ΕΤΣΙ ΚΑΘΟΡΙΖΕΙ Η ΠΡΟΣΔΟΚΙΑ ΑΥΤΟ ΠΟΥ ΒΙΩΝΕΙΣ

Τι γίνεται όταν η πραγματικότητα δεν ανταποκρίνεται στην προσδοκία που είχαμε χτίσει στο μυαλό μας; Μάθε πώς οι προσδοκίες καθορίζουν τον τρόπο που βιώνεις τα πράγματα γύρω σου.

Έχετε επιστρέψει ποτέ σε ένα μέρος που αγαπάτε και είχατε όμορφες αναμνήσεις, μόνο και μόνο για να διαπιστώσετε ότι δεν έχει πλέον την ίδια μαγεία; Ή παρακολουθήσατε μια ταινία για την οποία σας έχουν πει τα καλύτερα λόγια, απλώς για να βγείτε προβληματισμένοι και απογοητευμένοι από την αίθουσα; Οι πιθανότητες είναι ότι δεν φταίει ούτε το μέρος ούτε η ταινία, αλλά οι προσδοκίες που είχατε χτίσει γύρω από αυτά.

Η νευροεπιστήμη πίσω από την προσδοκία

Ένα μεγάλο μέρος του φαινομένου συνδέεται με την ντοπαμίνη, τον χημικό διαβιβαστή που συνδέεται με το κίνητρο, τη διάθεση, τη μνήμη, τη διαχείριση του ύπνου και της συμπεριφοράς. Η ντοπαμίνη μάς επιβραβεύει με ένα υπέροχο αίσθημα ευφορίας κάθε φορά που κάνουμε κάτι ευχάριστο ή ωφέλιμο, και συνήθως μας δίνει κίνητρο να το επαναλάβουμε.

Φυσικά, δεν λειτουργεί μόνη της. Ο προμετωπιαίος φλοιός του εγκεφάλου διαμορφώνει την προσμονή και τις προσδοκίες, η αμυγδαλή προετοιμάζεται για τη συναισθηματική σημασία και ο ιππόκαμπος παραπέμπει στη μνήμη. Ο εγκέφαλός μας ξεκινάει να προετοιμάζεται πριν καν αρχίσει η εμπειρία, δημιουργώντας ένα είδος νευρικής υπόσχεσης.

Αν η πραγματικότητα δεν έρθει να επιβεβαιώσει αυτή την υπόσχεση ή δεν ανταποκρίνεται σε αυτή, τα επίπεδα της ντοπαμίνης πέφτουν, αφήνοντας ένα αίσθημα γείωσης, ακόμα και απογοήτευσης. Αυτό το φαινόμενο είναι γνωστό ως «σφάλμα πρόβλεψης» και αφορά το χάσμα μεταξύ αυτού που περίμενε ο εγκέφαλος και αυτού που τελικά συνέβη.

Τι γίνεται όταν πάμε να επαναλάβουμε μια ανάμνηση ή μια αφήγηση;

Στην περίπτωση που πάμε, για παράδειγμα, στον κινηματογράφο με χαμηλές προσδοκίες, αλλά τελικά περάσουμε απρόσμενα καλά, ο εγκέφαλος δεν ήταν προετοιμασμένος για αυτό, επομένως η συγκεκριμένη εμπειρία ξεπέρασε την πρόβλεψη. Αυτή η θετική έκπληξη αυξάνει την ντοπαμίνη, όσο υποστηρίζεται ταυτόχρονα από τα ευρύτερα δίκτυα ανταμοιβής και μάθησης του εγκεφάλου. Οι συγκεκριμένες περιοχές αποκρίνονται πιο ενεργά στην καινοτομία και τη θετική συναισθηματική αντίθεση, ενισχύοντας τον τρόπο που ανταποκρινόμαστε συναισθηματικά κι εμείς και κωδικοποιώντας την εμπειρία πιο έντονα.

Η ίδια διαδικασία ισχύει και όταν προσπαθούμε να αναδημιουργήσουμε οποιαδήποτε εμπειρία αναφέρεται στο πρωτότυπο. Την πρώτη φορά, ο εγκέφαλος μας ήταν ανοιχτός, χωρίς σενάρια, χωρίς προβλέψεις, μόνο με περιέργεια, κι εμείς ήμασταν παρόντες στη στιγμή, με ορθάνοιχτα μάτια και ανοιχτό μυαλό.

