ΠΟΙΟΙ ΕΠΙΜΕΝΟΥΝ ΟΤΙ ΔΕΝ ΠΑΤΗΣΑΜΕ ΣΤΟ ΦΕΓΓΑΡΙ;

Σάββατο 19 Ιουλίου 1969. Ο κόσμος παρακολουθεί με κομμένη την ανάσα τον πρώτο άνθρωπο να πατά στη Σελήνη. Πενήντα έξι χρόνια μετά, 1 στους 4 Ευρωπαίους πιστεύει πως όλα ήταν ψέμα. Γιατί οι θεωρίες συνωμοσίας γύρω από το Apollo 11 επιμένουν; Τι κρύβεται από πίσω;

Σκέψου ότι σου δίνεται η ευκαιρία να γυρίσεις πίσω στον χρόνο. Με κάποιον μαγικό τρόπο, σαν να πειράζεις τις συχνότητες σε παλιό αναλογικό ραδιόφωνο, επιστρέφεις στο 1969. Είναι 19 Ιουλίου, Σάββατο όπως προχθές, αλλά πριν από 56 χρόνια. Βρίσκεσαι σε ένα βρετανικό σαλονάκι με πορτοκαλί τοίχους –ο ένας ντυμένος με ταπετσαρία–, και κάθεσαι σε έναν λαδί καναπέ σε αυστηρή γραμμή, όχι και τόσο αναπαυτικό – το design προηγείται της άνεσης. Τριγύρω σου κι άλλος κόσμος, συζητάτε ζωηρά απέναντι από την ξύλινη τηλεόραση περιμένοντας να δείτε τον άνθρωπο να πατά για πρώτη φορά το πόδι του στη Σελήνη.

Θα σας βρουν ξημερώματα· το «μεγάλο βήμα για την ανθρωπότητα» του Neil Armstrong γίνεται στις 3:56 π.μ. ώρα Βρετανίας. Στις 11 ώρες που διαρκεί η μετάδοση του κοσμοϊστορικού γεγονότος από το BBC, έχετε ακούσει αναλύσεις ειδικών, συνεντεύξεις, τον Ian McKellen και την Judi Dench να διαβάζουν ποιήματα για το φεγγάρι, όλα αυτά με μουσική υπόκρουση το Space Oddity του David Bowie και το Moonhead των Pink Floyd, που γράφτηκε ειδικά για την εκπομπή.

Σκέψου τώρα ότι είσαι ανάμεσα στους 650 εκατομμύρια ανθρώπους που παρακολούθησαν την προσσελήνωση από τους δέκτες τους, για την οποία εργάστηκαν 400.000 άτομα και επενδύθηκαν περί τα 355 εκατ. δολάρια τότε (γύρω στα 3 δισ. σήμερα). Αυτό το τεράστιο επίτευγμα, για το οποίο συνεχάρη τις ΗΠΑ μέχρι και η Σοβιετική Ένωση παρά το ψυχροπολεμικό κλίμα, ήρθε να αμφισβητήσει το 1976 ο Bill Kaysing, πρώην αξιωματικός του αμερικανικού Πολεμικού Ναυτικού και τεχνικός συγγραφέας για εργολάβο της NASA, μέσα από το βιβλίο του “We Never Went to the Moon: America’s Thirty Billion Dollar Swindle” («Δεν Πήγαμε Ποτέ στο Φεγγάρι: Η Αμερικανική Απάτη των Τριάντα Δισεκατομμυρίων Δολαρίων»). Και εγένετο (συνωμοσιολογικό) φως.

«Ήταν όλα σκηνοθετημένα»

Στις 80 και κάτι σελίδες της πρώτης έκδοσης του βιβλίου του, ο Kaysing διαβεβαίωνε τον κόσμο πως η προσελήνωση ήταν σκηνοθετημένη από την κυβέρνηση των ΗΠΑ. Επικαλούμενος εσωτερικές πληροφορίες, ισχυρίστηκε ότι η NASA δεν μπορούσε να πραγματοποιήσει με ασφάλεια μια αποστολή στη Σελήνη πριν το τέλος της δεκαετίας, όπως είχε δεσμευτεί ο John F. Kennedy, και έτσι κατασκεύασε τα πάντα στο στούντιο.

