ΜΑΖΙΚΗ ΥΣΤΕΡΙΑ: ΤΙ ΕΙΝΑΙ ΚΑΙ ΠΩΣ ΕΞΕΛΙΧΘΗΚΕ ΑΠΟ ΤΟΝ ΜΕΣΑΙΩΝΑ ΜΕΧΡΙ ΤΟ TIKTOK

Από την χορευτική πανώλη πριν εξίμισι αιώνες μέχρι το σύνδρομο Tourette του TikTok στην πανδημία, τα φαινόμενα μαζικής υστερίας δεν σταμάτησαν ποτέ – άλλαξε μόνο ο τρόπος μετάδοσης της «ασθένειας».

Τον Ιούνιο 1374, στο Άαχεν της Γερμανίας, καταγράφεται η πρώτη μαζική υστερία. Πάνω από 600 άνδρες και γυναίκες ξεχύνονται στους δρόμους, παραδομένοι σε άγρια παραφροσύνη. Πιασμένοι χέρι-χέρι, σχηματίζουν κύκλους και αρχίζουν να χορεύουν για ώρες, με μάτια γυάλινα και κινήσεις σπασμωδικές. Χωρίς μουσικές ή ρυθμικά τραγούδια, στριφογυρίζουν με μανία, ουρλιάζουν και χτυπιούνται, μέχρι να σωριαστούν στο έδαφος από την εξάντληση και ένα αίσθημα βάρους στο στήθος – στενάζουν σαν να ψυχορραγούν. Κάποιοι τους πλησιάζουν και τους τυλίγουν με υφάσματα σφιχτά γύρω από τη μέση, για να τους επαναφέρουν στην ηρεμία μέχρι την επόμενη κρίση.

Κάπως έτσι φαντάστηκε το πρώτο μεγάλο ξέσπασμα της χορευτικής πανώλης ή χορομανίας ο Justus Friedrich Karl Hecker, ιστορικός ιατρικής του 19ο αιώνα, που περιέγραψε το φαινόμενο στο βιβλίο του The Black Death and the Dancing Mania. Ενάμιση αιώνα αργότερα, τον Ιούλιο του 1518, μια δεύτερη έκρηξη θα σημειωνόταν στο Στρασβούργο, με τους ιστορικούς να καταγράφουν για πρώτη φορά τον «ασθενή μηδέν»: μια γυναίκα ονόματι Frau Troffea, που είχε παρασύρει σε λίγες εβδομάδες περισσότερους από 400 ανθρώπους στον –μοναχικό αρχικά– ανεξήγητο, ξέφρενο χορό της.

Για την επιδημία που θα έπληττε ανά κύματα την Ευρώπη για πάνω από τρεις αιώνες υπήρχαν μόνο τρόμος και εικασίες: ήταν δαιμονική κατοχή ή κάποια θεία τιμωρία; Ίσως πάλι να ήταν το δάγκωμα της ταραντούλας, τουλάχιστον στο ξέσπασμα του Τάραντα στη νότια Ιταλία, απ' όπου ο επονομαζόμενος «ταραντισμός» θα εξαπλωνόταν στο μεγαλύτερο μέρος της νότιας Ευρώπης.

Τι είναι η μαζική υστερία

Για το άλυτο μυστήριο δημόσιας υγείας, μεταγενέστεροι ιστορικοί, νευρολόγοι, επιδημιολόγοι και ψυχίατροι ενοχοποίησαν το έντονο στρες της φτώχειας και της πείνας, την κοινωνική και θρησκευτική καταπίεση, αλλά και τον εργοτισμό από κατανάλωση σιτηρών μολυσμένων με τον μύκητα ερυσίβη (Claviceps purpurea) – μια μορφή δηλητηρίασης με παραισθήσεις, σπασμούς και ψυχωτικά επεισόδια. Άλλες ερμηνείες περιλάμβαναν επιληπτικές κρίσεις ή ρευματικό πυρετό μετά από επιπλεγμένη στρεπτοκοκκική λοίμωξη.

Η τελευταία υπόθεση συνδέεται με τον Βρετανό γιατρό Thomas Sydenham, που τον 17ο αιώνα περιέγραψε πρώτος τη χορεία Sydenham – γνωστή τότε και ως «χορός του Αγίου Βίτου». Πρόκειται για κύρια εκδήλωση του ρευματικού πυρετού με ακούσιες, ασυντόνιστες, σπασμωδικές κινήσεις (κυρίως σε πρόσωπο και άκρα), δυσαρθρία ή και ψυχικές μεταβολές, που πλέον αναγνωρίζεται ως αυτοάνοση νευρολογική διαταραχή σχετιζόμενη με το σύνδρομο PANDAS (Pediatric Autoimmune Neuropsychiatric Disorders Associated with Streptococcal Infections).

