ΞΕΡΕΙΣ ΤΙ ΕΙΝΑΙ Η ΦΩΤΟΡΥΠΑΝΣΗ ΚΑΙ ΠΩΣ ΣΕ ΕΠΗΡΕΑΖΕΙ;

Η φωτορύπανση «σβήνει» τα αστέρια από τον ουρανό και απειλεί το περιβάλλον, την υγεία μας και την οικονομία. Το γνώριζες; Η αρχιτέκτων Χριστίνα Σκανδάλη, ειδική σε θέματα φωτισμού, μιλά στο OW με αφορμή πρόσφατη μελέτη της ιδίας και συνεργατών της για το τι γνωρίζει το ευρύ κοινό για το φαινόμενο.

Εσύ, τι ξέρεις για τη φωτορύπανση; Αν με ρωτούσαν, υποθέτω πως κάτι θα έβρισκα να πω, μάλλον λόγω ερευνών που έχω μεταφράσει για τη σχέση της με την υγεία. Ίσως να έλεγα και για την τελευταία φορά που βρέθηκα να συζητάω σχετικά, τον Ιούλιο του 2024 συγκεκριμένα, στο πρώτο μου ταξίδι στο Βερολίνο. Εκεί, όπου σαν τυπικός τουρίστας σε ξένη πόλη, μαγεύτηκα από όσα μικρά ή μεγάλα δεν έχω να χαίρομαι στον τόπο μου – ή έτσι θυμάμαι και νομίζω. Ήταν βράδυ, είχαμε βρεθεί να περπατάμε στα ήσυχα στενά του Kreuzberg, κοντά στη Reichenberger Straße, σε δρόμους με φώτα λιγοστά, τόσο που, αν έκανες να κοιτάξεις ψηλά, μπορούσες να δεις τον έναστρο ουρανό ανάμεσα από τα κλαδιά των δέντρων. «Πες μου, θα το έβλεπες αυτό στην Αθήνα με τόση φωτορύπανση;»

Το ρώτησα εγώ ή κάποιος άλλος; Η μνήμη μου δε βοηθά, θυμάμαι όμως να ξεκαθαρίζουμε πως δεν είναι όλη η Αθήνα το πνιγμένο στο τεχνητό φως κέντρο της, και να αναλύουμε το θέμα με πάθος, χωρίς βέβαια να μπορούμε να εξηγήσουμε το φαινόμενο σε όλες του τις διαστάσεις. Θα είχε ενδιαφέρον, σκέφτομαι, να καταθέταμε κι εμείς τις απόψεις μας στους ερευνητές του Ελληνικού Ανοικτού Πανεπιστημίου (ΕΑΠ), που θέλησαν να μάθουν τι γνωρίζει το ευρύ κοινό για τη φωτορύπανση. 

Τον περασμένο Ιούλιο, δημοσίευαν τα συμπεράσματα της μελέτης τους με τίτλο "Light Pollution: Beyond the Visible: Insights from People’s Perspectives” στο Urban Science – και ομολογώ πως κάποια με ξάφνιασαν. Ζήτησα από την ερευνήτρια και συγγραφέα της έρευνας, Χριστίνα Σκανδάλη, να μιλήσουμε για την τελευταία τους εργασία. Η κ. Σκανδάλη είναι αρχιτέκτων, μελετήτρια φωτισμού, συνεργαζόμενο εκπαιδευτικό προσωπικό του ΕΑΠ στη Σχολή Εφαρμοσμένων Τεχνών και Βιώσιμου Σχεδιασμού, και από τους πλέον κατάλληλους να μας διαφωτίσουν (pun intended) για το ζήτημα της φωτορύπανσης.  

iStock

«Το έναυσμα για τη συγκεκριμένη έρευνα», μου εξηγεί, «ήταν η διάθεση μιας φοιτήτριας του μεταπτυχιακού προγράμματος Σχεδιασμός Φωτισμού του ΕΑΠ να ασχοληθεί με την έννοια της φωτορύπανσης και την αλληλεπίδρασή της με τον σχεδιασμό φωτισμού». Η πρώτη αυτή εργασία οδήγησε στη δημοσίευση "Light Pollution: Definition, Consequences, Human Knowledge, and Disclosure Strategies", μελέτη ερευνητών και ακαδημαϊκών του ΕΑΠ για το πόσο ενημερωμένο και ευαισθητοποιημένο είναι το κοινό για τις επιπτώσεις του φαινομένου σε τομείς όπως η αστρονομία, η οικολογία και βιοποικιλότητα, το περιβάλλον, η κλιματική αλλαγή, η υγεία και ανθρώπινη ευεξία. 