(Μικρή παρένθεση: Πώς να ένιωσαν άραγε τα μέλη του Apollo 11, έχοντας ρισκάρει κυριολεκτικά τη ζωή τους; Οι αρχιτέκτονες του προγράμματος υπολόγιζαν πως 30 αστροναύτες θα χάνονταν πριν επιστρέψουν τρεις με ασφάλεια, ακόμα κι αν όλα πήγαιναν τέλεια. Ο ίδιος ο Armstrong εκτιμούσε τις πιθανότητες επιβίωσης στο 50-50. Δε θα μάθουμε ποτέ αν υπήρξε κάποια οργισμένη αντίδραση τύπου «Αθήνη Τσούνη-Δήμητρα Λιάνη» σε βιβλιοπαρουσίαση του Kaysing – άλλωστε ήταν αυτοέκδοση. Το μόνο βέβαιο είναι ότι, το 2002, ο Edwin Buzz Aldrin, πιλότος της σεληνάκατου Eagle, γρονθοκόπησε έναν ντοκιμαντερίστα που τον αποκάλεσε «ψεύτη και δειλό» γιατί «δεν πήγε ποτέ στο φεγγάρι»).

Οι αστροναύτες του Apollo 11: (Από αριστερά) Ο Neil Armstrong, ο Michael Collins και ο Edwin "Buzz" Aldrin χαμογελούν ενώ απαντούν σε ερωτήσεις μέσα από μονάδα απομόνωσης στο αεροπλανοφόρο USS Hornet, λίγο μετά την επιστροφή τους, στις 24 Ιουλίου 1969. AP Photo Barry Sweet

Πίσω στη θεωρία της κατασκευασμένης προσεδάφισης, θυμάμαι να την ακούω πρώτη φορά σε κάτι σεμινάρια δημιουργικής γραφής. Τότε έμαθα για το επιχείρημα της σημαίας που κυματίζει παρότι δεν υπάρχει αέρας στη Σελήνη, όπως κι ότι ο Stanley Kubrick ήταν ο σκηνοθέτης της μεγαλειώδους απάτης – είχε εύκαιρη την τεχνολογία από την ταινία του 2001: A Space Odyssey. Βέβαια, αυτές όπως και άλλες θεωρίες, έχουν καταρριφθεί.

Για τη σημαία, γνωρίζουμε ότι στηριζόταν και σε μία οριζόντια ράβδο, και ότι η «κίνηση» δεν ήταν παρά από την προσπάθεια του Aldrin να καρφώσει το κοντάρι. Για το πώς γλίτωσαν από τις «θανατηφόρες» Ζώνες Van Allen, ξέρουμε ότι το πλήρωμα πέρασε γρήγορα και προσεκτικά από τα λιγότερο επικίνδυνα σημεία. Για τις «περίεργες» σκιές που, υποτίθεται, απαιτούν πολλαπλές πηγές φωτός, έχει εξηγηθεί ο ρόλος της προοπτικής, του ανώμαλου σεληνιακού εδάφους και της ανάκλασης φωτός από στολές, το αλουμίνιο του οχήματος και τη Γη.

Απαντήσεις έχουν δοθεί και για τα άστρα που «λείπουν» από τις φωτογραφίες (ρυθμίσεις της κάμερας) αλλά, κυρίως, στο ερώτημα «γιατί δεν ξαναπήγαμε;»· το πρόγραμμα ήταν οικονομικά μη βιώσιμο και δεν θα προσέφερε σήμερα σε πολιτικό επίπεδο. Μικρής σημασίας είναι τα παραπάνω μπροστά στα απτά στοιχεία: 382 κιλά σεληνιακών πετρωμάτων που αναλύονται σε εργαστήρια παγκοσμίως, η σεληνιακή σκόνη πάνω στις στολές, οι ανακλαστήρες λέιζερ που χρησιμοποιούνται ακόμη για τη μέτρηση της απόστασης Γης-Σελήνης, 8.400 δημοσιευμένες φωτογραφίες και, φυσικά, 6 επιτυχημένες προσσεληνώσεις, 12 άνθρωποι που περπάτησαν στο φεγγάρι, χιλιάδες επιστήμονες και τεχνικοί που εργάστηκαν στο πρόγραμμα. Πώς τα σκηνοθετείς όλα αυτά;

Αμερικανοί στρατιώτες στο Βιετνάμ: Στρατιώτες διαβάζουν εφημερίδα στους δρόμους της Σαϊγκόν, στις 21 Ιουλίου 1969, με πρωτοσέλιδο την προσελήνωση του Apollo 11. AP Photo Hugh Van Es

