ΕΥΤΥΧΙΑ-ΜΑΡΙΑ ΚΟΥΚΛΗ: «Η ΡΕΥΜΑΤΟΕΙΔΗΣ ΑΡΘΡΙΤΙΔΑ ΕΙΝΑΙ ΠΛΕΟΝ ΜΙΑ ΝΟΣΟΣ ΠΟΥ ΜΠΟΡΟΥΜΕ ΝΑ ΕΛΕΓΞΟΥΜΕ»

Όλο και περισσότεροι άνθρωποι διαγιγνώσκονται σήμερα με ρευματοειδή αρθρίτιδα. Τι επιλογές έχουν οι ασθενείς σήμερα; Μπορεί να διατηρηθεί η ποιότητα ζωής τους; Θέσαμε όλες μας τις απορίες στη ρευματολόγο Δρ. Ευτυχία-Μαρία Κούκλη.

«Τον ρευματολόγο δεν τον αρραβωνιάζεσαι, τον παντρεύεσαι, είναι μία δια βίου σχέση», μου λέει η Δρ. Ευτυχία-Μαρία Κούκλη, ρευματολόγος, τέως Διευθύντρια του Τμήματος Ρευματολογίας Γ.Ο.Ν.Κ. «Άγιοι Ανάργυροι». Η ρευματοειδής αρθρίτιδα είναι ένα χρόνιο νόσημα με το οποίο θα πας πας χέρι χέρι στην υπόλοιπη ζωή σου. Τα νέα όμως είναι πολύ αισιόδοξα. Αυτή τη στιγμή στη ρευματολογία υπάρχουν πολλά καινούρια δεδομένα και κάθε μέρα βγαίνουν νέα φάρμακα, κάθε μέρα ανακαλύπτονται και νέα παθογενετικά μονοπάτια. Μάλιστα, το βραβείο Νόμπελ Ιατρικής για το 2025 κατέκτησαν τρεις επιστήμονες που έχουν προχωρήσει σε σπουδαίες ανακαλύψεις σχετικά με το πώς το ανοσοποιητικό μας σύστημα γνωρίζει να μας προστατεύει. Τα ευρήματά τους είναι κρίσιμα για την κατανόηση αυτοάνοσων ασθενειών, όπως η ρευματοειδής αρθρίτιδα.

Συναντιόμαστε με την Δρ. Κούκλη μια Τρίτη στις 8 το βράδυ, είναι η μόνη ώρα που μπορεί να βρει λίγο χρόνο εκτός δουλειάς. Η συζήτησή μας κρατάει μιάμιση ώρα – η γιατρός μιλάει με πάθος για τους ασθενείς της και με εντυπωσιακή αισιοδοξία για τα «όπλα» που έχουμε σήμερα στη διάθεσή μας για να ανακουφιστούν οι ασθενείς από τον πόνο και να διατηρήσουν την ποιότητα της ζωής τους.

Στην προσπάθειά της να μου εξηγήσει την ανάγκη να απαλλαγούν οι ασθενείς από τον πόνο, μου περιγράφει ένα συνέδριο στο εξωτερικό, όπου οι ρευματολόγοι έχουν την ευκαιρία να μπουν σε προσομοιωτές και να αισθανθούν τον πόνο των ασθενών. Η ίδια αποφάσισε να μπει στον προσομοιωτή της «πρωινής δυσκαμψίας» που νιώθουν οι ασθενείς με ρευματοειδή αρθρίτιδα. «Δεν μπορούσα να φανταστώ τι σημαίνει πρωινή δυσκαμψία, μέχρι που το ένιωσα. Ήθελα να πιάσω την κούπα που ήταν μπροστά μου και ήταν αδύνατο», μου λέει και βουρκώνει. «Εκείνη τη στιγμή είπα στον εαυτό μου: “ Έχω ένα δύσκολο αντικείμενο. Πρέπει να τους βοηθήσω αυτούς τους ανθρώπους, να τους κάνω καλά”».

Όταν βγαίνω έξω στον δρόμο, νιώθω ανακουφισμένη. Σκέφτομαι πόσο σημαντικό είναι ο/η γιατρός σου να κατανοεί αυτό που νιώθεις, ό,τι κι αν είναι αυτό. Ακόμα κι αν δεν είναι μετρήσιμο, όπως ο πόνος.

– Πρώτο ραντεβού με έναν/μια ασθενή με ρευματοειδή αρθρίτιδα. Πώς μπορεί να νιώθει σήμερα ένας άνθρωπος που παίρνει τη διάγνωση της ρευματοειδούς αρθρίτιδας; Τι θα του λέγατε στην πρώτη σας συνάντηση, στην οποία μάλλον νιώθει χαμένος/η;

Η αλήθεια είναι ότι η πρώτη μας επαφή με τον ασθενή είναι το πιο δύσκολο κομμάτι. Στην αρχή όταν έρχονται είναι πολύ προβληματιμένοι και συναισθηματικά φορτισμένοι. Δεν γνωρίζουν το αντικείμενο και ακούν πολλά πράγματα, πολλές καινούριες έννοιες. Βλέπεις ότι θα ήθελαν να φύγουν και να τα ξεχάσουν όλα, να μην ακούσουν τίποτα. Τους είναι όλα άγνωστα.

Τα ρευματολογικά νοσήματα, τα αυτοάνοσα, τα νοσήματα του κολλαγόνου δεν τα γνωρίζει ο κόσμος, γι’ αυτό και ο ρευματολόγος είναι από τις τελευταίες ειδικότητες που προσεγγίζει ο ασθενής. Έχει ξεκινήσει από όλες τους άλλες ειδικότητες, έχει μαζέψει πληροφορίες, έχει ταλαιπωρηθεί κατά καιρούς παίρνοντας φάρμακα τα οποία δεν είναι για τη νόσο του, έχει υποθετικές διαγνώσεις για τενοντίτιδες, αρθρίτιδες, έχει υποστεί πολλές φορές χειρουργεία, έχει αλλάξει π.χ. ένα γόνατο με ολική αρθροπλαστική επειδή θεωρήθηκε οστεοαρθρίτιδα, ενώ ήταν φλεγμονώδης αρθρίτιδα. Οπότε, ανάλογα με την κατάσταση που θα έρθει ένας ασθενής και το στάδιο στο οποίο βρίσκεται, θα τον χειριστείς διαφορετικά.