Η πρόσφατη έρευνα, φυσική συνέχεια της προηγούμενης, επικεντρώθηκε στη σύγκριση των αντιλήψεων της κοινής γνώμης με εκείνες των επαγγελματιών του χώρου (ακαδημαϊκοί και σχεδιαστές φωτισμού), ώστε να διαπιστωθεί αν και πώς συσχετίζονται και να βρεθούν αποτελεσματικοί τρόποι διάδοσης της γνώσης για τη φωτορύπανση.

Το δεύτερο μέρος του ερευνητικού project, το οποίο «τρέχει» από κοινού με τον Θάνο Μπαλαφούτη, αρχιτέκτονα μηχανικό, μελετητή φωτισμού και μεταδιδακτορικό ερευνητή στο ΕΑΠ, συμπεριέλαβε επιπλέον τομείς, όπως η ενεργειακή κρίση, η οικονομία, ο τουρισμός, η ασφάλεια και η προστασία των πολιτών, και η πολιτική. 

ΠΑΝΩ ΑΠΟ 1 ΣΤΟΥΣ 4 ΔΕΝ ΞΕΡΕΙ ΤΙ ΕΙΝΑΙ Η ΦΩΤΟΡΥΠΑΝΣΗ.

Φλας, οθόνες και... χαλασμένα φωτιστικά

Σύμφωνα με τη μελέτη, ως φωτορύπανση ορίζεται το φως που διαφεύγει προς τον ουρανό, φωτίζει περιοχές που δεν χρειάζονται και διαταράσσει το φυσικό σκοτάδι, επηρεάζοντας μεταξύ άλλων τη βιοποικιλότητα, την υγεία μας, τον κύκλο ύπνου, την ενεργειακή κατανάλωση και την αστρονομία. Ρωτάω την κ. Σκανδάλη τι τελικά ξέρουμε για τη φωτορύπανση. Η απάντησή της με αιφνιδιάζει. «Ενώ ο κόσμος πιστεύει ότι γνωρίζει, αποδεικνύεται ότι πολλές φορές έχει λανθασμένη άποψη», λέει και παραθέτει στοιχεία: 

• 12,4% θεωρεί ότι η φωτορύπανση είναι το φως που προέρχεται από τη χρήση των οθονών (κινητών ή tablet),
• 12,0% ότι είναι η ρύπανση που προκαλείται από τα μη λειτουργικά προϊόντα φωτισμού (συσκευές που δε λειτουργούν κ.λπ.),
• 4,2% ότι ευθύνεται το φλας των φωτογραφικών μηχανών. 

Pexels Simon Petereit

Αν τα αθροίσεις, προκύπτει ότι πάνω από 1 στους 4 συμμετέχοντες (28,5%) έχουν λάθος εικόνα. «Τα αποτελέσματα καταδεικνύουν την άγνοια του ανθρώπων αναφορικά με το φαινόμενο», σχολιάζει η ερευνήτρια. «Η δεύτερη έρευνα, που συγκρίνει τις απόψεις της κοινής γνώμης με αυτές των ειδικών φωτισμού, καταλήγει ότι μόνο το 32,61% είναι εξοικειωμένοι με τον όρο και όλοι τους έχουν ακαδημαϊκό υπόβαθρο στον τομέα του φωτισμού ή/και είναι επαγγελματίες σχεδιασμού φωτισμού, ενώ το υπόλοιπο 67,39% εξέφρασε έλλειψη εξοικείωσης, απαντώντας με "όχι", "δεν γνωρίζω" ή "δεν είμαι σίγουρος” (δημόσια αντίληψη)».  

Ωστόσο, ο κόσμος δείχνει πρόθυμος να ενημερωθεί: το 59,6% εξέφρασε επιθυμία να μάθει περισσότερα, προτείνοντας ως μέσα διάδοσης γνώσης τα σχολεία και πανεπιστήμια (35,5%), τα μέσα ενημέρωσης (21,3%), δημοσιεύσεις (17,7%) και τα κοινωνικά δίκτυα. Ένα αξιοσημείωτο 7,1%, σχολιάζει η κ. Σκανδάλη, δήλωσε πως ευθύνη για την ενημέρωση θα έπρεπε να έχουν οι κυβερνήσεις. 