1 στους 4 στην Ευρώπη αμφισβητεί την προσελήνωση

Δε θα κρύψω πώς με εξέπληξαν (δυσάρεστα) τα διάφορα ποσοστά που δίνουν δημοσκοπήσεις για τους αρνητές της προσεδάφισης στη Σελήνη. Στην Ευρώπη, σύμφωνα με έρευνα του TRESCA σε επτά χώρες (Γαλλία, Γερμανία, Ουγγαρία, Ιταλία, Ολλανδία, Πολωνία και Ισπανία) το 2021, περίπου 25% των πολιτών πιστεύουν ότι οι αποστολές στο φεγγάρι ήταν σκηνοθετημένες. Το ποσοστό ήταν υψηλότερο στους νέους 16-25 ετών σε Γερμανία, Ισπανία και Ολλανδία, φτάνοντας το 35%, ενώ 62% όλων των ηλικιών συμφωνούν πως μια μικρή, μυστική κλίκα κρατά στα χέρια της τον κόσμο.

Στις ΗΠΑ, σύμφωνα με παλαιότερη μελέτη, ένα 5-10% αμφισβητούσαν τις αποστολές του Apollo, ενώ στο Ηνωμένο Βασίλειο το ποσοστό ανερχόταν σε 12%. Και σίγουρα δεν πέφτεις από τα σύννεφα με το 57% των αρνητών στη Ρωσία – η σχετική δημοσκόπηση του 2018 αποτύπωνε μια άλλη προέκταση του αντιδυτικού αφηγήματος.

ΟΙ ΘΕΩΡΙΕΣ ΣΥΝΩΜΟΣΙΑΣ ΑΠΕΥΘΥΝΟΝΤΑΙ ΣΕ ΑΤΟΜΑ ΠΟΥ ΝΙΩΘΟΥΝ ΑΠΟΚΛΕΙΣΜΕΝΑ ΑΠΟ ΤΗΝ ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΚΑΙ ΤΟΥΣ ΘΕΣΜΟΥΣ.

Γιατί η συνωμοσιολογία για το Apollo επιβιώνει μέχρι σήμερα;

Η ψυχολογία απομακρύνεται από την ιδέα ότι οι συνωμοσιολόγοι είναι απλώς αδαείς ή παραλογίζονται. Ο Sander van der Linden, καθηγητής ψυχολογίας στο Πανεπιστήμιο του Cambridge, υπογραμμίζει ότι δεν είναι η άγνοια το πρόβλημα, αλλά ότι διακατέχονται συχνά από μια ιδεολογική καχυποψία απέναντι στην εξουσία και προσπαθούν να βάλουν σε τάξη έναν αβέβαιο κόσμο. Πίσω από τις πεποιθήσεις τους δεν κρύβεται η χαμηλή νοημοσύνη, αλλά βαθύτερες ψυχολογικές ανάγκες για νόημα, έλεγχο και ασφάλεια.

Η Μαρία Παπαδοδημητράκη έχει γράψει στο OW για τη θεωρία της υπερβολικής αυτοπεποίθησης ως κοινό χαρακτηριστικό των συνωμοσιολόγων, της πίστης ότι «έχουν δίκιο» ό,τι κι αν λένε τα στοιχεία. Ακόμα, στο άρθρο της αναφέρει τα χαρακτηριστικά προσωπικότητας από τη Σκοτεινή Τριάδα (ναρκισσισμός, μακιαβελισμός, ψυχοπάθεια), που διευκολύνουν την αποδοχή των θεωριών συνωμοσίας, που παγιώνεται από διάφορες γνωστικές προκαταλήψεις.

Ωστόσο, η υπόθεση ενός ενιαίου προφίλ του συνωμοσιολόγου ελέγχεται από την κοινωνική θεωρία. Ο Δρ Laurent Cordonier, Ερευνητής Κοινωνικών Επιστημών στο Fondation Descartes (Ίδρυμα Ντεκάρτ), εξηγεί ότι οι θεωρίες συνωμοσίας είναι σύμπτωμα κοινωνικών και ιστορικών συνθηκών, όχι μόνο προϊόντα ψυχολογικών αποκλίσεων. Σύμφωνα με τον ίδιο, η ιδέα ότι η προσελήνωση ήταν σκηνοθετημένη εμφανίστηκε τη δεκαετία του ’70, σε μια περίοδο βαθιάς δυσπιστίας προς την κυβέρνηση των ΗΠΑ (Βιετνάμ, Γουότεργκεϊτ). Το ίντερνετ, στη συνέχεια, λειτούργησε ως ενισχυτής, προσφέροντας εργαλεία «ανάλυσης» και αμφισβήτησης της επιστήμης με επιστημονικοφανή τρόπο.

