ΤΙ ΕΙΝΑΙ ΑΥΤΟ ΠΟΥ ΔΕΝ ΜΑΣ ΑΦΗΝΕΙ ΝΑ ΝΙΩΣΟΥΜΕ ΕΥΤΥΧΙΑ;

Τι είναι αυτό που μας συγκρατεί από το να νιώσουμε ευτυχία; Από το να αποδεχθούμε ότι –μέσα στις αναποδιές και τις δυσκολίες της– η ζωή είναι για να την απολαμβάνεις;

Ήταν η πιο σκληρή γυναίκα που έχω γνωρίσει μέχρι σήμερα. Τα έβγαλε πέρα σε τρομακτικές δυσκολίες της ζωής, από την Κατοχή, δύο αδιανόητα δύσκολους τοκετούς, έναν άντρα ναυτικό που «έφυγε» νωρίς, μέχρι τη βάρβαρη μοναξιά των γηρατειών. Και παρόλο που είχε τη δυνατότητα να ζει καλύτερα (είχε οικονομική άνεση, ανθρώπους γύρω της, την υγεία και τα μυαλά της μέχρι τα 90), δεν έδωσε ποτέ στον εαυτό της την ευκαιρία για ευτυχία. «Είναι τώρα καιροί για χαρές;» τη θυμάμαι να λέει, σχεδόν χλευάζοντας όσους το έριχναν κάθε τόσο έξω, χωρίς και η ίδια να μπορεί να εξηγήσει γιατί. Η γιαγιά μου.

Σπάνια την έβλεπες να γελά – έστω, να χαμογελά. Μόνο όταν μιλούσε για το μεγάλο της όνειρο: να γράψει ένα βιβλίο. Ήταν άριστη μαθήτρια, έγραφε καταπληκτικές εκθέσεις, διάβαζε πάντα οτιδήποτε έπεφτε στα χέρια της και όλο έλεγε και ξανάλεγε πως ήθελε να γράψει για τη ζωή της στην Κατοχή, την οποία παρά την αντικειμενική δυστυχία αναπολούσε σχεδόν ρομαντικά. Δεν το έκανε ποτέ. Είμαι σίγουρη ότι θα γινόταν bestseller.

Τι άλλο θες για να νιώσεις ευτυχία;

Συμβαίνει το εξής παράδοξο με εμάς τους ανθρώπους: Μπορεί να αντιμετωπίζουμε τις πιο μεγάλες καταστροφές επιδεικνύοντας ανθεκτικότητα, αποτελεσματικότητα, αλληλεγγύη, αλλά στις μικρές καθημερινές στεναχώριες να μας παίρνει ανεπανόρθωτα «από κάτω». Πολλοί από εμάς είμαστε σκυθρωποί όλη μέρα, χωρίς απαραίτητα να μας συμβαίνει κάτι τραγικό. Σα να έχουμε μπει σε «λειτουργία επιβίωσης». Ακούω μεσήλικες γύρω μου να αποφασίζουν ότι δεν είναι ώρα τώρα για χαρές – δεν υπάρχουν λεφτά, δεν υπάρχει χρόνος, η κούραση είναι πολλή, τα παιδιά μικρά, ας μεγαλώσουν πρώτα, ας μπουν στο Πανεπιστήμιο, ας φτιάξουν τη ζωή τους, ας μεγαλώσουν και τα δικά τους παιδιά και ίσως κάποτε μετά… Σα να φοβούνται να χαρούν.

Περιμένουν να έρθει αυτή η «μία» στιγμή. Ένας γάμος. Ένα πτυχίο. Η σύνταξη! Τότε, πιστεύουν, αξιώνονται να ευτυχίσουν. Τότε ανοίγουν λίγο χώρο στη χαρά.

Όπως όμως διάβαζα σε ένα εξαιρετικό άρθρο της Dr. Iskra Fileva, καθηγήτριας Φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο Boulder του Κολοράντο, «την ευτυχία δεν την βρίσκεις στην καθαυτή εμπειρία που θα καταφέρεις να βιώσεις, αλλά στη γενικότερη ευγνωμοσύνη που ταυτόχρονα θα νιώσεις για τη ζωή σου αφού κατάφερες να βιώσεις και αυτή την εμπειρία» – έχει διαφορά.

Γιατί λοιπόν για κάποιους ανθρώπους, στους οποίους δεν φαίνεται να λείπει τίποτα, η ευτυχία παραμένει πάντα άπιαστη;

Εικονογράφηση: Χριστίνα Αβδίκου

Μήπως η αδυναμία να ευτυχήσουμε είναι στη φύση μας;

Η Dr. Fileva, από το δικό της φιλοσοφικό μετερίζι, υποστηρίζει πως ίσως υπάρχει κάτι στην ανθρώπινη φύση που ευθύνεται γι’ αυτό. Μπορεί, επιπλέον, αυτή να είναι η μοίρα κάθε θνητού πλάσματος με πεπερασμένες ψυχολογικές και λογικές ικανότητες.

