινωνία με τους οργανισμούς της εν λόγω πρωτοβουλίας και να μεταφέρει τυχόν αίτημα, ερώτημα ή άλλο στοιχείο που τον ενδιαφέρει.

Το πιο σημαντικό, όμως, είναι ότι το Παρατηρητήριο στοχεύει να αποτελέσει πηγή ενημέρωσης των πολιτών για να μπορέσουν στη συνέχεια να ασκήσουν αποτελεσματικά τα περιβαλλοντικά τους δικαιώματα (π.χ. συμμετοχή σε διαβουλεύσεις, πρόσβαση στη δικαιοσύνη) και να προβούν σε παρεμβάσεις προς τους αρμόδιους φορείς.

iStock

– Σκοπεύετε να δώσετε και νομικά εργαλεία (όπως πρότυπα αιτημάτων) για να ενισχυθεί η συμμετοχή των πολιτών;

Βασιλική Στεργίου: Στόχος του παρατηρητηρίου είναι κυρίως η ενημέρωση των πολιτών (και φορέων) για τις υποχρεώσεις που απορρέουν από τις ευρωπαϊκές οδηγίες και για ζητήματα που έχει δεσμευτεί η κυβέρνηση σχετικά με τις ΘΠΠ και το θαλάσσιο περιβάλλον. Όσον αφορά την ενίσχυση της συμμετοχής των πολιτών, υφίστανται καταλληλότερα εργαλεία και πρωτοβουλίες, όπως ο «Εκπαιδευτικός οδηγός για τη δημόσια συμμετοχή» ο οποίος περιλαμβάνει κατευθύνσεις και πρότυπα για την άσκηση των περιβαλλοντικών δικαιωμάτων. Επίσης, ένα σύνολο οπτικοακουστικών εκπαιδευτικών υλικών είναι διαθέσιμα στην ιστοσελίδα citizens4environment.wwf.gr, που έχει δημιουργήσει το WWF σε συνεργασία με τον Οργανισμό Ανοιχτών Τεχνολογιών.

– Ποια είναι η μεγαλύτερη πρόκληση που έχετε μπροστά σας ως παρατηρητήριο; Τι θα θεωρούσατε επιτυχία στο τέλος της χρονιάς;

Βασιλική Στεργίου: Επιτυχία θα ήταν η έναρξη της υλοποίησης και η ταχύτερη πρόοδος των δεσμεύσεων και ενωσιακών υποχρεώσεων για το θαλάσσιο περιβάλλον και τις προστατευόμενες περιοχές από μέρους των αρμόδιων φορέων. Επιτυχία, επίσης, θα ήταν η καλύτερη ενημέρωση και ευαισθητοποίηση του κοινού στα θέματα αυτά, ώστε στη συνέχεια να μπορεί να παρέμβει.

Τo Παρατηρητήριο weseayou εκπονήθηκε στο πλαίσιο του έργου «Προάγοντας τον στόχο 30X30 για ένα οικολογικά αντιπροσωπευτικό, συνεκτικό και καλά διαχειριζόμενο δίκτυο Θαλάσσιων Προστατευόμενων Περιοχών στην Ελλάδα» και υλοποιείται στην Ελλάδα από το WWF Ελλάς και τη Greenpeace, χρηματοδοτούμενο από το Oceans 5.