O Βρετανός γιατρός Thomas Sydenham. Το 1676 δημοσίευσε τις μελέτες του στο έργο Observationes medicae. Χαρακτικό του Edward Scriven (1775–1841). iStock

Σήμερα, η χορομανία αναλύεται ως παράδειγμα μαζικής ψυχογενούς ασθένειας ή μαζικής υστερίας κατά τον παρωχημένο όρο. Πρόκειται για την εξάπλωση σωματικών συμπτωμάτων (σπασμοί, τρόμος, παράλυση, λιποθυμίες) σε ομάδες ανθρώπων χωρίς οργανική αιτία ή εντοπισμένο μολυσματικό παράγοντα, αλλά με σαφές ψυχοκοινωνικό υπόβαθρο, που καταγράφονται ακόμη και στον 20ό και 21ο αιώνα, σε σχολεία, εργοστάσια και μοναστήρια.

Από τη μεσαιωνική χορομανία στην υστερία του TikTok

Τα φαινόμενα μαζικής υστερίας δεν ήταν απλώς μεσαιωνικά προϊόντα θρησκοληψίας και κοινωνικών αντιξοοτήτων. Είναι φαινόμενα κοινωνικής μετάδοσης που φτάνουν στις μέρες μας και, όπως εξηγεί ο κοινωνιολόγος Robert Bartholomew, λειτουργούν σαν ένα αντίστροφο φαινόμενο placebo: «Οι άνθρωποι μπορεί να αρρωστήσουν κυριολεκτικά από μία και μόνο ιδέα», όπως συνέβη στις παρακάτω περιπτώσεις.

– Τανζανία, 1962: Η επιδημία γέλιου

Μια από τις πιο αλλόκοτες και γνωστές καταγραφές είναι εκείνη στο σχολείο θηλέων στην Τανγκανίκα (σημερινή Τανζανία) το 1962. Τρεις μαθήτριες άρχισαν να γελούν ανεξέλεγκτα και, σε διάστημα κάποιων ημερών, είχαν «κολλήσει» τις 95 από τις συνολικά 159 συμμαθήτριές τους. Τα επεισόδια περιλάμβαναν γέλιο μέχρι δακρύων ή λιποθυμίας, και αναπνευστικές δυσκολίες, με διάρκεια για ώρες ή και ημέρες.

Παρότι η σχολική μονάδα έκλεισε, η «επιδημία γέλιου» χτύπησε και άλλα σχολεία και χωριά, με περισσότερα από 1.000 καταγεγραμμένα κρούσματα. Ομάδες υγείας δεν εντόπισαν τοξικά ή λοιμώδη αίτια. Ήταν ένα κλασικό επεισόδιο μαζικής ψυχογενούς ασθένειας, σε μια κοινωνία που μόλις είχε αποκτήσει την ανεξαρτησία της, γεμάτη άγχη, αυστηρούς κανόνες και μικρή ελευθερία έκφρασης.

Προσκυνητές με επιληψία καθ’ οδόν προς τον ναό του Αγ. Ιωάννη στο Μόλεμπεκ. Τιμητική πομπή για τον Άγιο Βιλλιβρόρδο, "σωτήρα" από τη χορευτική πανώλη. Χαρακτικό του Πίτερ Μπρίγκελ (1528–1569). Alamy

– Βέλγιο, 1999: «Δηλητηρίαση» από γνωστό αναψυκτικό

Tον Ιούνιο του 1999, δεκάδες μαθητές και απλοί πολίτες του Βελγίου ανέφεραν ναυτία, ζαλάδες και πονοκεφάλους μετά την κατανάλωση γνωστών αναψυκτικών και άλλων προϊόντων. Η κρίση είχε ξεσπάσει λίγο μετά από ένα σοβαρό διατροφικό σκάνδαλο με διοξίνες και πολυχλωριωμένα διφαινύλια (PCB) σε ζωοτροφές, που είχε ήδη αναστατώσει την κοινωνία.

Τα κλινικά χαρακτηριστικά της έξαρσης (απουσία σοβαρής δηλητηρίασης) και τα επιδημιολογικά δεδομένα συνηγορούσαν ότι επρόκειτο για περίπτωση μαζικής κοινωνιογενούς ασθένειας πιο σύγχρονος όρος που αναδεικνύει το κοινωνικό μηχανισμό μετάδοσης– μεγεθυμένης από τη δημοσιότητα που έλαβε το θέμα. Μέχρι σήμερα, καμία εργαστηριακή ή άλλη επιστημονική ένδειξη δεν έχει αντικρούσει την υπόθεση.

