ΜΠΟΡΕΙ ΕΝΑΣ ΝΑΡΚΙΣΣΟΣ ΝΑ ΓΙΝΕΙ ΠΙΟ ΗΘΙΚΟΣ; ΝΕΑ ΜΕΛΕΤΗ ΑΠΑΝΤΑ

Οι νάρκισσοι ενδιαφέρονται για την εικόνα τους. Μπορεί αυτό να γίνει εργαλείο για να συμπεριφέρονται πιο ηθικά; Η επιστήμη δίνει την απάντηση.

Οι νάρκισσοι –ή, καλύτερα, οι άνθρωποι με ναρκισσιστική διαταραχή προσωπικότητας– είναι μια πολύ ενδιαφέρουσα κατηγορία ανθρώπων που ζουν ανάμεσα μας και έχουν έναν μοναδικό τρόπο να γοητεύουν. Την ίδια ώρα, πιστεύουν πως είναι καλύτεροι από τον καθένα σε όλους τους τομείς ανεξαιρέτως: υπερβάλλουν για τα επιτεύγματά τους, δηλώνουν πως είναι ξεχωριστοί και απαιτούν ιδιαίτερη μεταχείριση, νιώθουν πως οι άλλοι τους ζηλεύουν ενώ ζηλεύουν κι εκείνοι τους άλλους, δεν διαθέτουν ενσυναίσθηση και τείνουν να είναι χειριστικοί.

Προφανώς και τους φοβίζουν πολλά, ενώ δύσκολα διαχειρίζονται τα «όχι» και τα «αντίο». Μελέτη έχει δείξει πως θεωρούν τον εαυτό τους πιο ηθικό από τον μέσο άνθρωπο, παρόλο που επιδεικνύουν ανήθικες συμπεριφορές, καθώς έχουν μια αποσύνδεση μεταξύ της αυτοαντίληψης και της πραγματικότητας.

Σε πρόσφατη έρευνα που αφορά νάρκισσους, η οποία δημοσιεύτηκε στην επιστημονική έκδοση Personality and Social Psychology Bulletin, διαπιστώθηκε πως «τα άτομα με υψηλό ναρκισσισμό ίσως είναι πιο πιθανό να συμπεριφέρονται ηθικά όταν εκτίθενται σε ένα συγκεκριμένο είδος μηνύματος που έχει σχεδιαστεί για να αποτρέπει τον εξορθολογισμό της κακής συμπεριφοράς».

Μια διαφορετική στρατηγική «εμβολιασμού»

Η ομάδα του Daniel N. Jones από το University of Nevada Reno εξερεύνησε μια νέα προσέγγιση στην ηθική εκπαίδευση, ιδιαίτερα για άτομα που είναι πιο επιρρεπή στην ανεντιμότητα, ωστόσο εξακολουθούν να ενδιαφέρονται για τη διατήρηση μιας θετικής εικόνας για τον εαυτό τους. Αντί να βασιστούν αποκλειστικά σε παραδοσιακούς κώδικες δεοντολογίας, οι επιστήμονες διερεύνησαν εάν μια στρατηγική «εμβολιασμού» θα μπορούσε να προστατεύσει από τους εξορθολογισμούς που συχνά οδηγούν σε ανήθικες αποφάσεις.

Το επίκεντρο της μελέτης ήταν η έννοια της «ηθικής απεμπλοκής». Πρόκειται για ψυχολογική διαδικασία με την οποία οι άνθρωποι δικαιολογούν την ανήθικη συμπεριφορά, με τρόπο που τους επιτρέπει να αποφύγουν το αίσθημα της ενοχής. Ένα παράδειγμα είναι το «μα το κάνουν όλοι» όταν κάνουμε κάτι λάθος και προσπαθούμε να το εκλογικεύσουμε, ώστε να μην αισθανόμαστε άσχημα και να διατηρήσουμε μια αίσθηση ακεραιότητας.

Οι ερευνητές προειδοποίησαν για αυτές τις δικαιολογίες, πριν εκθέσουν τους 972 συμμετέχοντες σε εξασθενημένες εκδοχές τέτοιων επιχειρημάτων και σε αντεπιχειρήματα. Έγραψαν ότι «όπως ένα εμβόλιο εκπαιδεύει το σώμα να αντιστέκεται σε έναν ιό, ο ψυχολογικός εμβολιασμός βοηθά το μυαλό να δημιουργήσει άμυνες έναντι μελλοντικών ανήθικων συλλογισμών».

3 πειράματα για νάρκισσους – και όχι μόνο

Σε τρία πειράματα, οι ερευνητές διαπίστωσαν ότι τα άτομα που σημείωσαν υψηλή βαθμολογία στον ναρκισσισμό (συχνά συνδέονται με υπερβολική αίσθηση δικαιώματος και εγωκεντρισμό) είχαν λιγότερες πιθανότητες να απατήσουν ή να πουν ψέματα αφότου έλαβαν έναν ψυχολογικό «εμβολιασμό» που έκανε τις ανήθικες δικαιολογίες να φαίνονται λιγότερο πειστικές.

