ΠΩΣ ΤΟ ΑΛΚΟΟΛ ΔΙΑΜΟΡΦΩΣΕ ΤΙΣ ΚΟΙΝΩΝΙΕΣ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ

Την «υπόθεση της μέθης» έβαλαν στο μικροσκόπιο οι ερευνητές, για να διαπιστώσουν κατά πόσο το αλκοόλ αποτέλεσε εργαλείο κοινωνικής συνοχής και μοχλό πολιτισμικής εξέλιξης.  

Ξέρουμε ότι το πολύ αλκοόλ δεν κάνει καλό. Για την ακρίβεια, η επιστημονική κοινότητα δεν έχει καταλήξει σε μια συμφωνία για το αν υπάρχει μια ελάχιστη ποσότητα που μπορεί να μας εξασφαλίσει πιθανά οφέλη –π.χ. από τις πολυφαινόλες του κρασιού– χωρίς κινδύνους για την υγεία. Το αλκοόλ ευθύνεται επίσης για κάποιες από τις πιο ντροπιαστικές μας στιγμές, είναι βασική αιτία για τα τροχαία, συνδέεται με περιστατικά βίας. Μήπως όμως είναι καιρός να του αναγνωρίσουμε ένα τελείως διαφορετικό καλό; Ότι καθόρισε, ως κάποιο βαθμό, την οργάνωση των κοινωνιών στην αρχαιότητα.

Μπορούμε έτσι να καταλάβουμε γιατί η αγάπη του ανθρώπου για το αλκοόλ μετρά χιλιάδες χρόνια. Για τους Αρχαίους Σουμέριους, η μπίρα ήταν ιερή και είχε στρατηγικό ρόλο. Την έκαναν προσφορά στους θεούς, την έδιναν ως αμοιβή στους εργάτες και οι ελίτ τη σέρβιραν ως ένδειξη του κύρος και της εξουσίας τους. Ακόμα και το Έπος του Γκιλγκαμές εξυμνεί τον εξευγενιστικό ρόλο του αλκοόλ.

Η «υπόθεση της μέθης» του Edward Slingerland, όπως παρουσιάζεται στο βιβλίο του Drunk: How We Sipped, Danced, and Stumbled Our Way to Civilization, πηγαίνει ένα βήμα παραπέρα: υποστηρίζει ότι το αλκοόλ αποτέλεσε δομικό στοιχείο του ίδιου του πολιτισμού, ενισχύοντας τη συνεργασία, τη δημιουργικότητα και την κοινωνική συνοχή. Kατά πόσο μπορεί να αληθεύει ότι το το αλκοόλ διαμόρφωσε πολιτικά συστήματα;

iStock

Το αλκοόλ ως μοχλός κοινωνικής εξέλιξης

Την απάντηση στο ερώτημα αποφάσισαν να δώσουν ερευνητές του Ινστιτούτου Max Planck, αξιοποιώντας μια μεγάλη βάση δεδομένων απ’ όλο τον κόσμο. «Η υπόθεση της μέθης είναι συναρπαστική, χωρίς ωστόσο να έχει εξεταστεί ποσοτικά σε διαπολιτισμικό επίπεδο μέχρι σήμερα», δήλωσε ο Václav Hrnčíř, επικεφαλής της μελέτης, που δημοσιεύτηκε στο επιστημονικό περιοδικό Humanities and Social Sciences Communications.

Η ομάδα επικεντρώθηκε σε 186 μη βιομηχανικές κατά βάση κοινωνίες, καταγράφοντας τα ντόπια αλκοολούχα ποτά και πώς σχετίζονταν με την πολιτική πολυπλοκότητα, δηλαδή με τον αριθμό των διοικητικών επιπέδων κάθε κοινωνίας. Χρησιμοποιώντας ειδικά μοντέλα και συνεκτιμώντας παράγοντες όπως το περιβάλλον, η γεωργία και η κοινή καταγωγή, δοκίμασαν πέντε σενάρια, από το απλούστερο (μόνο η παρουσία αλκοόλ) έως το πιο σύνθετο (αλκοόλ, γεωργία και περιβάλλον).