Χρειάζεται επίσης να λάβεις υπόψη σου την ηλικία του, το μορφωτικό του επίπεδο, την προσωπικότητά του. Υπάρχουν άνθρωποι οι οποίοι είναι δεκτικοί στο να μάθουν και άλλοι που σου λένε «Μη μου εξηγείς τίποτα, γιατρέ. Βάλε μου μια θεραπεία να γίνω καλά». Σε κάθε περίπτωση, θα χρειαστεί ο ρευματολόγος να εξηγήσει όρους όπως η ρευματοπάθεια και τα αυτοάνοσα νοσήματα, και να λύσει κάποιες βασικές απορίες. Ακόμα κι αν ο ασθενής θέλει να στρουθοκαμηλίσει, είναι πράγματα που θα βρει μπροστά του, οπότε πρέπει να βρεις τρόπο να τον κάνεις να ακούσει. Χρειάζεται να προσεγγίσουμε τον ασθενή πρώτον για να κάνουμε σωστή διάγνωση και δεύτερον για να συμμετέχει ο ίδιος στη θεραπεία του.

– Ποια είναι τα πρώτα σημάδια που μπορεί να «προδώσουν» τη νόσο και πότε θα πρέπει κάποιος να απευθυνθεί σε ρευματολόγο; Υπάρχει περίπτωση να είναι κανείς αρνητικός στον ρευματοειδή παράγοντα (που βρίσκεται με αιματολογικές εξετάσεις) και παρ’ όλ’ αυτά να έχει ρευματοειδή αρθρίτιδα;

Αυτό είναι το πιο συχνό φαινόμενο. Πρόκειται για τη λεγόμενη «οροαρνητική ρευματοειδή αρθρίτιδα» που σημαίνει ότι στον ορό του αίματος δεν έχουμε καθόλου ενδείξεις. Όταν έρχεται ένας ασθενής με πολυαρθρίτιδα (χέρια ή και πόδια), έναν θετικό ρευματοειδή παράγοντα και υψηλούς δείκτες φλεγμονής, δίνουμε αμέσως τη διάγνωση της ρευματοειδούς –είναι σαν να το γράφει στο κούτελό του– και συνεχίζουμε με την κατάλληλη αγωγή.

Δεν είναι, όμως, αυτά τα περιστατικά μας συνήθως. Τα περισσότερα είναι ακριβώς το αντίθετο. Έχουν π.χ. ολιγοαρθρίτιδα που εκδηλώνεται κατά περιόδους ή είναι μεταναστευτική (πηγαίνει από τη μια άρθρωση στην άλλη) ή είναι προσθετικού τύπου (αρχικά πονάει το ένα χέρι και μετά πονάει και το άλλο, μετά περνάνε και αρχίζει πόνος στο ισχίο). Κάτι τέτοιο είναι πολύ δύσκολο στη διερεύνηση γιατί μπορεί να είναι πολλά πράγματα μαζί – μπορεί να είναι μία αρχόμενη ρευματοειδής αρθρίτιδα, μπορεί να είναι αντιδραστική αρθρίτιδα (να έχει ενοχληθεί από κάτι άλλο ο οργανισμός, τέτοιες εικόνες έκανε πολλές ο κορωνοϊός), μπορεί να είναι ψωριασική αρθρίτιδα (με ή χωρίς εξάνθημα) ή μπορεί να είναι και κάποιο από τα άλλο ρευματολογικό νόσημα (π.χ. αγκυλοποιητική σπονδυλίτιδα, συστηματικός ερυθηματώδης λύκος).

Πάμε τώρα στις περιπτώσεις ασθενών που έρχονται στο ιατρείο του ρευματολόγου με διάγνωση. Μας έρχονται πολλά περιστατικά από οφθαλμίατρους με επανειλημμένες προσβολές των ματιών. Οι φλεγμονές των ματιών (π.χ. σκληρίτιδα, ιριδοκυκλίτιδα, έντονη ξηρότητα) είναι νοσήματα που αφορούν τον ρευματολόγο. Οι οφθαλμίατροι είναι πλέον σε θέση να τα αναγνωρίζουν – όταν δουν π.χ. ότι κάποιο μάτι κάνει επανειλημμένες φλεγμονές παραπέμπει τον ασθενή σε μας. Περιστατικά μάς στέλνουν και οι οδοντίατροι, παρατηρώντας π.χ. δόντια πολύ φθαρμένα, ούλα με φλεγμονή, ένα πολύ ξηρό στόμα ή άφθες.

Η ειδικότητα που μας στέλνει συχνότερα από κάθε άλλη ασθενείς –πέρα από τους ορθοπεδικούς βέβαια (που όταν δεν ανταποκρίνεται το μυοσκελετικό στις παρεμβάσεις τους τους στέλνουν για ρευματολογικό έλεγχο)–, είναι οι δερματολόγοι. Τα δερματολογικά που συσχετίζονται με τα αυτοάνοσα, είναι πολλά. Ξεκινάμε με την ψωρίαση – μπορεί ένα νύχι που φθείρεται και δεν συνέρχεται να μας παραπέμπει σε ψωρίαση. Ο δερματικός λύκος επίσης κάνει το χαρακτηριστικό εξάνθημα της πεταλούδας. Η αγγειίτιδα μπορεί να έχει τη μορφή αλλεργίας. Μπορεί να έχουμε ένα σκληρόδερμα, όταν ξαφνικά βλέπουμε μια μεγάλη μελανιά σε ένα σημείο του σώματός μας που δεν υποχωρεί. Όταν βλέπουμε τα νύχια μας να ασπρίζουν μπορεί να πρόκειται για σύνδρομο Ρεϊνό.

Αυτό που συναντάμε τελευταία πολύ συχνά είναι νέα κορίτσια με αυτόματες αποβολές. Εκεί είμαστε και με τους γυναικολόγους σε επικοινωνία, γιατί υπάρχει ένα σύνδρομο (αντιφωσφολιπιδικό σύνδρομο), το οποίο κάνει θρομβώσεις στον πλακούντα στο πρώτο τρίμηνο της κύησηςς και χάνουμε το μωράκι. Δίνοντας ένα αντιπηκτικό, το έμβρυο σώζεται. Με τους αιματολόγος έχουμε επίσης πολύ καλή επαφή. Συμπερασματικά, είναι εντυπωσιακός ο τρόπος με τον οποίο λειτουργούν οι ανοσιακές διαταραχές σε ολόκληρο τον οργανισμό μας.