– Πορτογαλία, 2006: «Ιός της φράουλας»

Τον Μάιο του 2006, εκατοντάδες μαθητές σε διάφορα σχολεία της Πορτογαλίας παρουσίασαν αιφνίδια συμπτώματα λίγο πριν τις τελικές εξετάσεις, όπως εξανθήματα, ζαλάδες και δύσπνοια. Η «αιτία» δεν ήταν κάποιο αλλεργιογόνο ή ιός, αλλά ένα επεισόδιο της δημοφιλούς εφηβικής τηλεοπτικής σειράς Morangos com Açúcar («Φράουλες με Ζάχαρη»), στο οποίο οι μαθητές εμφάνιζαν αντίστοιχες κλινικές εκδηλώσεις. Ήταν ένα ακόμη παράδειγμα μαζικής ψυχογενούς ασθένειας που αποκάλυψε μια άλλη πτυχή της επιρροής που μπορεί να ασκήσει η τηλεόραση.

– Αιθιοπία, 2015: Καρκίνος του μαστού

Το 2015, σε μια κοινότητα της νότιας Αιθιοπίας, σχεδόν 100 γυναίκες παρουσίασαν ξαφνικά σωματικά συμπτώματα που έμοιαζαν με καρκίνο του μαστού, χωρίς να εντοπίζονται οργανικά αίτια. Όλα ξεκίνησαν λίγα χρόνια νωρίτερα, όταν πέθανε από καρκίνο μια ξεχωριστή και αγαπητή γυναίκα. Μετά τον θάνατό της, πολλές γυναίκες ανέφεραν συμπτώματα παρόμοια με εκείνης, όπως πόνο, ενόχληση, φόβο, τα οποία απέδιδαν σε θεία τιμωρία ή σε ρύπανση. Παρά τις καθαρές εξετάσεις, ο «καρκίνος» τους μεταδόθηκε από στόμα σε στόμα, δημιουργώντας ένα ντόμινο αγωνίας με επακόλουθο τον στιγματισμό, τον τρόμο, ακόμα και τον περιορισμό σχολικών και κοινωνικών δραστηριοτήτων.

– Μαλαισία, 2016: Μαζικές λιποθυμίες σε σχολεία

Το 2016, σε ένα σχολείο θηλέων στην πολιτεία Κελαντάν της Μαλαισίας, μαθήτριες και δασκάλες άρχισαν να λιποθυμούν, να έχουν σπασμούς και να φωνάζουν τρομαγμένες. Όλα ξεκίνησαν από κάποιες μαρτυρίες για μια «μαύρη φιγούρα» που τριγυρνά στους διαδρόμους, μια «βαριά παρουσία». Περίπου 100 άτομα εμφάνισαν συμπτώματα που προσιδίαζαν σε κρίση πανικού ή... δαιμονισμό.

Οι τοπικές αρχές απέδωσαν τα γεγονότα σε πνεύματα και κάλεσαν ιμάμηδες και εξορκιστές για να εξαγνίσουν τον χώρο. Το σχολείο έκλεισε προσωρινά, τα περιστατικά ωστόσο συνεχίστηκαν. Οι ειδικοί μίλησαν για μια τυπική περίπτωση μαζικής ψυχογενούς ασθένειας, που πυροδότησαν οι θρησκευτικές πεποιθήσεις, το κοινωνικό στρες και η δύναμη της φαντασίας – με τα social media να ρίχνουν λάδι στη φωτιά.

– Γερμανία, 2021: Σύνδρομο Tourette από TikTok και YouTube

Μόλις πριν λίγα χρόνια, μια περίεργη «επιδημία» συνδρόμου Tourette έκανε τον γύρο του κόσμου, μολύνοντας μέσα από το YouTube και το TikTok. Νέοι, κυρίως έφηβοι, άρχισαν να εμφανίζουν κινητικά και φωνητικά τικ και άλλα χαρακτηριστικά του συνδρόμου, έχοντας παρακολουθήσει influencers διαγνωσμένους με Tourette. Το φαινόμενο χαρακτηρίστηκε «μαζική διαταραχή μέσω social media», μια νέα εκδοχή της μαζικής ψυχογενούς ασθένειας στο πλαίσιο της ψηφιακής εποχής. Οι έφηβοι δεν έπαιζαν θέατρο. Σύμφωνα με τους ερευνητές, ήταν μια ασυνείδητη μίμηση σε έναν κόσμο που προβάλλει διαρκώς την ανάγκη για προσοχή, ταυτότητα και «διαφορετικότητα».