Αλκοόλ - Γεωργία: Σημειώσατε 2

Τα αποτελέσματα έδειξαν έναν σαφή, αν και μέτριο, συσχετισμό. Πράγματι, οι κοινωνίες που παρήγαγαν και κατανάλωναν παραδοσιακά αλκοολούχα ποτά ζύμωσης είχαν υψηλότερη πολιτική πολυπλοκότητα, με περισσότερα διοικητικά επίπεδα και δομημένη διακυβέρνηση.

iStock

Ωστόσο, δεν ήταν το αλκοόλ σε ρόλο πρωταγωνιστή. Όταν ελέγχθηκαν κι άλλοι παράγοντες, ιδιαίτερα η γεωργία, η επίδρασή του μειώθηκε αισθητά, από 0,77 μονάδες σε μόλις 0,27. Συνεπώς, αν και συνέβαλε στην ανάπτυξη πολιτικών συστημάτων, δεν ήταν ο καθοριστικός παράγοντας. Η γεωργία και η ικανότητα πλεονασματικής παραγωγής τροφίμων υπήρξαν πολύ ισχυρότερες κινητήριες δυνάμεις.

Τους έφερνε κοντά

Το αλκοόλ εξυπηρετούσε πολλούς ρόλους: ενίσχυε την ταυτότητα της ομάδας, εδραίωνε πολιτικές σχέσεις και βοηθούσε τους ηγέτες να διατηρήσουν τη νομιμοποίησή τους. Τα «αλκοολικά» –και οργιώδη;– γλέντια τους έδιναν κίνητρο για εργασία, επιβεβαίωναν κοινωνικούς ρόλους και ενίσχυαν την εξουσία των ελίτ.

Ορισμένοι ανθρωπολόγοι υποστηρίζουν ότι ίσως οι πρώτες καλλιέργειες δεν αποσκοπούσαν μόνο στην παραγωγή τροφής, αλλά και στην παρασκευή αλκοόλ. Βασικά δημητριακά της ζυθοποιίας, όπως το κριθάρι, το ρύζι και το σόργο, εμφανίζονται πολύ νωρίς στην ιστορία της γεωργίας. Οι αρχαιολόγοι πάντως διαφωνούν· τα ευρήματα δείχνουν ότι η γεωργική δραστηριότητα προηγήθηκε του αλκοόλ.

iStock

Δεν ήταν παντού το ίδιο

Ο ρόλος και η δύναμη του αλκοόλ διέφεραν σημαντικά, ανάλογα με τα πολιτισμικά ήθη, το κοινωνικό πλαίσιο και τον τύπο του ποτού. Σε πολλές παραδοσιακές κοινωνίες, ήταν άρρηκτα συνδεδεμένο με τη συλλογική ζωή, το κατανάλωναν μαζικά σε τελετές, θρησκευτικές γιορτές, κοινωνικά γεγονότα και εποχιακές συγκεντρώσεις, σε περιστάσεις που ενίσχυαν τις κοινές αξίες, την αλληλεγγύη και την κοινωνική συνοχή. (Κι ας μην κάνουμε εικόνα τους αρχαίους «λιώμα», να τρικλίζουν από τα ποτά. Οι ερευνητές τονίζουν ότι η κατανάλωσή του είχε δημόσιο, τελετουργικό χαρακτήρα, και ρυθμιζόταν από κοινωνικούς κανόνες, οπότε τα παρατράγουδα ήταν σπάνια).

Πολύ πριν τη μοναξιά και το βαρύ αλκοόλ

Η μελέτη επικεντρώνεται αποκλειστικά στα προ αποικιοκρατίας, παραδοσιακά, ήπια ποτά, όπως μπύρες από δημητριακά, φρουτώδη κρασιά και υδρόμελα, και στο πώς η κατανάλωση ως συλλογική υπόθεση ευνόησε την κοινωνική συνοχή. Το βαρύ αλκοόλ από τις μετέπειτα διαδικασίες απόσταξης και η εξάπλωση της μοναχικής κατανάλωσης, ιδίως σε σύγχρονα ή αποικιοκρατικά περιβάλλοντα, συνδέθηκαν με προβλήματα όπως η βία, ο εθισμός και η κοινωνική αποδιοργάνωση.

Εντέλει, το αλκοόλ ήταν ένα από τα πολλά «κοινωνικά εργαλεία» που συντέλεσε στην πρόοδο του ανθρώπου, μαζί με τη μουσική, τα τελετουργικά, τη θρησκεία και τον χορό. «Το μεθύσι μάλλον δεν ήταν ο κύριος παράγοντας πίσω από την άνοδο των σύνθετων κοινωνιών», επισημαίνει ο Hrnčíř, «ίσως όμως έκανε το δύσκολο έργο του πολιτισμού λιγάκι πιο ευχάριστο – και σίγουρα πιο κοινωνικό».