– Πόσο εύκολη είναι η διάγνωση στα πρώτα στάδια και ποια είναι τα βασικά εργαλεία που χρησιμοποιείτε σήμερα;

Οι εξετάσεις που δίνουμε εμείς οι ρευματολόγοι είναι πολλές, ειδικές και χρονοβόρες. Το αποτέλεσμα εξαρτάται από πολλούς παράγοντες, από τις εργαστηριακές εξετάσεις, τον απεικονιστικό έλεγχο, την κλινική εικόνα, το ιστορικό (του ασθενούς και το οικογενειακό) – τα συνδυάζεις όλα αυτά για να «δέσεις» το παζλ, να βγάλεις ένα συμπέρασμα και να αποφασίσεις ποιο είναι το κατάλληλο φάρμακο για τον καθένα. Η αγωγή ως επί το πλείστον εξατομικεύεται και προσωποποιείται.

Ο έλεγχος των ρευματολογικών νοσημάτων είναι εργαστηριακός και απεικονιστικός. Στις οροαρνητικές ρευματολογικές παθήσεις είναι πιο σύνθετα τα πράγματα επειδή στο αίμα θα βρούμε ελάχιστα πράγματα που δεν θα μπορούν να τεκμηριώσουν τη νόσο. Αλλά έχουμε πολύ καλό απεικονιστικό έλεγχο – οι μαγνητικές συνήθως μας βοηθάνε γιατί εκεί απεικονίζεται η φλεγμονή που υπάρχει στις αρθρώσεις, στους μυς, στους τένοντες, στα οστά. Είναι τελείως διαφορετική η εικόνα της οστεοαρθρίτιδας του γόνατος στον μαγνήτη, από την φλεγμονώδη αρθρίτιδα του γόνατος στον μαγνήτη. Πολλές φορές έχουν γίνει χειρουργεία που δεν έπρεπε να γίνουν, γιατί υπήρχε έντονος πόνος. Δεν σημαίνει ότι δεν υπάρχει ταυτόχρονα και μια οστεοαρθρίτιδα. Μπορεί να υπάρχει και να ξεγελάσει.

– Υπάρχουν δηλαδή δυσκολίες στη διάγνωση ακόμα κι αν φτάσει ο ασθενής στον ρευματολόγο;

Ναι, πάρα πολλές. Μετά από εμπειρία βέβαια τόσων χρόνων, όταν μας έρχεται ένα περιστατικό, έχουμε έναν προσανατολισμό προς τα πού θα πάμε. Χρησιμοποιούμε αλγόριθμους. Δηλαδή στέλνουμε μια σειρά εξετάσεων, εργαστηριακών και απεικονιστικών. Αν βγουν αρνητικά, πάμε από τη μια μεριά, αν βγουν θετικά πάμε από την άλλη. Παίζει πολύ μεγάλο ρόλο η κλινική εικόνα, το ιστορικό, τόσο το ατομικό όσο και το οικογενειακό.

ΜΕΣΑ ΣΤΟ ΠΡΩΤΟ ΕΞΑΜΗΝΟ ΜΙΑ ΒΑΡΙΑ ΡΕΥΜΑΤΟΕΙΔΗΣ ΑΡΘΡΙΤΙΔΑ ΕΧΕΙ ΕΓΚΑΤΑΣΤΗΣΕΙ ΦΘΟΡΕΣ, ΟΧΙ ΜΟΝΟ ΟΣΤΙΚΕΣ. ΓΙ' ΑΥΤΟ ΕΙΝΑΙ ΑΠΑΡΑΙΤΗΤΟ ΝΑ ΜΠΕΙ Ο ΑΣΘΕΝΗΣ ΑΜΕΣΑ ΣΕ ΦΑΡΜΑΚΕΥΤΙΚΗ ΑΓΩΓΗ.

– Πόσο καθοριστική είναι η έγκαιρη έναρξη θεραπείας για να προληφθούν οι βλάβες στις αρθρώσεις και σε άλλα όργανα του σώματος;

Στο πρώτο εξάμηνο η βαριά νόσος έχει εγκαταστήσει φθορές και μάλιστα πολύμορφες, όχι μόνο οστικές. Φαίνεται περίεργο στους ασθενείς που τους ζητάμε να κάνουν υπέρηχο άνω κάτω κοιλίας, αξονική θώρακος, μέτρηση οστικής πυκνότητας. «Μα γιατρέ, γιατί τα χρειάζομαι όλα αυτά;» Εκεί πρέπει να του εξηγήσεις ότι δεν προσβάλλει μόνο τις αρθρώσεις η νόσος. Γι’ αυτό και λέμε ότι η ρευματοειδής αρθρίτιδα θα έπρεπε να μετονομαστεί σε «ρευματοειδή νόσο» και η ψωριασική αρθρίτιδα σε «ψωριασική νόσο».

Αυτό που μαθαίνουμε στον ασθενή είναι να συνδυάζει κάποια πράγματα τα οποία εμφανίζονται – να μην αποδίδει πάντα το κοκκίνισμα των ματιών στον υπολογιστή, τον πόνο στο χέρι στην κόπωση ή την αλλεργία στην κρέμα που έβαλε.

– Πώς μπορεί όμως ένας άνθρωπος χωρίς γνώσεις ιατρικής να καταλάβει ότι ένα απλό σύμπτωμα παραπέμπει σε ρευματολογική νόσο; Αναφέρεστε σε συμπτώματα που πάνω κάτω έχουμε όλοι μας. Εγώ μπορώ να σας πω ότι από τα συμπτώματα που έχετε αναφέρει, τα έχω σχεδόν όλα!

Είναι πολύ δύσκολο. Όταν έχεις πολλά συμπτώματα μαζί –κάνεις συχνά φλεγμονές στα μάτια, σε πιάνουν και συχνές τενοντίτιδες, πέφτουν και κατά περιόδους πολύ περισσότερο τα μαλλιά σου, βγάζεις και κάποια εξανθήματα, κάνεις και αρθρίτιδες– ε, τότε θα πας. Είναι πολλά συστήματα που συμμετέχουν και θα πρέπει να πας να τα δεις. Μπορεί να μην έχεις τίποτα ή να υπάρχει κάτι που να μην εκδηλωθεί (ακόμα και με θετικά αντιπυρηνικά αντισώματα, τα λεγόμενα ΑΝΑ). Άλλωστε, εμείς δεν θεραπεύουμε εργαστηριακά αποτελέσματα, θεραπεύουμε κλινική εικόνα της νόσου.

– Υπάρχουν παράγοντες κινδύνου που αυξάνουν τις πιθανότητες εμφάνισης της ρευματοειδούς αρθρίτιδας;

Υπάρχει κληρονομική προδιάθεση. Επίσης, αυτοάνοσα νοσήματα εμφανίζουν σε μεγαλύτερη ποσοστό και σε πιο βαριά μορφή οι γυναίκες λόγω γονιδιακής προδιάθεσης.

