ΚΑΠΝΙΣΜΑ ΣΤΗΝ ΕΦΗΒΕΙΑ: ΤΑ ΝΕΑ ΑΝΗΣΥΧΗΤΙΚΑ ΔΕΔΟΜΕΝΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ

Νέα δεδομένα του ΠΟΥ δείχνουν ότι το κάπνισμα αλλάζει μορφή στις νεότερες ηλικίες, αναδεικνύοντας μια τάση που η Ελλάδα δεν μπορεί να αγνοήσει.

Μέσα σε μόλις πέντε χρόνια, η Ελλάδα βρίσκεται αντιμέτωπη με μία από τις ταχύτερες αυξήσεις χρήσης καπνού στους εφήβους στην Ευρωπαϊκή Ένωση, την ίδια στιγμή που το κάπνισμα στους ενήλικες συνεχίζει να μειώνεται. Τα στοιχεία που παρουσίασε ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας στις 31 Οκτωβρίου 2025 στην 46σέλιδη έκθεσή του με αφορμή τη συμπλήρωση είκοσι χρόνων από την υιοθέτηση της Σύμβασης Πλαίσιο για τον Έλεγχο του Καπνού από την ΕΕ, δείχνουν ότι η χώρα μας βρίσκεται μπροστά σε μια ανησυχητική μετατόπιση. Η ενήλικη γενιά εγκαταλείπει σταδιακά τον καπνό, ενώ η νεότερη φαίνεται να κάνει το ακριβώς αντίθετο, δημιουργώντας μια αντίφαση που αν δεν αντιμετωπιστεί, μπορεί να καθορίσει τις μελλοντικές συνθήκες δημόσιας υγείας.

Μέσα σε αυτό το περιβάλλον μεταβαλλόμενων τάσεων, η Kristina Mauer-Stender, Ανώτερη Σύμβουλος του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας για τον Έλεγχο του Καπνού στην Ευρώπη, εξηγεί αποκλειστικά στο OW ότι τα δεδομένα της Ελλάδας αποτυπώνουν με ιδιαίτερη καθαρότητα τις προκλήσεις της εποχής των νέων προϊόντων νικοτίνης. Όπως σημειώνει, οι αριθμοί που καταγράφονται σήμερα στη χώρα φωτίζουν μια πραγματικότητα που δεν μπορεί πλέον να αγνοηθεί.

«Περισσότεροι από τρεις στους δέκα ενήλικες στη χώρα σας εξακολουθούν να καπνίζουν, ποσοστό που παραμένει από τα υψηλότερα στην Ευρώπη, ενώ στους εφήβους καταγράφεται εκρηκτική αύξηση. Στην ηλικία των 15 με 16 ετών, το ποσοστό καπνίσματος ανέβηκε από το 15% το 2019 στο 24% το 2024, δηλαδή, μέσα σε μόλις πέντε χρόνια. Η χρήση ηλεκτρονικού τσιγάρου κατά την ίδια χρονική περίοδο αυξήθηκε από το 11% στο 27%. Πρόκειται για μια εξαιρετικά ανησυχητική αύξηση. Μπορούμε να πούμε ότι στην Ελλάδα βλέπουμε μια πραγματική επιδημία καπνού στους εφήβους».

Η Kristina Mauer-Stender, Ανώτερη Σύμβουλος του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας για τον Έλεγχο του Καπνού στην Ευρώπη.

Το κάπνισμα αλλάζει, με νέα προϊόντα

Πώς εξηγείται, κατά την ίδια, ότι ενώ η Ελλάδα κερδίζει έδαφος στους ενήλικες, το χάνει με ταχείς ρυθμούς στους εφήβους; Όπως λέει, ο πρώτος λόγος είναι ότι οι πολιτικές ελέγχου του καπνού μέσω της Σύμβασης Πλαίσιο του ΠΟΥ σχεδιάστηκαν πριν 20 χρόνια, στοχεύοντας κυρίως τα παραδοσιακά προϊόντα καπνού, δηλαδή τα συμβατικά τσιγάρα.

