ΓΙΑΤΙ ΟΙ ΝΕΥΡΟΕΠΙΣΤΗΜΟΝΕΣ ΜΕΛΕΤΟΥΝ ΤΟΝ ΔΙΑΛΟΓΙΣΜΟ ΤΩΝ ΒΟΥΔΙΣΤΩΝ

Οι νευροεπιστήμονες μελετούν πώς οι εμπειρίες συνειδητότητας από τον προχωρημένο διαλογισμό επηρεάζουν την εγκεφαλική δραστηριότητα, την ψυχική υγεία και τη συνείδηση, ανοίγοντας νέους δρόμους για την ψυχική υγεία, την αυτοβελτίωση και τη γνωστική λειτουργία.

Λογικά συναντάς κι εσύ τις λέξεις διαλογισμός και mindfulness (ενδυνειδητότητα) σε συζητήσεις, άρθρα, διαφημίσεις, όλο και συχνότερα, για λόγους πέρα από τη μόδα της new age πνευματικότητας. Αναγνωρίζονται από επίσημους οργανισμούς υγείας ως αποτελεσματικά εργαλεία για την μείωση του στρες, και ο κόσμος διατίθεται να δοκιμάσει. Στα lockdowns του 2020 για τον κορωνοϊό, διπλασιάστηκαν τα γκουγκλαρίσματα της λέξης διαλογισμός, και το 2021, οι αναζητήσεις για τη λέξη mindfulness έφτασαν τα 3 δισεκατομμύρια.

Αλλά δεν είναι μόνο οι καθημερινοί άνθρωποι που ενδιαφέρονται όλο και περισσότερο. Η επιστημονική κοινότητα δείχνει να παίρνει το θέμα σοβαρά, αν σκεφτείς με τι ρυθμούς πολλαπλασιάζονται οι σχετικές έρευνες. Ενδεικτικά, σύμφωνα με μια ανασκόπηση, το 1990 υπήρχαν μόλις πέντε μελέτες για την ενσυνειδητότητα, 55 το 2009 και 116 το 2010. Και μάλλον δεν μένει στη διερεύνηση των αγχολυτικών και αντικαταθλιπτικών τους ιδιοτήτων, αλλά είναι αποφασισμένη να βουτήξει βαθιά, για να ξεκλειδώσει όλα τα μυστικά των τεχνικών που κατείχαν οι ανατολικές θρησκείες.

Πώς θα ήταν άραγε η ζωή μας αν ο διαλογισμός με στόχο την πραγματική επαφή με τον εαυτό μας και το τώρα, ξεπερνούσε το 10λεπτο ή μισάωρο που ορίζει το πρόγραμμα; Τι θα άλλαζε αν η αφοσίωση και πειθαρχία έφταναν στα επίπεδα των Βουδιστών μοναχών και ερημιτών, ανοίγοντας πόρτες για περιοχές του νου που θεωρούσαμε απροσπέλαστες; Αυτές οι ακραίες πνευματικές εμπειρίες, που οδηγούν σε διαφοροποιημένες συνειδησιακές καταστάσεις –και ενδεχομένως ακούγονται μυστικιστικές, ψυχεδελικές ή τρομακτικές– είναι το νέο αντικείμενο μελέτης στο μεγάλο εργαστήριο της νευροεπιστήμης.

Κεντρικό ρόλο στις εξελίξεις κατέχει ο Δρ. Matthew Sacchet, αναπληρωτής καθηγητής Ψυχιατρικής και διευθυντής τους Προγράμματος για την Έρευνα του Διαλογισμού, που «τρέχουν» από κοινού η Ιατρική Σχολή του Χάρβαρντ με το Γενικό Νοσοκομείο Μασαχουσέτης. Εκεί, η επιστημονική ομάδα συνεργάζεται στενά με προχωρημένους διαλογιστές, ανάμεσά τους βουδιστές μοναχοί, για να μπορέσει να χαρτογραφήσει με υπερσύγχρονες νευροαπεικονιστικές μεθόδους τις νευρωνικές αλλαγές που συντελούνται στον εγκέφαλο από τις εμπειρίες βαθιάς συνειδητότητας, όπως οι καταστάσεις jhāna ή η παύση της συνείδησης (cessation).

Εικονογράφηση: Ελένη Καστρινογιάννη

Ο εγκέφαλος κάνει επανεκκίνηση

Μία από τις πρωτοποριακές έρευνες του Δρ. Sacchet, που βρίσκεται στο στάδιο της προδημοσίευσης, εστιάζει στην κατάσταση της παρατεταμένης παύσης (extended cessation/EC), γνωστή και ως nirodha στην παράδοση του Τεραβάντα Βουδισμού. Είναι ένα στάδιο όπου οι έμπειροι διαλογιστές μπορούν να προκαλέσουν μια στιγμιαία, απόλυτη παύση της συνείδησής τους χωρίς να κοιμηθούν, να χάσουν τις αισθήσεις τους ή να κάνουν χρήση ουσιών.

Τα ευρήματα έδειξαν ότι κατά την παρατεταμένη παύση:

• Μειώνονται σημαντικά τα άλφα κύματα στο πίσω μέρος του εγκεφάλου, χωρίς να αυξάνονται στο μπροστινό.
• Η πολυπλοκότητα της εγκεφαλικής δραστηριότητας αυξάνεται τη στιγμή που η συνείδηση δεν έχει χαθεί.