Συγκλίσεις και αποκλίσεις κοινής γνώμης και ειδικών

Σύμφωνα με την κ. Σκανδάλη, διαπιστώθηκε ότι τόσο οι ειδικοί όσο και το ευρύ κοινό θεωρούν πως οι τομείς που επηρεάζονται περισσότερο από τη φωτορύπανση είναι το περιβάλλον, η υγεία, η οικολογία και βιοποικιλότητα, η αστρονομία, η ενεργειακή κρίση και η ασφάλεια, χωρίς να σημαίνει πως δεν αναγνωρίζονται οι επιπτώσεις της στην οικονομία, τον τουρισμό και την πολιτική· απλώς αξιολογούνται ως λιγότερο άμεσες. «Η χαμηλή βαθμολογία για την πολιτική αντανακλά ότι το ζήτημα δεν έχει ακόμη αποκτήσει επαρκή προβολή ή προτεραιότητα στην πολιτική ατζέντα, παρά την ανάγκη για κανονιστικά πλαίσια, βιώσιμο αστικό σχεδιασμό και ευρύτερο δημόσιο διάλογο. Τα ευρήματα υπογραμμίζουν την ανάγκη για ενημερωμένη πολιτική συμμετοχή που γεφυρώνει το χάσμα μεταξύ της πολιτικής αδράνειας και της δημόσιας ανησυχίας», τονίζει. 

Το δεύτερο εύρημα που εξέπληξε τους ερευνητές ήταν ότι οι ειδικοί ανησυχούν κυρίως για τις επιπτώσεις στο περιβάλλον και στην ανθρώπινη ευημερία. Όπως και στον γενικό πληθυσμό, δεν προβληματίζονται έντονα για τον κοινωνικοοικονομικό αντίκτυπο της φωτορύπανσης – μα δεν προβληματίζονται και για τους ίδιους λόγους.  

Η δημόσια αντίληψη για τη φωτορύπανση, σε τομείς όπως η αστρονομία και η οικολογία, εστιάζει κυρίως σε ορατά αποτελέσματα ή προσωπικές εμπειρίες, συγχέοντας ενίοτε ζητήματα.

Giannis Katemoglou / Unsplash

Αντιθέτως, οι ειδικοί παρέχουν λεπτομερείς αξιολογήσεις που συνδυάζουν επιστημονική γνώση, πολιτικές διαστάσεις και επιπτώσεις ανά τομέα. Το χάσμα διευρύνεται σε πεδία όπως η ενέργεια, η υγεία, η οικονομία και η βιωσιμότητα, όπου το κοινό εκφράζει κυρίως συναισθηματικά καθοδηγούμενες ανησυχίες, όπως η αύξηση του κόστους ενέργειας ή τα εμφανή συμπτώματα υγείας, ενώ οι ειδικοί εστιάζουν σε δεδομένα και μηχανισμούς όπως η ενεργειακή αναποτελεσματικότητα, διαταραχές κιρκάδιου ρυθμού και μακροπρόθεσμες συνέπειες. 

Για την κ. Σκανδάλη, η ουσία βρίσκεται στη σύγκλιση των δύο κόσμων: «Η αποτελεσματική αντιμετώπιση της φωτορύπανσης απαιτεί μια διπλή προσέγγιση: βελτίωση της ευαισθητοποίησης του κοινού, εκπαίδευση και συμμετοχή, με παράλληλη προώθηση πολιτικών λύσεων που βασίζονται σε ειδικούς». 

Η φωτορύπανση στις τουριστικές περιοχές

Αν και η ανάλυση της έρευνας δεν εστίασε συγκεκριμένα στη σύγκριση μεταξύ αστικών και αγροτικών περιοχών, η κ. Σκανδάλη εξηγεί πως υπάρχουν αισθητές διαφορές στην αντίληψη του φαινομένου. Στις πόλεις, οι άνθρωποι είναι περισσότερο συνηθισμένοι στο έντονο φως, στο φως που διαπερνά το παράθυρό τους και εισβάλλει στο σπίτι τους, στο να μη βλέπουν τον έναστρο ουρανό, χωρίς να υπολογίζουν τις επιπτώσεις του. Οι κάτοικοι αγροτικών περιοχών αντιδρούν πιο έντονα σε νέες παρεμβάσεις φωτισμού, έχοντας μάθει σε περιβάλλον με χαμηλότερες εντάσεις φωτισμού ή και στο απόλυτο σκοτάδι (μέχρι να τους το διαταράξει η τουριστική ανάπτυξη). 