«Δεν είχε προβλεφθεί σε τέτοιο βαθμό η νέα γενιά προϊόντων καπνού και νικοτίνης. Η αγορά και το μάρκετινγκ της βιομηχανίας εξελίσσονται απίστευτα γρήγορα. Έτσι, πολλοί νόμοι σε διεθνές, ευρωπαϊκό ή εθνικό επίπεδο είναι πλέον ξεπερασμένοι και χρειάζονται ανανέωση. Και εδώ αναφέρομαι στην ελκυστικότητα αυτών των νέων προϊόντων, στη γεύση τους, στο αν πρέπει να έχουν άρωμα φράουλας ή καρύδας, στο αν πρέπει να προωθούνται από influencers στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Νομίζω ότι όλοι συμφωνούμε πως η απάντηση είναι όχι, αλλά οι πολιτικές δεν έχουν προσαρμοστεί εγκαίρως».

«Η ΚΑΠΝΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΑ ΒΛΕΠΕΙ ΤΟΥΣ ΝΕΟΥΣ ΩΣ ΤΗΝ ΕΠΟΜΕΝΗ ΓΕΝΙΑ ΕΞΑΡΤΗΜΕΝΩΝ, ΔΙΑ ΒΙΟΥ ΧΡΗΣΤΩΝ ΚΑΠΝΟΥ ΚΑΙ ΩΣ ΠΗΓΗ ΚΕΡΔΟΥΣ».

Ο δεύτερος λόγος είναι ότι η καπνοβιομηχανία κάνει εξαιρετικά αποτελεσματικό μάρκετινγκ προς τους εφήβους. Συχνά παρουσιάζει τα νέα προϊόντα νικοτίνης ως μέσα «μείωσης βλάβης», κάτι που η ίδια θεωρεί εντελώς παραπλανητικό.

«Στους νέους που δεν έχουν καπνίσει ποτέ, που δεν έχουν καμία εξάρτηση, τι ακριβώς μείωση βλάβης προσφέρεται;» διερωτάται η Kristina Mauer-Stender. «Τα δεδομένα δείχνουν ότι στους ενήλικες το κάπνισμα μειώνεται, άρα οι πολιτικές λειτουργούν. Αλλά στους νέους που δεν είχαν καμία επαφή με τον καπνό, η χρήση αυξάνεται εκθετικά. Δεν μιλάμε λοιπόν για μείωση βλάβης, μιλάμε για παραγωγή βλάβης. Η καπνοβιομηχανία βλέπει τους νέους ως την επόμενη γενιά εξαρτημένων, διά βίου χρηστών καπνού και ως πηγή κέρδους, κάτι απαραίτητο για κάθε επιχείρηση. Αυτό όμως δεν μπορεί να γίνεται σε βάρος των παιδιών».

Ο τρίτος λόγος είναι η αδύναμη εφαρμογή της νομοθεσίας σε εθνικό, ευρωπαϊκό ή παγκόσμιο επίπεδο. «Οι νόμοι μπορεί να είναι ισχυροί, αλλά η επιβολή τους είναι ανεπαρκής, με αποτέλεσμα να δημιουργούνται παράθυρα που αξιοποιούνται – και αξιοποιούνται πολύ επιτυχημένα», τονίζει.

Πρόωροι θάνατοι λόγω καπνίσματος

Η ανεπαρκής προστασία δεν αποτυπώνεται μόνο στα ποσοστά καπνίσματος αλλά και στις επιπτώσεις στην υγεία. Παρότι η Ελλάδα καταγράφει μείωση του καπνίσματος στους ενήλικες, το συνολικό βάρος της νόσου που προκαλεί ο καπνός παραμένει ιδιαίτερα υψηλό. Σύμφωνα με την έκθεση του ΠΟΥ, που επικαλείται τα πρόσφατα στοιχεία του Global Burden of Disease για το 2021, η Ελλάδα βρίσκεται ανάμεσα στις χώρες της ΕΕ με τις υψηλότερες πρόωρες απώλειες ζωής λόγω χρήσης καπνού και έκθεσης σε αυτόν.