– Τι μπορεί να κάνει ένας γονιός με ρευματοειδή αρθρίτιδα προληπτικά για το παιδί του;

Αυτή είναι μια ερώτηση που έρχονται με πολύ άγχος οι ασθενείς μας και μας κάνουν. Καταρχάς δεν πρέπει να υποψιάσουν το παιδί ότι μπορεί να πάθει μια ρευματοπάθεια, σε όποια ηλικία και να είναι. Μπορούν να φροντίσουν να του προσφέρουν ένα ήρεμο περιβάλλον. Να το βοηθήσουν να υιοθετήσει έναν τρόπο ζωής χωρίς άγχος, γιατί το στρες είναι ένας βασικός παράγοντας πυροδότησης ενός αυτοάνοσου νοσήματος.

Τη δική του ασθένεια ο γονιός θα πρέπει να την περάσει ως μια καθημερινότητα στο παιδί – δεν χρειάζεται να κρύβεται από το παιδί π.χ. την ώρα που κάνει την ένεση, μπορεί να του πει «Κάνω ένα λεπτό την ένεση και έρχομαι να παίξουμε».

ΟΙ ΑΣΘΕΝΕΙΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ "ΦΤΑΝΟΥΝ" ΠΟΛΥ ΠΙΟ ΓΡΗΓΟΡΑ ΣΤΟΝ ΡΕΥΜΑΤΟΛΟΓΟ ΚΑΙ ΜΠΑΙΝΟΥΝ ΝΩΡΙΣ ΣΕ ΘΕΡΑΠΕΙΑ, ΣΕ ΑΝΤΙΘΕΣΗ ΜΕ ΑΛΛΕΣ ΧΩΡΕΣ ΠΟΥ ΤΑ ΣΥΣΤΗΜΑΤΑ ΥΓΕΙΑΣ ΤΟΥΣ ΚΑΘΥΣΤΕΡΟΥΝ ΝΑ ΤΟΥΣ ΣΤΕΙΛΟΥΝ ΣΕ ΡΕΥΜΑΤΟΛΟΓΟ.

Τι θεραπείες υπάρχουν σήμερα για τη ρευματοειδή αρθρίτιδα;

– Οι θεραπείες έχουν εξελιχθεί θεαματικά τα τελευταία χρόνια. Ποιες είναι οι πιο αποτελεσματικές επιλογές που διαθέτουμε σήμερα;

Εγώ ανήκω στην ομάδα των γιατρών που ζήσανε και το πριν και το μετά. Όταν τελείωνα ειδικότητα, ήταν η εποχή που για τη ρευματοειδή αρθρίτιδα υπήρχε μόνο ο χρυσός, ο οποίος ήταν και ενέσιμος. Ήμουν στο ΚΑΤ τότε, βλέπαμε 60 ασθενείς με ρευματοπάθειες τη μέρα στα εξωτερικά ιατρεία. Ήταν μεγάλη ταλαιπωρία για τους ασθενείς, γιατί έπρεπε κάθε εβδομάδα να κάνουν την ένεση. Ήταν τεράστιο το κόστος – ψυχολογικό και οικονομικό.

Τους γράφαμε Παρασκευή τις εξετάσεις για να πάνε Δευτέρα να τις κάνουν στο ιατρείο, να πάρουν Τετάρτη τα αποτελέσματα, Παρασκευή να έρθουν στο νοσοκομείο για 2 ώρες να κάνουν την ένεση, και την άλλη εβδομάδα όλο αυτό από την αρχή. Μέχρι να μαζέψουν κάποια γραμμάρια χρυσού για να μπει –υποτίθεται– σε ύφεση η νόσος.

Και ξαφνικά, ήρθε η μεθοτρεξάτη, ένα golden standard φάρμακο ακόμα και σήμερα, το οποίο έκανε τεράστια επανάσταση. Στην αρχή ήμασταν πολύ επιφυλακτικοί γιατί δεν ξέραμε τον τρόπο χορήγησης στον κάθε ασθενή. Φοβόμασταν πολύ τις βλάβες που θα μπορούσε να κάνει στο συκώτι, είχαμε τον ηπατολόγο από κοντά. Σιγά σιγά φυσικά τη μάθαμε τη μεθοτρεξάτη.

Είναι γεγονός ότι οι ασθενείς μας στην Ελλάδα «φτάνουν» πολύ πιο γρήγορα στον ρευματολόγο και μπαίνουν νωρίς σε ειδική θεραπεία, σε αντίθεση με άλλες χώρες που τα συστήματα υγείας τους καθυστερούν να στείλουν τους ασθενείς σε ρευματολόγο. Και φανταστείτε ότι στην Ελλάδα είμαστε μόλις 350-400 άτομα με αυτή την ειδικότητα, συγκριτικά με άλλες ειδικότητες που είναι κάποιες χιλιάδες.

– Οι βιολογικοί παράγοντες έχουν αλλάξει σημαντικά την πορεία της νόσου. Ποια είναι η δική σας εμπειρία από τη χρήση τους;

Οι βιολογικοί παράγοντες έχουν ξεκινήσει εδώ και περισσότερα από 25 χρόνια. Είναι Treat-to-target φάρμακα, στοχευμένα δηλαδή, όχι ανοσοκατασταλτικά (όπως η μεθοτρεξάτη, η κυκλοσπορίνη, η λεφλουνομίδη κλπ.) αλλά ανοσοτροποποιητικά. Η είσοδος των βιολογικών παραγόντων ξεκίνησε δειλά και όχι από τη ρευματολογία. Ο πρώτος βιολογικός παράγοντας, η ινφλιξιμάμπη, χρησιμοποιήθηκε από τους γαστρεντερολόγους για τη νόσο του Crohn. Είδαν, λοιπόν, ότι όχι απλά πάει καλά στο έντερο, αλλά βελτιώνει και τη συμπτωματολογία της εντεροπαθητικής αρθροπάθειας που συνοδεύει τη νόσο του Crohn. Και έτσι προχώρησε η χρήση της και στη ρευματοειδή αρθρίτιδα. Έχει ενδείξεις επίσης για νοσήματα όπως η αγκυλοποιητική σπονδυλοαρθρίτιδα, η ψωρίαση και η νεανική ρευματοειδής αρθρίτιδα.

Στη συνέχεια μπήκαν κι άλλα μόρια, με αποτέλεσμα να στοχεύουν πάρα πολλά μονοπάτια της φλεγμονής κι έτσι να μπορείς να στοχεύεις το μονοπάτι που επιθυμείς.