Για να το εξηγήσει, η καθηγήτρια ανατρέχει σε ένα από τα πρώτα έργα επιστημονικής φαντασίας, το Micromégas, που γράφτηκε γύρω στα 1750 από τον Βολταίρο. Σε αυτό, ο Γάλλος αναγεννησιακός φιλόσοφος προτείνει ότι οι ρίζες της αδυναμίας και των εμποδίων να ευτυχίσουμε μπορεί να έχουν να κάνουν τόσο με το μη αναστρέψιμο του θανάτου μας όσο και με την ικανότητά μας να φανταζόμαστε. Σε αυτό μπορεί να μοιάζουμε με άλλα φανταστικά όντα, όπως αυτός ο κάτοικος του Κρόνου και ένας από έναν πλανήτη που περιστρέφεται γύρω από τον Σείριο, οι οποίοι στο Μicromégas συναντιούνται και κουβεντιάζουν το εξής:

– Πες μου, πόσες αισθήσεις έχουν οι άνθρωποι στον πλανήτη σου;

–Έχουμε μόνο 72. Και διαρκώς γκρινιάζουμε γι’αυτό. Η φαντασία μας ξεπερνά τις ανάγκες μας. Βρίσκουμε ότι οι 72 αυτές αισθήσεις, ο δακτύλιος, τα πέντε φεγγάρια μας, είναι πολύ περιορισμένα. Και παρά την τόση περιέργειά μας και τον σχετικά μεγάλο αριθμό των ενδιαφερόντων μας που προκύπτουν από τις 72 αυτές αισθήσεις, έχουμε υπερβολικά πολύ χρόνο για να βαρεθούμε.

– Το πιστεύω. Στον δικό μας πλανήτη έχουμε περισσότερες από 1.000 αισθήσεις και πάλι έχουμε ένα απροσδιόριστο αίσθημα, σαν ανησυχία, που μας προειδοποιεί ότι υπάρχουν άλλα πιο τέλεια όντα από εμάς. Έχω ταξιδέψει πολύ και έχω δει ότι υπάρχουν θνητοί που μας ξεπερνούν, κάποιοι είναι πολύ ανώτεροι. Αλλά δεν έχω βρει κάποιον που να επιθυμεί μόνο όσα πραγματικά χρειάζεται, και που να χρειάζεται μόνο όσα ήδη απολαμβάνει. Ίσως μια μέρα να βρεθώ σε μια χώρα από την οποία να μη λείπει τίποτα, όμως μέχρι τώρα κανείς δεν μου έχει μιλήσει γι’ αυτήν.

Στη συνέχεια οι δυο τους συζητούν για το πόσο σύντομη είναι η ζωή. Ζουν και οι δύο πολλά περισσότερα χρόνια από τον άνθρωπο, οπότε θεωρητικά δεν θα έπρεπε να παραπονιούνται, αλλά φυσικά κι ο άνθρωπος ζει περισσότερο από τις μέλισσες και πολλά άλλα είδη και πάλι δεν του είναι αρκετό.

«Η ανθρώπινη φύση δικαιούται επιείκεια»

Στην κατά τ’ άλλα σατιρική αυτή νουβέλα του Βολταίρου, δεν μπορείς παρά να νιώσεις συμπόνοια για την ανθρώπινη φύση. «Το να είσαι άνθρωπος μοιάζει εξ ορισμού δύσκολο και δεν χρειάζεται να κατηγορούμε ούτε τον εαυτό μας ούτε τους άλλους που αποτυγχάνουμε να ευτυχίσουμε στην φαινομενικά όμορφη ζωή μας», λέει η Dr. Fileva. Και συνεχίζει:

«Παρόλο όμως που μοιάζουμε αγνώμονες –π.χ. εκτιμάμε την ψυχική και σωματική υγεία μόνο όταν τη χάσουμε– μπορεί πράγματι να υπάρχει ένας κρυφός κίνδυνος στο να νιώσουμε πραγματική ευτυχία για κάτι που έχουμε: Το να το χάσουμε. Η σκέψη αυτή από μόνη της δεν γίνεται να μην σε ταράζει».

Η Dr. Fileva καταλήγει με έναν μύθο που μάλλον προέρχεται από την παράδοση των Σούφι: Ήταν κάποτε ένα βασιλιάς που ζήτησε από τους σοφούς του ένα δαχτυλίδι για να τον βοηθά στις δύσκολες στιγμές. Το σκέφτηκαν πολύ και του έφτιαξαν ένα δαχτυλίδι που εσωτερικά είχε χαραγμένη τη φράση «Και αυτό θα περάσει». Το μήνυμα αυτό είχε διπλό νόημα: Βοηθούσε μεν τον βασιλιά στις δύσκολες στιγμές, αλλά και μετρίαζε τη χαρά του στις όμορφες, θυμίζοντάς του πως τα πάντα είναι παροδικά, όχι μόνο ο πόνος μα και η ευτυχία.

«Καταλήγω, λοιπόν, πως η ανθρώπινη φύση δικαιούται επιείκεια, ανεξάρτητα από τις ιδιαίτερες συνθήκες στις οποίες βρίσκεται ο καθένας. Μπορεί να μαθαίνουμε να διαχειριζόμαστε τόσο τα μικρά όσο και τα μεγάλα προβλήματα, μπορεί και να αναγνωρίζουμε τις στιγμές ευτυχίας, μα η πιθανότητα της απώλειας αυτής και η εφήμερη φύση των πραγμάτων που μας νοιάζουν είναι αναπόσπαστα χαρακτηριστικά της ζωής. Το να μπορεί κανείς να βιώνει την ευτυχία γνωρίζοντας ότι είναι παροδική είναι σοφό. Αλλά δεν υπάρχει ούτε σοφία ούτε αρετή στο να αρνιόμαστε, στον εαυτό μας και στους άλλους, την παραδοχή ότι η παρτίδα που καλούμαστε να παίξουμε είναι δύσκολη».