Η καινοτομία ενεργοποίησε πλούσια αισθητηριακά δεδομένα και μας τροφοδότησε με ντοπαμίνη ως ανταμοιβή για την εμπλοκή σε αυτή την κατάσταση. Όμως, τη δεύτερη φορά δεν βιώνουμε απλώς τη συνθήκη (είτε αυτό είναι κάποιο μέρος είτε μια ταινία), αλλά τη μετράμε με τη μνήμη. Σε αυτή την περίπτωση, η αντίληψή μας περιορίζεται εξαιτίας της προσδοκίας που έχουμε.

Ο εγκέφαλος λοιπόν σε αυτή την περίπτωση, αναζητά διαρκώς αυτό που ήδη γνωρίζει, φιλτράροντας ό,τι δεν ταιριάζει με την προηγούμενη αφήγηση. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο η σπίθα της πρώτης φοράς είναι τόσο δύσκολο να αναπαραχθεί.

Εικονογράφηση: Ελένη Καστρινογιάννη

Ο εγκέφαλος προσπαθεί συνεχώς να προβλέψει το απρόβλεπτο

Ο εγκέφαλος εργάζεται συνεχώς για να ελαχιστοποιήσει το χάσμα μεταξύ αυτού που αναμένει και αυτού που βιώνει. Αυτό το χάσμα είναι που καθορίζει πόσο έντονα αισθανόμαστε έκπληξη, ικανοποίηση ή απογοήτευση. Έτσι, το πώς αισθανόμαστε σε μια στιγμή δεν έχει να κάνει μόνο με το τι συμβαίνει, αλλά και με το τι νομίζουμε οι ίδιοι ότι θα συμβεί, και πόσο σφιχτά κρατιόμαστε από αυτή την προσδοκία.

Ένα από τα παραδείγματα που αποτυπώνουν αυτό το φαινόμενο είναι η περίπτωση του εικονικού φαρμάκου (placebo). Γνωρίζουμε πλέον ότι η προσδοκία και μόνο μπορεί να προκαλέσει την απελευθέρωση ενδογενών οπιοειδών και να ενισχύσει την ντοπαμίνη στα μονοπάτια της ανταμοιβής. Αντίστοιχα, και στην περίπτωση των διαπροσωπικών σχέσεων φαίνεται ότι οι προσδοκίες διαμορφώνουν τον τρόπο που ερμηνεύουμε τους άλλους.

Αν περιμένει κάποιος ότι θα τον απογοητεύσουν, ο εγκέφαλος συντονίζεται υπερβολικά σε σημάδια απογοήτευσης, φιλτράροντας τις αποχρώσεις. Το φαινόμενο αυτό ονομάζεται «προκατάληψη επιβεβαίωσης» (confirmation bias).

Οι υψηλές προσδοκίες, είτε από σημαντικά πρόσωπα είτε από εμάς τους ίδιους, μπορούν να ενισχύσουν την απόδοσή μας, καθώς ο εγκέφαλος προσπαθεί να ανταποκριθεί στην πρόβλεψη. Αντίθετα, οι χαμηλές προσδοκίες μπορούν να υπονομεύσουν αθόρυβα την εμπιστοσύνη, τροφοδοτώντας έναν αυτοεκπληρούμενο κύκλο αμφιβολίας.

Τι μπορούμε να κάνουμε;

Ένα από τα πιο απλά πράγματα που μπορούμε να κάνουμε είναι να είμαστε παρατηρητικοί. Μπορούμε να κάνουμε μια παύση πριν από μια συζήτηση, ένα γεγονός ή μια κατάσταση, και να παρατηρήσουμε τις προβλέψεις μας ρωτώντας τον εαυτό μας τι περιμένουμε αυτή τη στιγμή. Αυτή η ήπια συνειδητοποίηση μπορεί να διαταράξει τις ασυνείδητες προβλέψεις μας.

Αντίστοιχα, μπορούμε να αντιμετωπίζουμε τη στιγμή με περιέργεια, καθώς είναι ένα ισχυρό αντίδοτο στην άκαμπτη πρόβλεψη. Αν χρησιμοποιήσουμε την πρόβλεψη με πρόθεση, θα μπορούμε να προετοιμάζουμε το σύστημά μας για δέσμευση χωρίς τη συντριβή της απογοήτευσης. Πρέπει να θυμόμαστε ότι οι προσδοκίες δεν είναι από μόνες τους αρνητικές, απλώς μπορεί να γίνονται περιοριστικές στην περίπτωση που είναι άκαμπτα και ασυνείδητα διαμορφωμένες.

Αυτό που βιώνουμε, επομένως, δεν έχει να κάνει μόνο με το τι συμβαίνει, αλλά και με το πρίσμα υπό το οποίο το βλέπουμε.