Θεωρίες όπως το moon hoax στηρίζονται σε πλήθος ετερόκλητων, συχνά αντιφατικών επιχειρημάτων, με μόνο στόχο, όχι να αποδείξουν, αλλά να υπονομεύσουν την επίσημη εκδοχή ενός γεγονότος. Παρέχουν «πειστικές» εξηγήσεις για σύνθετα φαινόμενα, καταφεύγοντας σε έναν κατασκευασμένο εχθρό που κινεί τα νήματα από το παρασκήνιο. Για τον Cordonier, οι θεωρίες συνωμοσίας απευθύνονται κυρίως σε άτομα που αισθάνονται κοινωνικά αποκλεισμένα ή αποξενωμένα από τους θεσμούς. Μόνο έτσι επιβιώνουν σε έναν κόσμο που μοιάζει απειλητικός και ανεξέλεγκτος.

Αποτύπωμα στην επιφάνεια της σελήνης: Ο Buzz Aldrin φωτογραφίζει αποτύπωμα της μπότας του στη Σελήνη, στις 21 Ιουλίου 1969, για πείραμα σχετικό με τη φύση της σεληνιακής σκόνης και την επίδραση της πίεσης. Η σκόνη ήταν εξαιρετικά λεπτή και συμπιεζόταν εύκολα. NASA via AP Edwin "Buzz" Aldrin

Μπορεί το ΑΙ να βάλει τέλος στις θεωρίες συνωμοσίας;

Ο Michael Richmond, Καθηγητής Αστρονομίας και Φυσικής στο Ινστιτούτο Τεχνολογίας του Ρότσεστερ, έκανε μία από τις πιο ενδιαφέρουσες προσπάθειες να αντικρούσει τους ισχυρισμούς των συνωμοσιολόγων. Αποφάσισε να συγκρίνει την προσελήνωση του 1969 με κάτι εντελώς διαφορετικό μα εξίσου απρόσμενο: τη νίκη των New York Mets στο πρωτάθλημα μπέιζμπολ (World Series) την ίδια χρονιά.

Επρόκειτο για «νίκη-θαύμα», γράφει, αφού η ομάδα είχε από τις χειρότερες επιδόσεις τα προηγούμενα χρόνια. Κι όμως, 11-17 εκατομμύρια κόσμου την είδαν στην τηλεόραση, χιλιάδες ήταν παρόντες στο γήπεδο, υπήρξε δημοσιογραφική κάλυψη και η αντίπαλη ομάδα παραδέχτηκε την ήττα της. Το ερώτημα του ήταν απλό: γιατί αποδέχεσαι μια απρόσμενη αθλητική νίκη, επιβεβαιωμένη από αδιάσειστα στοιχεία, αλλά αμφισβητείς την προσσελήνωση, που έχει ακόμα περισσότερες και ισχυρότερες αποδείξεις;

Λένε ότι δεν έχει νόημα να διαφωνήσεις με όσους δεν πιστεύουν ότι πήγαμε στο φεγγάρι. Μήπως η τεχνητή νοημοσύνη (ΑΙ) έχει περισσότερες ελπίδες;

Το 2023, δημοσιεύτηκε στο Science έρευνα από τα πανεπιστήμια Cornell, American University και MIT, σύμφωνα με την οποία οι εξατομικευμένοι διάλογοι με το GPT-4 Turbo μπορούν να μειώσουν την πίστη σε θεωρίες συνωμοσίας κατά 20% (μέσος όρος). Το AI απαντούσε ευγενικά και τεκμηριωμένα στα επιχειρήματα των 2.000 συμμετεχόντων, πείθοντας 1 στους 4 να απορρίψει εντελώς την αρχική του πεποίθηση, με την αλλαγή στάσης να διατηρείται για τουλάχιστον δύο μήνες. Επιπλέον, παρατηρήθηκε αλλαγή και στις συμπεριφορές τους, όπως η απομάκρυνση από online συνωμοσιολογικές πηγές. Οι ερευνητές επεσήμαναν τις δυνατότητες της τεχνητής νοημοσύνης ως εργαλείου ενάντια στην παραπληροφόρηση, παρά τους πιθανούς κινδύνους από κακή χρήση.

Αν θες κι εσύ να δοκιμάσεις το εργαλείο που χρησιμοποιήθηκε στην έρευνα, κάνε κλικ εδώ.