Στους άντρες, οι πρόωροι θάνατοι που αποδίδονται στο κάπνισμα ξεπερνούν τους 100 ανά 100.000 κατοίκους, τοποθετώντας τη χώρα σε μία από τις πιο επιβαρυμένες της ΕΕ. Οι κυριότερες αιτίες αυτών των θανάτων είναι οι καρκίνοι, τα καρδιαγγειακά και οι χρόνιες αναπνευστικές νόσοι.

Στις γυναίκες, η Ελλάδα εμφανίζεται πάνω από τον ευρωπαϊκό μέσο όρο, με σημαντική συμβολή του καπνίσματος στους καρκίνους και στα καρδιαγγειακά, χωρίς όμως να βρίσκεται στις χώρες με τις υψηλότερες τιμές.

Διάγραμμα του ΠΟΥ για τους πρόωρους θανάτους στις χώρες της ΕΕ που αποδίδονται στο κάπνισμα.

40% των γυναικών που καπνίζουν παγκοσμίως ζουν στην Ευρώπη

Αν δούμε την εικόνα στο σύνολο της Ευρώπης, προκύπτει κάτι ακόμη πιο ανησυχητικό, καθώς η χρήση καπνού παραμένει εντυπωσιακά υψηλή μεταξύ των γυναικών. Σύμφωνα με την έκθεση του ΠΟΥ, το 40% όλων των γυναικών παγκοσμίως που χρησιμοποιούν καπνό ζουν στην Ευρώπη.

«Αυτό, κατά τη γνώμη μου, δεν είναι κάτι για το οποίο μπορούμε να είμαστε περήφανοι ως Ευρωπαίοι», λέει η Kristina Mauer-Stender. «Είναι εξαιρετικά υψηλό ποσοστό. Και δεν οφείλεται μόνο σε αδύναμες πολιτικές σε σχέση με την αγορά, αλλά και στο ότι η καπνοβιομηχανία στοχεύει τις γυναίκες με έναν ξεκάθαρα έμφυλο τρόπο.

»Το μάρκετινγκ, η διαφήμιση, η προώθηση στα καταστήματα και στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης χρησιμοποιούν τη γλώσσα της γυναικείας ενδυνάμωσης, της ανεξαρτησίας, της κομψότητας. Αυτό δεν συμβαίνει τυχαία. Γίνεται με πολύ στοχευμένο και στρατηγικό τρόπο. Αν δούμε τις γεύσεις αυτών των προϊόντων, παραδείγματος χάριν εκείνες των φρούτων, είναι σαφές ότι στοχεύουν κυρίως τις γυναίκες, ιδιαίτερα όσες δεν έχουν καπνίσει ποτέ. Είναι πολύ πιο εύκολο να ξεκινήσει κάποιος με ένα προϊόν που μοιάζει να έχει γεύση φρούτου».

«ΧΡΕΙΑΖΟΜΑΣΤΕ ΥΨΗΛΟΥΣ ΦΟΡΟΥΣ ΣΤΑ ΚΑΠΝΙΚΑ ΠΡΟΪΟΝΤΑ, ΠΟΥ ΞΕΡΟΥΜΕ ΟΤΙ ΘΑ ΑΠΟΔΩΣΟΥΝ ΓΙΑΤΙ ΟΙ ΕΦΗΒΟΙ ΕΧΟΥΝ ΠΕΡΙΟΡΙΣΜΕΝΑ ΧΡΗΜΑΤΑ».

Όπως σημειώνει, η στοχοποίηση των γυναικών από την καπνοβιομηχανία δεν περιορίζεται στα παραπάνω, αλλά επεκτείνεται στη συσκευασία των προϊόντων, η οποία σχεδιάζεται έτσι ώστε να λειτουργεί ως αξεσουάρ, να «ταιριάζει» με το ντύσιμο ή την τσάντα, να συνδέεται με το προσωπικό στυλ: «Το πόσο ελκυστική είναι η συσκευασία και το πώς ταιριάζει με το ντύσιμο της ημέρας, την τσάντα ή το κραγιόν σου, είναι μάρκετινγκ που απευθύνεται ξεκάθαρα στις γυναίκες».