– Πώς αντιμετωπίζετε τον σκεπτικισμό ορισμένων ασθενών, οι οποίοι είναι διστακτικοί στη λήψη των βιολογικών παραγόντων λόγω των παρενεργειών τους;

Θα ξεκινήσω λέγοντας ότι αυτό είναι μύθος. Οι βιολογικοί παράγοντες είναι πολύ πιο ήπια φάρμακα και πολύ πιο ασφαλή από τα υπόλοιπα. Ξεκινάμε εγκυμοσύνη με τους βιολογικούς παράγοντες, ενώ δεν ξεκινάμε εγκυμοσύνη με τα φάρμακα πρώτης γραμμής (μεθοτρεξάτη, λεφλουνομίδη, κυκλοσπορίνη), τα οποία χρειάζεται να τα έχει κόψει η ασθενής τουλάχιστον 6 μήνες πριν μείνει έγκυος. Eπίσης, υπάρχουν και βιολογικοί παράγοντες τους οποίους χορηγούμε κατά τη διάρκεια της εγκυμοσύνης με μεγάλη ασφάλεια.

Πολλές φορές αυτό το οποίο κάνει τη ζημιά στον ασθενή δεν είναι οι παρενέργειες του φαρμάκου, αλλά η βαρύτητα της νόσου, η οποία ήδη έχει προχωρήσει και έχει κάνει φλεγμονή. Για να είμαστε καλυμμένοι θα εμβολιάσουμε τον ασθενή πριν τη θεραπεία. Θα κάνουμε δηλαδή το αντιγριπικό εμβόλιο, το εμβόλιο του πνευμονιόκοκκου και, ανάλογα με την ηλικία του ασθενή, θα κρίνουμε αν χρειάζεται και το εμβόλιο κατά του RSV και του έρπη, ώστε να είμαστε σίγουροι ότι δεν θα κολλήσει κάποια ειδική ή ευκαιριακή λοίμωξη. Δεν θέλουμε λοιμώξεις γιατί στην περίπτωση που χρειστεί να δοθεί αντιβίωση, πρέπει να σταματήσει η λήψη του βιολογικού παράγοντα.

– Αντιλαμβάνομαι ότι κάποιοι ρευματολόγοι ξεκινούν «συντηρητικά» με φάρμακα πρώτης γραμμής και, αν χρειαστεί, περνάνε σε κάποιον βιολογικό παράγοντα, ενώ άλλοι ξεκινούν από την αρχή πολύ δυναμικά βάζοντας πολλά φάρμακα μαζί και μειώνουν σταδιακά. Πρόκειται για διαφορετικές «σχολές» στη ρευματολογία ή έχει να κάνει με τη βαρύτητα του περιστατικού;

Δεν πρόκειται για δύο «σχολές». Είναι δύο τρόποι που γνωρίζουμε όλοι οι ρευματολόγοι. Είναι το λεγόμενο step up bridge και το step down bridge. Το αν θα επιλέξεις το step up ή το step down εξαρτάται από τον ασθενή που έχεις απέναντί σου. Σε ένα βαρύ περιστατικό θα βάλεις όλα τα φάρμακα μαζί για να ελέγξεις τη νόσο, η οποία δείχνει ότι έχει επιθετική μορφή – αν δεν το κάνεις, η νόσος μέσα στο πρώτο εξάμηνο θα έχει κάνει καταστροφές στον οργανισμό. Στόχος είναι να θέσεις σε ύφεση τη νόσο, να την «κοιμήσεις». Άπαξ και την «κοιμήσεις», αρχίζεις σιγά σιγά και αφαιρείς φάρμακα, και κρατάς αυτό το οποίο πιστεύεις ότι πρέπει να μείνει τελευταίο, συνήθως αφήνουμε τον βιολογικό παράγοντα.

Όταν έχεις όμως έναν ασθενή που είχε ξεκινήσει με μία μονοαρθρίτιδα και είναι ακόμα οροαρνητικός, αλλά υποψιάζεσαι με βάση τις άλλες εξετάσεις, ότι κάτι θα πάει να κάνει, τον καλύπτεις φαρμακευτικά. Εκεί θα δώσεις το πρώτο φάρμακο για να πετύχεις ύφεση, και αν δεις ότι προχωράει, κάνεις step up.

– Έχουν αυξηθεί τα περιστατικά ρευματοειδούς αρθρίτιδας τα τελευταία χρόνια;

Τα αυτοάνοσα, ειδικά μετά τον κορωνοϊό που είναι ανοσογόνος, μπορώ να πω ότι διπλασιάστηκαν σε κάποιες ομάδες ασθενών. Δηλαδή, βλέπουμε πολλά νεαρά άτομα με αγγειίτιδες, αρθρίτιδες, δερματικά εξανθήτα και άλλες βαρύτρες εικόνες. Τώρα πλέον που είμαστε υποψιασμένοι, με το που θα έρθει ένας ασθενής, θα τον στείλουμε για εξειδικευμένες εξετάσεις και θα διαπιστώσουμε πολύ έγκαιρα τι συμβαίνει. Το καλό είναι ότι η θεραπευτική φαρέτρα που διαθέτουμε έχει πληθώρα φαρμάκων για διαφορετικές κατηγορίες ασθενών (π.χ. παιδιά, καρκινοπαθείς, εγκύους).

– Πώς επηρεάζει η νόσος την καθημερινότητα των ασθενών και πώς μπορεί να διατηρηθεί η ποιότητα της ζωής;

Στην αρχή μπορεί να δώσεις ένα φάρμακο και να μην υποχωρήσουν τα συμπτώματα, οπότε αρχίζει η απογοήτευση, γιατί επηρεάζεται η καθημερινότητα του ασθενή. Σου λέει ο ασθενής «πονάω πάρα πολύ». Μπορεί να έχεις έναν πυροσβέστη με αγκυλοποιητική σπονδυλίτιδα που δεν μπορεί να πάει στη δουλειά γιατί είναι δύσκαμπτος. Μπορεί να έχεις έναν πιανίστα με ρευματοειδή αρθρίτιδα ή έναν βιολιστή με επικονδυλίτιδα αγκώνα. Βέβαια, πολλές φορές το επάγγελμα είναι αυτό το οποίο καθορίζει και την εμφάνιση της νόσου, γιατί η άρθρωση που ταλαιπωρείται, είναι αυτή που θα επηρεαστεί. Αν έχουμε χτυπήσει π.χ. μια ποδοκνημική και έχουμε κάνει ένα διάστρεμμα, είναι η πρώτη άρθρωση που θα πρηστεί. Και έτσι ξεγελιέται ο ασθενής και πάει στον ορθοπεδικό, επειδή νομίζει ότι οφείλεται μόνο στην καταπόνηση.