Τα δύο χαρακτηριστικά τη διαφοροποιούν από τον ύπνο, την αναισθησία, το κώμα και τη λιποθυμία και αμφισβητούν τις θεωρίες που ταυτίζουν την πολυπλοκότητα με την παρουσία συνείδησης.

Σύμφωνα με τους ερευνητές, η εμπειρία που περιγράφουν οι διαλογιστές όταν επιστρέφουν από την κατάσταση ασυνειδησίας χαρακτηρίζεται από έντονη διαύγεια, εσωτερική ηρεμία, οξύτητα των αισθήσεων και βαθιά χαρά, γνωστό ως φαινόμενο afterglow. Κατά τη βασική τους υπόθεση, η έντονη πολυπλοκότητα λειτουργεί σαν ένα νευρωνικό reboot που προετοιμάζει τον εγκέφαλο για την ανανεωμένη συνείδηση.

Τι είναι ο προχωρημένος διαλογισμός;

Ο Δρ. Sacchet ξεκίνησε τον διαλογισμό από την ηλικία των τριών, και στα τέσσερά του είχε ήδη βιώσει καταστάσεις αλλοιωμένης συνείδησης. Όπως εξηγεί, ο προχωρημένος διαλογισμός που σε οδηγεί εκεί δεν είναι απλώς μια hardcore εκδοχή του mindfulness, αλλά κάτι ποιοτικά διαφορετικό. Περιλαμβάνει ένα σύνολο πρακτικών που, με τα χρόνια, μπορούν να αλλάξουν ριζικά την εμπειρία του νου, τις συναισθηματικές αντιδράσεις, τον τρόπο που αντιλαμβανόμαστε τον εαυτό μας και τελικά τη δομή της ίδιας της συνείδησης.

Πέρα από την παύση της συνείδησης (nirodha), ο προχωρημένος διαλογισμός περιλαμβάνει ακόμα:

Το jhāna

Είναι βαθιά εσωτερικές εμπειρίες πλήρους απορρόφησης ή έκστασης που χαρακτηρίζονται από:

• εξαιρετικά υψηλή συγκέντρωση,
• ηρεμία που ξεπερνά οτιδήποτε βιώνει ο μέσος άνθρωπος,
• ευδαιμονία που δεν εξαρτάται από αισθητηριακά ερεθίσματα,
• καθαρή, σταθερή επίγνωση χωρίς σκέψη.

Σύμφωνα με τη βουδιστική παράδοση, το μονοπάτι γι’ αυτές τις καταστάσεις χαράχτηκε σύμφωνα με λόγια που είπε ο Βούδας πριν από περίπου 2.500 χρόνια.

Ενδιάμεσες μεταμορφωτικές καταστάσεις

Πέρα από τα τελικά στάδια jhāna και nirodha, υπάρχουν και οι ενδιάμεσες εμπειρίες που καλλιεργούν τη σταθερότητα και τη σοφία, όπως:

• η ανάπτυξη διορατικότητας και ενσυναίσθησης,
• η αναδόμηση της σχέσης με τον πόνο και το στρες,
• η βαθύτερη συμπόνια,
• η αίσθηση μεγαλύτερης επίγνωσης,
• η μικρότερη ταύτιση με το εγώ.

Η ΕΜΠΕΙΡΙΑ ΠΟΥ ΠΕΡΙΓΡΑΦΟΥΝ ΟΙ ΔΙΑΛΟΓΙΣΤΕΣ ΟΤΑΝ ΕΠΙΣΤΡΕΦΟΥΝ ΑΠΟ ΤΗΝ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΑΣΥΝΕΙΔΗΣΙΑΣ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΖΕΤΑΙ ΑΠΟ ΕΝΤΟΝΗ ΔΙΑΥΓΕΙΑ, ΕΣΩΤΕΡΙΚΗ ΗΡΕΜΙΑ, ΟΞΥΤΗΤΑ ΤΩΝ ΑΙΣΘΗΣΕΩΝ ΚΑΙ ΒΑΘΙΑ ΧΑΡΑ.

Πού μπορεί να εφαρμοστεί;

Σύμφωνα με τον Δρ. Sacchet, η μελέτη του προχωρημένου διαλογισμού μπορεί να αλλάξει ριζικά τον τρόπο με τον οποίο κατανοούμε την ψυχική υγεία, τη συνείδηση και τη γνωστική λειτουργία. Ειδικότερα:

• Στην ψυχική υγεία, προσφέρει νέες, μη φαρμακευτικές προσεγγίσεις για το άγχος και το στρες, την κατάθλιψη, τη διαταραχή μετατραυματικού στρες, τις εξαρτήσεις και τη δυσκολία συναισθηματικής ρύθμισης.
• Στην προσωπική και ηθική εξέλιξη, με την καλλιέργεια της συμπόνιας, της ανθεκτικότητας, της ηρεμίας, της εσωτερικής ισορροπίας και της αυτογνωσίας.
• Στην έρευνα των ψυχεδελικών και την κατανόηση κοινών νευρωνικών μηχανισμών, καθώς τα προχωρημένα στάδια συνειδητότητας παρουσιάζουν ομοιότητες με ψυχεδελικές εμπειρίες.
• Στη μεγιστοποίηση της απόδοσης, με την ενίσχυση της συγκέντρωσης, της δημιουργικότητας και της γνωστικής σταθερότητας.