Παράλληλα, υπογραμμίζει ότι οι πολιτικές χρειάζονται άμεση προσαρμογή και θα πρέπει να περιλαμβάνουν την απαγόρευση των γεύσεων και των διαφημίσεων στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης και τη διαμόρφωση των συσκευασιών με τρόπο που να είναι λιγότερο ελκυστικές και να μην συνδέονται με το lifestyle. «Αυτό το 40% δεν είναι τυχαίο. Είναι αποτέλεσμα μιας στοχευμένης και εξαιρετικά επιτυχημένης στρατηγικής της καπνοβιομηχανίας», προσθέτει.

Η στοχοποίηση των γυναικών από την καπνοβιομηχανία επεκτείνεται στη συσκευασία των προϊόντων, η οποία σχεδιάζεται έτσι ώστε να λειτουργεί ως αξεσουάρ. Εικονογράφηση: Χριστίνα Αβδίκου

Τα νέα μέτρα της Ελλάδας και η αξιολόγηση του ΠΟΥ

Η συζήτηση για το πώς η καπνοβιομηχανία στοχεύει διαφορετικές ομάδες του πληθυσμού οδηγεί αναπόφευκτα στο ερώτημα τι μπορούν να κάνουν οι κυβερνήσεις. Στην Ελλάδα, όπου τα ποσοστά χρήσης καπνού στους εφήβους αυξάνονται με ανησυχητική ταχύτητα, ανακοινώθηκε πρόσφατα ένα νέο πακέτο ψηφιακών μέτρων για τον περιορισμό της πρόσβασης των ανηλίκων σε προϊόντα καπνού και αλκοόλ. Τα μέτρα προβλέπουν:

• υποχρεωτική επαλήθευση ηλικίας μέσω του gov.gr πριν από κάθε αγορά σε φυσικό κατάστημα,
• δημιουργία ηλεκτρονικού μητρώου όπου οι επιχειρήσεις δηλώνουν εκ των προτέρων εκδηλώσεις με συμμετοχή ανηλίκων,
• ένα δεύτερο ψηφιακό μητρώο στο οποίο όλα τα σημεία πώλησης θα καταχωρούν τα καπνικά και αλκοολούχα προϊόντα που διαθέτουν, ώστε να είναι δυνατή η χαρτογράφηση και ο αποτελεσματικός έλεγχος της αγοράς.

«Παρακολουθούμε πολύ στενά όσα κάνει η Ελλάδα και μαθαίνουμε από αυτήν. Τα μέτρα που ανακοινώθηκαν πρόσφατα θα μπορούσαν να αποτελέσουν πηγή έμπνευσης και για άλλες χώρες. Επομένως, παρακολουθούμε με μεγάλο ενδιαφέρον τις εξελίξεις», σημειώνει η Kristina Mauer-Stender.

«ΕΝΑΣ ΣΤΟΥΣ ΤΡΕΙΣ ΕΦΗΒΟΥΣ ΠΡΟΜΗΘΕΥΕΤΑΙ ΚΑΠΝΙΚΑ ΠΡΟΪΟΝΤΑ ΑΠΟ ΤΟ ΔΙΑΔΙΚΤΥΟ, ΟΠΟΥ ΟΥΣΙΑΣΤΙΚΟΣ ΕΛΕΓΧΟΣ ΗΛΙΚΙΑΣ ΔΕΝ ΥΠΑΡΧΕΙ. ΑΥΤΟΣ ΕΙΝΑΙ ΕΝΑΣ ΤΡΟΠΟΣ ΝΑ ΠΑΡΑΚΑΜΠΤΟΝΤΑΙ ΟΙ ΣΗΜΕΡΙΝΕΣ ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ».