Ο πόνος, λοιπόν, είναι αυτό που επηρεάζει την καθημερινότητα των ασθενών. Το δεύτερο είναι ο τρόπος που τους αντιμετωπίζει το περιβάλλον τους. Δεν έχουμε μάθει να συμπεριφερόμαστε όπως πρέπει στον χρόνιο ασθενή, είτε είναι ρευματολογικός, είτε ογκολογικός, είτε οτιδήποτε άλλο. Οι ασθενείς καταλαβαίνουν τη διαφορετική αυτή αντιμετώπιση και αναπτύσσουν μια πιο καταθλιπτική συμπεριφορά. Κλείνονται περισσότερο, ταλαιπωρούνται με την εργασία τους, καθυστερούν πολύ περισσότερο να τελειώσουν τη δουλειά τους, δεν μπορούν να είναι ενεργητικοί όπως πριν, τους δυσκολεύει πολύ η πρωινή δυσκαμψία. Αυτή η δυσκαμψία μπορεί να κρατάει πάνω από μια ώρα, είναι εξουθενωτικό.

Εμείς οι ρευματολόγοι μαζευόμαστε συχνά σε διάφορα φόρουμ για να συζητάμε και να ανταλλάσσουμε απόψεις σχετικά με τις ρευματολογικά νοσήματα. Για να μπορούμε να καταλάβουμε τι νιώθει ο ασθενής σε κάθε νόσημα, περνάμε από διάφορες προσομοιώσεις. Ήμουν, θυμάμαι, σε ένα συνέδριο στο εξωτερικό και αποφάσισα να μπω στην προσομοίωση της πρωινής δυσκαμψίας. Σου φοράνε ειδικά γάντια και βάζουν μπροστά σου ένα στιλό, μια κούπα καφέ, το ποντίκι ενός υπολογιστή. Αποφάσισα να βάλω μόνο το δεξί μου χέρι στο προσομοιωτή. Δεν μπορούσα να φανταστώ τι σημαίνει πρωινή δυσκαμψία, μέχρι που το ένιωσα. Ήθελα να πιάσω την κούπα και ήταν αδύνατο. Ασυναίσθητα με το άλλο χέρι μου πήγα να τρίψω το δεξί μήπως και καταφέρω να την πιάσω. Στο τέλος τσαντίστηκα και πήρα την κούπα με το αριστερό χέρι. Μου λέει η  κοπέλα που μας κατεύθυνε «Φανταστείτε να είχατε πρωινή δυσκαμψία και στα δυο σας χέρια». Βγήκα έξω δακρυσμένη.

– Πόσο σημαντικό είναι το να μπορεί ένας γιατρός να καταλαβαίνει πραγματικά τον πόνο του ασθενή!

Ακριβώς. Σου λέει ο ασθενής «έχω πρωινή δυσκαμψία». Πού να καταλάβεις πόσο ζόρικο είναι αυτό; Ακόμα και τώρα που το θυμάμαι, συγκινούμαι. Όταν βγήκα έξω, είπα στον εαυτό μου: «Έχω ένα δύσκολο αντικείμενο. Πρέπει να τους βοηθήσω αυτούς τους ανθρώπους, να τους κάνω καλά». Είναι πολύ σημαντικές οι προσομοιώσεις πρώτον για να ξέρεις πώς νιώθουν οι ασθενείς και δεύτερον για να μπεις μετά στη διαδικασία να τους δώσεις το τάδε φάρμακο κι ας κάνει πολλαπλάσια χρήματα. Πρέπει ο ασθενής να γίνει καλά και να πείσεις όχι μόνο τον εαυτό σου γι’ αυτό, αλλά και τον ασφαλιστικό φορέα να μπορέσει να το διαθέσει, γιατί έτσι θα βοηθηθεί ο ασθενής.

– Αυτό που περιγράψατε δείχνει και το πόσο σημαντικό είναι να πιστεύουμε τον ασθενή για κάτι το οποίο δεν είναι αντικειμενικό, όπως ο πόνος.

Έτσι ακριβώς. Το πρόβλημα του ρευματολόγου είναι ακριβώς αυτό. Και αυτό τον διαφοροποιεί από τις υπόλοιπες ειδικότητες, γιατί ο ρευματολόγος τον πιστεύει τον ασθενή όταν του λέει π.χ. για πρωινή δυσκαμψία. Σε αυτά τα φόρουμ που αναλύουμε  τα περιστατικά μας και τον τρόπο αντιμετώπισής τους, αυτός είναι ο σκοπός: Να ανταλλάξεις απόψεις, να δούμε τι γίνεται και στις άλλες χώρες, το πώς λειτουργεί το σύστημα, το ποιοι έχουν πάει καλά, τι έχουν βάλει και έχει πάει καλύτερα, τι δεν πρέπει να βάλεις γιατί θα τον ενοχλήσει τον ασθενή κτλ. Επειδή δεν έχουμε μία συγκεκριμένη νόσο, αλλά πολλούς ρευματοπαθείς με πολλά προβλήματα, είναι δύσκολο, αλλά τελικώς τα αποτελέσματα είναι αισιόδοξα. Δίνοντας τα κατάλληλα φάρμακα, η νόσος ελέγχεται.

– Άρα, η ποιότητα ζωής μπορεί να διατηρηθεί;

Φυσικά διατηρείται η ποιότητα ζωής κι οι ρευματοπαθείς μπορούν να κάνουν τα πάντα. Έχουμε πυροσβέστες με αγκυλοποιητική σπονδυλίτιδα που είναι και μαραθωνοδρόμοι. Όσες γυναίκες θέλουν να κάνουν παιδί, το καταφέρνουν. Πρόσφατα μια ασθενής μας με συστηματικό ερυθηματώδη λύκο, με ιδιοπαθή σακχαρώδη διαβήτη και κοιλιοκάκη γέννησε και πήγαν όλα καλά!

Ο ΑΚΙΝΗΤΟΠΟΙΗΜΕΝΟΣ ΑΣΘΕΝΗΣ ΧΑΝΕΙ ΤΟ 50% ΤΗΣ ΘΕΡΑΠΕΙΑΣ ΤΟΥ. ΠΡΕΠΕΙ ΝΑ ΤΟΝ ΚΙΝΗΤΟΠΟΙΗΣΕΙΣ ΟΣΟ ΠΕΡΙΣΣΟΤΕΡΟ ΓΙΝΕΤΑΙ. ΙΔΑΝΙΚΕΣ ΑΣΚΗΣΕΙΣ ΕΙΝΑΙ ΤΟ ΚΟΛΥΜΠΙ ΚΑΙ ΤΟ PILATES.