Σε καθένα από τα τρία πειράματα οι συμμετέχοντες χωρίστηκαν σε δυο ομάδες:

• Η μία διάβαζε έναν τυπικό κώδικα δεοντολογίας, για την προώθηση της ηθικής συμπεριφοράς σε ακαδημαϊκό και επαγγελματικό περιβάλλον. Τους ενθάρρυνε να ενεργούν με ειλικρίνεια και υπευθυνότητα και να αντιστέκονται σε πειρασμούς, αναλαμβάνοντας την ευθύνη των πράξεών τους.
• Η άλλη ένα μήνυμα «εμβολιασμού» που είχε σχεδιαστεί για να εκθέσει και να αντιμετωπίσει τους κοινούς εξορθολογισμούς για την ανήθικη συμπεριφορά. Τους προειδοποιούσε –δίνοντας και παραδείγματα– ότι η ανήθικη συμπεριφορά μπορεί να βλάψει τη φήμη και να οδηγήσει σε σοβαρές συνέπειες, ακόμα κι όταν φαίνεται ακίνδυνη ή δικαιολογημένη.

Η ανάγνωση κάθε μηνύματος διαρκούσε από 2 έως 4 λεπτά.

Εικονογράφηση: Χριστίνα Αβδίκου

Στο πρώτο πείραμα, οι 443 Καναδοί φοιτητές που μετείχαν ολοκλήρωσαν μια σειρά αξιολογήσεων προσωπικότητας και απάντησαν σε ερωτήσεις σχετικά με το πόσο πιθανό ήταν να εμπλακούν σε ανέντιμη συμπεριφορά στο μέλλον. Οι ερευνητές μέτρησαν συγκεκριμένα τον ναρκισσισμό, χρησιμοποιώντας δύο διαφορετικά εργαλεία, μαζί με εκτιμήσεις του μακιαβελισμού και της ψυχοπάθειας. Το βασικό εύρημα ήταν ότι αυτοί που σημείωσαν υψηλή βαθμολογία ως προς τον ναρκισσισμό ανέφεραν ισχυρότερες ηθικές προθέσεις μετά την ανάγνωση του μηνύματος «εμβολιασμού», συγκριτικά με εκείνους που διάβασαν τον τυπικό κώδικα δεοντολογίας – αποτέλεσμα που δεν εμφανίστηκε σε άτομα με χαμηλό ναρκισσισμό ή με υψηλό μακιαβελισμό ή ψυχοπάθεια.

Το δεύτερο πείραμα, στο οποίο συμμετείχαν 224 Αμερικανοί φοιτητές, μέτρησε την πραγματικά ανέντιμη συμπεριφορά. Στους συμμετέχοντες δόθηκε μια εικονική εργασία «κορώνα ή γράμματα» (coin flip) με την οποία θα μπορούσαν να εξαπατήσουν για να κερδίσουν εξτρά βαθμούς σε εξέταση. Εάν πετούσαν μια φορά το νόμισμα και δέχονταν το αποτέλεσμα, θεωρούνταν τίμιοι. Το λογισμικό, βέβαια, τους επέτρεπε να το πετάξουν πολλές φορές, έως ότου καταφέρουν το ευνοϊκό αποτέλεσμα.

Οι ερευνητές διαπίστωσαν ότι οι συμμετέχοντες νάρκισσοι που έλαβαν το μήνυμα «εμβολιασμού» είχαν λιγότερες πιθανότητες να κάνουν ατιμία από εκείνους που έλαβαν τον κώδικα δεοντολογίας. Και πάλι, δεν προέκυψε τέτοιο μοτίβο για τα άλλα χαρακτηριστικά.

Το τρίτο πείραμα, με 305 συμμετέχοντες, παρακολούθησε εάν ο «εμβολιασμός» είχε αποτελέσματα σε βάθος χρόνου. Οι συμμετέχοντες διάβασαν τα μηνύματα και κλήθηκαν μια εβδομάδα μετά να αναφέρουν πόσα ψέματα είχαν πει στο μεσοδιάστημα.

Τα άτομα με υψηλό ναρκισσισμό που είχαν λάβει το μήνυμα «εμβολιασμού» ανέφεραν λιγότερα ψέματα, υποδηλώνοντας ότι η παρέμβαση είχε κάποια διάρκεια.

Λιγότερο ή περισσότερο νάρκισσος;

Εν κατακλείδι, και στα τρία πειράματα η προσέγγιση του «εμβολιασμού» επηρέαζε σταθερά μόνο εκείνους που είχαν υψηλό δείκτη ναρκισσισμού, με τους ερευνητές να εξηγούν ότι αυτό είναι λογικό σύμφωνα με όσα είναι γνωστά για τους νάρκισσους. Για παράδειγμα, με το γεγονός ότι συχνά αισθάνονται πως παρακινούνται από το προσωπικό κέρδος και ενδιαφέρονται βαθιά για το πώς τους αντιλαμβάνονται οι άλλοι, θέλοντας να έχουν μια καλή έξωθεν μαρτυρία.

«Αυτή η εσωτερική σύγκρουση καθιστά πιο πιθανό το να βασίζονται σε εξορθολογισμούς όταν συμπεριφέρονται ανήθικα, και είναι πιο δεκτικοί σε μια παρέμβαση που στοχεύει αυτούς τους εξορθολογισμούς».

Αντίθετα, τα άτομα με υψηλή ψυχοπάθεια συχνά στερούνται ενοχής ή ανησυχίας για τους άλλους και είναι απίθανο να βιώσουν εσωτερικές συγκρούσεις σχετικά με τις πράξεις τους. Όσο για εκείνους με υψηλό μακιαβελισμό, μπορεί να βλέπουν την ανεντιμότητα ως στρατηγικό εργαλείο.