Παρότι βλέπει θετικά το ελληνικό εγχείρημα, ξεκαθαρίζει ότι η επιτυχία του θα εξαρτηθεί από το πώς θα εφαρμοστεί στην πράξη. Το σημείο κλειδί, όπως λέει, είναι η καθολική κάλυψη της αγοράς.

«Για εμάς στον ΠΟΥ δεν έχει σημασία μόνο η ύπαρξη του ψηφιακού εργαλείου, αλλά το κατά πόσο εφαρμόζεται πραγματικά παντού. Δεν μπορεί να περιορίζεται στα μεγάλα σούπερ μάρκετ. Πρέπει να χρησιμοποιείται κυρίως στα μικρά καταστήματα και στα περίπτερα, δηλαδή εκεί όπου οι νέοι προσπαθούν να αγοράσουν καπνικά προϊόντα».

Το δεύτερο ζήτημα αφορά την επιβολή του νόμου. Ακόμη και το καλύτερο ψηφιακό σύστημα, λέει, δεν αρκεί χωρίς ελέγχους και κυρώσεις. «Χρειάζονται επιθεωρήσεις, πρόστιμα όπου απαιτείται και, αν είναι αναγκαίο, ακόμη και αφαίρεση άδειας λειτουργίας για τα σημεία πώλησης που παραβιάζουν επανειλημμένα τη νομοθεσία».

Η ίδια υπογραμμίζει ότι το ψηφιακό εργαλείο πρέπει να ενταχθεί σε μια ευρύτερη στρατηγική ελέγχου του καπνού. «Χρειαζόμαστε υψηλούς φόρους στα καπνικά προϊόντα, που ξέρουμε ότι θα αποδώσουν γιατί οι έφηβοι έχουν περιορισμένα χρήματα. Επίσης, είναι απαραίτητη η πλήρης απαγόρευση της διαφήμισης και της προώθησης καπνικών προϊόντων».

Ωστόσο, όπως σημειώνει, υπάρχει ένα κενό που τα ψηφιακά εργαλεία δεν μπορούν να καλύψουν: οι διαδικτυακές αγορές. «Οι online αγορές αυξάνονται, ειδικά για τους νέους. Πρόσφατες μελέτες δείχνουν ότι ένας στους τρεις έφηβους προμηθεύεται καπνικά προϊόντα από το διαδίκτυο, όπου ουσιαστικός έλεγχος ηλικίας δεν υπάρχει. Αυτός είναι ένας τρόπος να παρακάμπτονται οι σημερινές πολιτικές».

Η επόμενη φάση

Ολοκληρώνοντας τη συζήτησή μας, η Kristina Mauer-Stender επισημαίνει ότι η επόμενη φάση της προσπάθειας θα κριθεί και από τις επικείμενες αλλαγές στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Κι αυτό διότι το 2026 δεν αποτελεί απλώς ορόσημο, αλλά μια πραγματική καμπή για την ευρωπαϊκή πολιτική καπνού. Τότε θα αναθεωρηθούν δύο βασικές οδηγίες, εκείνες που καθορίζουν τόσο τη διακίνηση των καπνικών προϊόντων όσο και τη φορολογική τους αντιμετώπιση, ανοίγοντας τον δρόμο για μια ουσιαστική αναδιαμόρφωση της στρατηγικής της Ευρωπαϊκής Ένωσης.

«Η έκθεση του ΠΟΥ δείχνει ότι το 2026 ανοίγει μια μεγάλη ευκαιρία για την Ευρωπαϊκή Ένωση και για χώρες όπως η Ελλάδα να ενισχύσουν αποφασιστικά τις πολιτικές τους. Είναι η στιγμή για την Ευρώπη να ξαναπάρει τον ηγετικό της ρόλο στη δημόσια υγεία. Ο στόχος των ευρωπαίων αξιωματούχων είναι να ανακτήσουν αυτή τη θέση σε έναν κόσμο που αλλάζει και να μη βρεθούμε σε λίγα χρόνια με γενιές νέων ανθρώπων παγιδευμένων στον εθισμό, εξαιτίας νέων προϊόντων νικοτίνης που προωθούνται έξυπνα στους εφήβους», καταλήγει.