Τι χρειάζεται να αλλάξει στη ζωή του ένας ασθενής με ρευματοειδή αρθρίτιδα;

– Ποιον ρόλο παίζουν η άσκηση και η φυσική δραστηριότητα; Υπάρχουν κάποιες μορφές άσκησης που βοηθούν περισσότερο; Μπορείς να γυμνάζεσαι όταν βρίσκεσαι σε κρίση;

Ο ακινητοποιημένος ασθενής χάνει το 50% της θεραπείας του. Πολλές φορές βέβαια είναι ακινητοποιημένος γιατί πονάει πάρα πολύ και δεν μπορεί να κουνηθεί. Αυτό που θέλεις όμως είναι να τον κινητοποιήσεις όσο το δυνατόν περισσότερο. Οι φυσικοθεραπευτές που αναλαμβάνουν κομμάτια της θεραπευτικής αντιμετώπισης είναι κι αυτοί ενήμεροι σχετικά με τα ρευματικά νοσήματα και χειρίζονται αλλιώς π.χ. μία οσφυαλγία που είναι από αγγειλοποιητική σπονδυλίτιδα και αλλιώς μια οσφυαλγία που είναι εκφυλιστικό τύπου.

Εμείς συστήνουμε το κολύμπι και το Pilates ως είδος άσκησης που μπορεί να κάνει κανείς καθημερινά ή τουλάχιστον τρεις φορές την εβδομάδα, ώστε να κινητοποιεί αρθρώσεις, μυς κτλ. Ακόμα και σε φάσεις έξαρσης, ο ασθενής θα κινητοποιήσει την ομάδα που δεν πονάει. Αν π.χ. με πονάει το γόνατο, δεν σημαίνει ότι δεν μπορώ να γυμνάσω τη σπονδυλική στήλη, τα χέρια ή τις ποδοκνημικές – θα προφυλάξω την συγκκεριμένη άρθρωση και θα κινητοποιήσω όλο το υπόλοιπο σώμα.

– Τι ισχύει για τη διατροφή; Μπορεί η μεσογειακή δίαιτα ή η αποφυγή κάποιων τροφών να μειώσει τη φλεγμονή;

Είμαστε σε επικοινωνία με ομάδες διαιτολόγων και στοχεύουμε στο ιδανικό για τον κάθε ασθενή βάρος, γιατί όσο λιγότερο βάρος έχεις τόσο λιγότερο φορτίζεται η άρθρωση. Δεν υπάρχει συγκεκριμένη δίαιτα για τη ρευματοειδή αρθρίτιδα, όπως έχουμε π.χ. για την ουρική αρθρίτιδα. Ακολουθούμε τους κανόνες της αντιφλεγμονώδους διατροφής (αποφυγή ζάχαρης, άσπρου αλευριού, κατανάλωση αντιοξειδωτικών). Η μεσογειακή διατροφή είναι ιδανική. Συστήνουμε στον κάθε ασθενή να παρατηρεί αν κάποια τροφή τού προκαλεί επιβάρυνση (π.χ. αν ξυπνάει πρησμένος και είναι δύσκαμπτος) και τότε να την αφαιρεί.

Όταν χορηγούμε κορτικοειδή προσπαθούμε να μην έχουμε ζάχαρη και αλάτι στη διατροφή μας, τα οποία επιβαρύνουν νοσήματα, όπως η υπέρταση και ο σακχαρώδης διαβήτης.

Είμαστε επίσης σε επαφή με ενδοκρινολόγους για ανθρώπους που χρειάζεται να χάσουν πάρα πολύ βάρος, σχετικά με τα καινούργια ενέσιμα που συνδυάζονται χωρίς πρόβλημα με τη δική μας φαρμακευτική αγωγή.

– Γνωρίζουμε ότι τα αυτοάνοσα πυροδοτούνται από το στρες. Πόσο εύκολο όμως είναι να λες «Σταμάτα να έχεις στρες». Έχετε δει στους ασθενείς σας κάποιες μεθόδους ή συνήθειες που έχουν βοηθήσει στη μείωση του στρες;

Είναι το πρώτο πράγμα που τους λέω! Είναι δύσκολο να πεις σε κάποιον «γυρνά κουμπί», αν και κάποιες φορές λειτουργεί! Υπάρχουν άνθρωποι οι οποίοι το περιμένουν να τους το πεις για να το κάνουν. Αυτό που προσπαθούμε να τους μάθουμε είναι να αξιολογούν τη βαρύτητα των καταστάσεων προκειμένου να διαχειριστούν τη νόσο. Χρειάζεται ταξινόμηση – δεν έχουν όλα τα πράγματα την ίδια βαρύτητα.

Συνήθως οι άνθρωποι που έχουν αυτοάνοσα είναι οι πιο ευαίσθητοι. Στους ασθενείς μου λέω «Δεν θα ζείτε για τους άλλους. Θα μάθετε να ζείτε για τον εαυτό σας, γιατί αν θέλετε να είστε εκεί για τους άλλους, πρέπει να είστε εσείς καλά». Όταν μπαίνουμε στο αεροπλάνο, αυτό που μας λένε είναι μόλις πέσει η πίεση, να φορέσουμε τη μάσκας πρώτα εμείς και στη συνέχεια να βοηθήσουμε και τους άλλους. Δεν χρειάζονται όλα αυτά που κάνεις. Ανάθεσε πράγματα αλλού, κάνε και λίγο τα στραβά τα μάτια.

– Έχετε δει ανθρώπους με ρευματοειδή αρθρίτιδα να αλλάζουν τη στάση ζωής τους και να αλλάζουν επομένως και την πορεία της νόσου;

Βέβαια και αλλάζουν τρόπο ζωής, ενίοτε αλλάζουν και δουλειές! Θυμάμαι μια φορά μια κυρία, η οποία είχε έρθει με έντονο σύνδρομο Ρεϊνό. Ήξερα ότι δούλευε σε σούπερ μάρκετ, αλλά δεν ήξερα σε τι πόστο. Τη ρωτάω κάποια στιγμή και μου λέει: «Είμαι στα ψυγεία, γιατρέ» «Τι; Αυτό είναι το μόνο σημείο στο οποίο δεν πρέπει να πλησιάζεις ούτε από μακριά», της απάντησα. Μίλησα και με τον προϊστάμενό της. «Πού να τη βάλουμε;» με ρώτησε. «Κάπου ζεστά, στα ψωμιά!» του λέω.