«Οι αναπτυσσόμενες περιοχές στην Ελλάδα παρουσιάζουν έντονο το φαινόμενο της φωτορύπανσης» λέει η κ. Σκανδάλη. «Καθώς ο φωτισμός αποτελεί στοιχείο προβολής, ανάδειξης και διαφήμισης, οι περιοχές αυτές χρησιμοποιούν έντονο φωτισμό με στόχο την προσέλκυση του κοινού. Δυστυχώς όμως, όταν δεν σχεδιάζεται από ειδικούς και δεν ακολουθεί τα πρότυπα και τις τεχνικές οδηγίες, συνήθως καταλήγει σε υπερφωτισμό, λανθασμένη στόχευση και περιττή διάχυση, με συνέπεια την εξάπλωση της φωτορύπανσης.

iStock

»Τα τελευταία χρόνια γίνονται κάποιες προσπάθειες από Δήμους και Περιφέρειες αναφορικά με τον εκσυγχρονισμό των εγκαταστάσεων φωτισμού των οδών και υπαίθριων χώρων τους. Ωστόσο, ακόμα και σ’ αυτές τις περιπτώσεις, παρατηρούμε συχνά την έλλειψη σχεδιασμού, με αποτέλεσμα κάποιες φορές το πρόβλημα να ενισχύεται αντί να περιορίζεται».  

Προς έναν σκοτεινότερο ουρανό

«Είναι προφανές ότι η έννοια και οι αιτίες της φωτορύπανσης δεν είναι ευρέως σαφείς για τους ανθρώπους οι οποίοι δεν εμπλέκονται επιστημονικά με το φαινόμενο», καταλήγει η Χριστίνα Σκανδάλη. Η άγνοια αυτή, προειδοποιεί, μπορεί να οδηγήσει σε περιττές ή λανθασμένες πρακτικές περιορισμού, καθώς οι άνθρωποι δεν γνωρίζουν τους κατάλληλους τρόπους αντιμετώπισης. «Η επιστημονική βιβλιογραφία αναδεικνύει τους βασικούς τομείς που επηρεάζονται άμεσα ή έμμεσα, από την αστρονομία και την κλιματική αλλαγή έως την ανθρώπινη υγεία και τη δημόσια ασφάλεια. Από την άλλη, οι σχεδιαστές φωτισμού κάνουν ό,τι μπορούν ώστε να σχεδιάζουν χωρίς να επιβαρύνουν το περιβάλλον». 

Επισημαίνει ότι η αποτελεσματική δράση ξεκινά από την ενημέρωση. Σε προσωπικό επίπεδο, καθένας μπορεί: 

• να προστατευτεί από το περιττό φως γύρω του, εφόσον εξαρτάται από αυτόν,  
• να αποφεύγει νέες εφαρμογές εξωτερικού φωτισμού χωρίς σχεδιασμό,  
• εάν γνωρίζει σχετικά με το φαινόμενο, να ενημερώνει και άλλους για τις συνέπειες σε κοινωνικό, πολιτικό και προσωπικό επίπεδο. 

Σε συλλογικό επίπεδο, η πολιτεία οφείλει να ευαισθητοποιήσει τους πολίτες, να προωθήσει επιστημονικά τεκμηριωμένες λύσεις και να εντάξει την ενημέρωση στην εκπαίδευση. Με αυτόν τον τρόπο, η κοινωνική κατανόηση και τα επιστημονικά δεδομένα ευθυγραμμίζονται, οδηγώντας σε στοχευμένες παρεμβάσεις που μειώνουν τις αρνητικές επιπτώσεις της φωτορύπανσης και προωθούν βιώσιμες πρακτικές φωτισμού.  

Στον ορίζοντα φαίνεται φως (από εκείνο που θέλουμε) και η κ. Σκανδάλη εξηγεί τα θετικά βήματα: 

«Τα τελευταία χρόνια, η ευαισθητοποίηση και η εκπαίδευση σχετικά με τη φωτορύπανση έχουν προωθηθεί σημαντικά από την οργάνωση DarkSky International (πρώην International Dark-Sky Association). Η DarkSky International (διαθέτοντας και ελληνικό παράρτημα) συνεργάζεται με κοινότητες, πάρκα, δήμους και απλούς ανθρώπους για την πιστοποίηση και την προστασία σκοτεινών τόπων τόσο για τους ανθρώπους όσο και για την άγρια ζωή. 

»Κάποιες από τις δράσεις τους είναι η προώθηση υπεύθυνων πρακτικών φωτισμού, η διοργάνωση εκδηλώσεων αστροπαρατήρησης, τα εκπαιδευτικά προγράμματα. Ένα αξιοσημείωτο πρόσφατο παράδειγμα στη χώρα μας είναι ο χαρακτηρισμός του Εθνικού Πάρκου Αίνου στην Ελλάδα ως του πρώτου Διεθνούς Πάρκου Σκοτεινού Ουρανού στη νοτιοανατολική Ευρώπη».