ΣΤΟΥΣ ΑΣΘΕΝΕΙΣ ΜΟΥ ΛΕΩ: «ΔΕΝ ΘΑ ΖΕΙΤΕ ΓΙΑ ΤΟΥΣ ΑΛΛΟΥΣ. ΘΑ ΜΑΘΕΤΕ ΝΑ ΖΕΙΤΕ ΓΙΑ ΤΟΝ ΕΑΥΤΟ ΣΑΣ, ΓΙΑΤΙ ΑΝ ΘΕΛΕΤΕ ΝΑ ΕΙΣΤΕ ΕΚΕΙ ΓΙΑ ΤΟΥΣ ΑΛΛΟΥΣ, ΠΡΕΠΕΙ ΝΑ ΕΙΣΤΕ ΕΣΕΙΣ ΚΑΛΑ».

Τι περιμένουμε στο μέλλον;

– Το Νόμπελ Ιατρικής για το 2025 κατέκτησαν 3 ερευνητές για τη δουλειά τους, η οποία σχετίζεται και με την κατανόηση της ρευματοειδούς αρθρίτιδας.

Η δουλειά των τριών ερευνητών σχετίζεται με την περιφερική ανοσολογική ανοχή που δρα εμποδίζοντας το ανοσολογικό μας σύστημα σε επιθέσεις εναντίον μας. Συγκεκριμενα ανακάλυψαν πως μια κατηγορία κυττάρων (τα Τ ρυθμιστικά λεμφοκύτταρα ή T regs) λειτουργούν ως μηχανισμός αυτοελέγχου του ανοσοποιητικού μας και εμποδίζουν τα ανοσοκύτταρά μας να επιτεθούν στο σώμα μας, που είναι και η κύρια αιτία των αυτοάνοσων νοσημάτων. Παράλληλα συνέδεσαν την παρουσία των Τ regs με ένα γονίδιο που ρυθμίζει την ανάπτυξη αυτών των κυττάρων, μεταλλάξεις του οποίου συνδέονται με την παρουσίαα αυτοάνοσων παθήσεων.

Πρόκειται για μια πολύ σημαντική έρευνα που μας βοηθάει να κατανοήσουμε περαιτέρω τον τρόπο λειτουργίας του ανοσιακού μας συστήματος και ανοίγει καινούρια μονοπάτια στην ανοσοθεραπεία  για όλα τα γνωστά μέχρι τώρα αυτοάνοσα νοσήματα και όχι μόνο (βοηθάει στη θεραπευτική αντιμετώπιση και των καρκονοπαθών και των μεταμοσχευμένων. Αν σκεφτούμε ότι το 25% των ασθενών που πάσχουν από ένα αυτοάνοσο νόσημα έχουν την τάση να εμφανίσουν και κάποιο ή κάποια άλλα και λάβουμε υπόψη μας τον συνεχώς αυξανόμενο αριθμό ρευματοπαθών ασθενών με συντριπτική συμμετοχή των γυναικών (80%), λόγω γενετικών παραγόντων, αντιλαβανόμαστε την αξία τέτοιων ερευνών.

– Τι προσδοκάτε στο μέλλον; Πώς θα θέλατε να είναι τα πράγματα σε 10 χρόνια;

Οι θεραπείες του μέλλοντος που συζητιούνται αυτή τη στιγμή είναι οι γονιδιακές. Πρόκειται για θεραπείες επεμβατικές, όσο βρίσκεται το έμβρυο στη μήτρα. Ουσιαστικά, κόβουν το κομμάτι του DNA, το οποίο προκαλεί την οποιαδήποτε αυτοάνοση νόσο. Αξία ενεκτίμητη!

– Πιστεύετε ότι στο μέλλον θα μπορούσε να θεωρηθεί η ρευματοειδής αρθρίτιδα μία νόσος που ελέγχεται πλήρως; Θα μπορούσαν οι ασθενείς να ζουν χωρίς περιορισμούς;

Ήδη με τους βιολογικούς παράγοντες για πολλούς ασθενείς η νόσος έχει πάρει αυτή την πορεία. Ναι μεν έχουν την έγνοια να συναντήσουν τον ρευματολόγο κάθε 3 ή 6 μήνες, να κάνουν την ένεσή τους σε τακτά χρονικά διαστήματα, αλλά πό κει και πέρα η ζωή τους είναι κανονική. Τους λέω: «Δεν θα είναι στο μπροστινό μέρος του μυαλού σου η νόσος, θα είναι στο πίσω. Θα ξέρεις ότι έχεις τη ρευματοπάθεια, αλλά δεν θα σε τρέχει εκείνη, θα την τρέχεις εσύ. Θα κάνεις το οτιδήποτε, θα την ακούς όταν σου λέει ότι “όπα, εδώ είμαστε”, γιατί η ρευματοπάθεια προειδοποιεί και μετά εκδικείται. Την ακούς, λοιπόν, κάθεσαι λίγο και μετά κάνεις όλες τις δραστηριότητες». Δεν απαγορεύεται τίποτα. Γυμναστική μπορείς να κάνεις, την οικογένειά σου μπορείς να την κάνεις, τη δουλειά σου το ίδιο, τα ταξίδια σου. Πολλοί από τους ασθενείς μου μην σου πω ότι έχουν κάνει περισσότερα ταξίδια από μένα φέτος!

– Τι θα λέγατε στους υγιείς ανθρώπους για την πρόληψη και φροντίδα του σώματος και των αρθρώσεων;

Καταρχάς ένας υγιής δεν ξέρει ότι είναι υγιής και δεν ξέρει ότι θα είναι υγιής σε όλη του τη ζωή. Ο οργανισμός είναι μια δυναμική ισορροπία. Δηλαδή τα κύτταρα καταστρέφονται και ξααναγεννιούνται διαρκώς. Κάποια στιγμή, λοιπόν, αυτός ο μηχανισμός που λειτουργεί τόσο σοφά, μπορεί να μπλοκάρει – στην καρδιά, στο πεπτικό, κάπου.

Άρα, η πρόληψη έχει να κάνει με το να ακούς το σώμα σου και να ελέγχεις ό,τι μπορείς. Μου είπες νωρίτερα ότι πολλά από τα συμπτώματα που συζητούσαμε, τα έχεις. Ό,τι είναι διαχειρίσιμο χωρίς να χρειάζεσαι ιδιαίτερα φάρμακα ή χωρίς να χρειάζεται να μπεις στην ταλαιπωρία πολλών εξετάσεων, το παρακολουθείς. Το έχεις υπόψιν σου και γνωρίζεις. Δεν εθελοτυφλούμε. Τα συμπτώματα τα βλέπουμε και τα ακούμε και φυσικά τα αξιολογούμε με τον ειδικό, δεν κάνουμε ποτέ διαγνώσεις τύπου ΑΙ.