ΤΑΙΝΙΕΣ ΜΕ ΕΞΩΓΗΙΝΟΥΣ: ΠΩΣ ΧΡΗΣΙΜΟΠΟΙΗΘΗΚΑΝ ΓΙΑ ΝΑ ΠΕΡΑΣΟΥΝ ΤΟ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΑΦΗΓΗΜΑ ΚΑΘΕ ΕΠΟΧΗΣ

Ο Νίκος Μαλαμάς και η Δήμητρα Μαρή, που ετοιμάζονται για τον διδακτορικό τους τίτλο στα ΜΜΕ στο Πάντειο, μιλούν για την προβληματική αναπαράσταση των γυναικών στις ταινίες επιστημονικής φαντασίας.

Οι εξωγήινοι μας γοητεύουν. Όπως μου είχε πει η ψυχολόγος-ψυχοθεραπεύτρια Ζωή Σιούτη, «μας συναρπάζουν και ταυτόχρονα μας τρομάζουν. Μας συναρπάζουν γιατί με την παραδοχή της ύπαρξής τους νιώθουμε την ανακούφιση ότι δεν είμαστε το μόνο είδος στο σύμπαν. Μας φοβίζουν γιατί είναι διαφορετικοί από εμάς, μας προκαλούν αβεβαιότητα και τους εκλαμβάνουμε ως επιθετικούς».

Το σκέφτομαι με αφορμή τη σημερινή Παγκόσμια Ημέρα UFO. Αν δεν το γνωρίζατε, η 2η Ιουλίου επελέγη για ημέρα των UFO λόγω του περιβόητου Συμβάντος του Roswell το 1947· πιστεύεται ότι, σαν σήμερα, ένα UFO συνετρίβη στο Νέο Μεξικό των ΗΠΑ – και ότι, μάλιστα, το περιστατικό κουκουλώθηκε από την τότε κυβέρνηση.

Προσωπικά δεν είχα ιδέα. Η τελευταία μου επαφή με την υπόθεση νοήμονος ζωής στο διάστημα ήταν όταν διάβασα μελέτη με συμμετοχή ερευνητών του Harvard, που πρότεινε στην επιστημονική κοινότητα να επανεξετάσει την κρυπτοεδαφική υπόθεση (cryptoterrestrial hypothesis), την πιθανότητα δηλαδή να υπάρχουν εξωγήινοι ή άλλες μορφές ζωής στη Γη. Υποδείκνυε, κοντολογίς, ότι πίσω από τις περίεργες λάμψεις και τα άγνωστα αντικείμενα στον ουρανό μπορεί να κρύβονται η εξελιγμένη νοημοσύνη και τεχνολογία από άλλους πλανήτες.

Χάρη στην έρευνα, έμαθα ότι έχει αλλάξει η επίσημη ορολογία και αντί για UFO (Unidentified Flying Objects - Αγνώστου Ταυτότητας Ιπτάμενα Αντικείμενα/ATIA), αποκαλούνται πλέον UAP (Unidentified Aerial Phenomena - Αγνώστου Ταυτότητας Ανώμαλα Φαινόμενα). Η μετονομασία έγινε σε μια προσπάθεια του Πενταγώνου και της NASA να μετατοπιστεί η συζήτηση από τη γραφικότητα στο επιστημονικό ενδιαφέρον για «παρατηρήσεις γεγονότων στον ουρανό που δεν μπορούν να ταυτοποιηθούν ως αεροσκάφη ή γνωστά φυσικά φαινόμενα». Στο ίδιο πλαίσιο, συστήθηκε και ειδική επιτροπή για την αξιολόγηση αναφορών για UAP από όλο τον κόσμο.

Εικονογράφηση: Χριστίνα Αβδίκου

Στα 80 χρόνια που έχουν μεσολαβήσει από το ιστορικό εκείνο συμβάν, δεν είναι μόνο ηορολογία που έχει αλλάξει για να λειάνει τις γωνίες και να μην προσβάλλει όσους πιστεύουν πως δεν είμαστε μόνοι στο σύμπαν. Έχει αλλάξει ο τρόπος που βλέπουμε τον κόσμο συνολικά, σε σχέση με τους ρόλους, τις αφηγήσεις, τις εικόνες που καταναλώνουμε... Οι βεβαιότητες ραγίζουν.

Αν για να γιορτάσετε τη σημερινή μέρα αποφασίσετε να δείτε μια ταινία επιστημονικής φαντασίας, θα καταλάβετε τι εννοώ. Αρκεί να προσέξετε πώς παρουσιάζεται η γυναίκα, από τη Σεξωγήινη του 1988 έως το σύμπαν του πρόσφατου Dune. Πόσες υπάρχουν; Τι ρόλους έχουν; Τι φοράνε; Τι φοβούνται; Ποιον υπηρετούν; Για να το καταλάβω κι εγώ καλύτερα, ζήτησα τις απόψεις του Νίκου Μαλαμά και της Δήμητρας Μαρή, που έχουν μελετήσει την έμφυλη αναπαράσταση στο πλαίσιο της πολιτισμικής και κινηματογραφικής κουλτούρας.

Σεξισμός και εξωγήινοι: Πώς οι sci-fi ταινίες εξυπηρετούν το αφήγημα της πατριαρχίας

Νίκος Μαλαμάς, υποψήφιος διδάκτορας τμήματος Επικοινωνίας Μέσων και Πολιτισμού, Πάντειο Πανεπιστήμιο:

«Η επιστημονική φαντασία, ένα από τα πιο δημοφιλή είδη της παγκόσμιας κινηματογραφικής ποπ κουλτούρας, παραδοσιακά "ανδροκρατούμενο", συχνά προβάλλεται ως ουδέτερο πεδίο αφήγησης για την τεχνολογία, τις μελλοντικές κοινωνίες και τα διαστημικά ταξίδια.

Πίσω όμως από τις υπερφυσικές αφηγήσεις και τους εξωγήινους κόσμους, κρύβεται μια εξίσου γήινη –και βαθιά πολιτική– αναπαράσταση του φύλου, καθώς η επιστημονική φαντασία έχει μακρά ιστορία στην αναπαραγωγή έμφυλων στερεοτύπων που ενισχύουν την πατριαρχική αφήγηση μέσω της αποσιώπησης ή της αντικειμενοποίησης των γυναικείων χαρακτήρων. Η θέση της γυναίκας ακόμα και σε αυτές τις ταινίες δεν ήταν ποτέ απλώς θέμα καλλιτεχνικής έμπνευσης· ήταν και θέμα εξουσίας, ιδεολογίας και, τελικά, σεξισμού.

Στον κινηματογράφο, η αναπαράσταση του φύλου έχει αποδειχθεί βιβλιογραφικά ότι λειτουργεί ως διαμορφωτής των κοινωνικών αντιλήψεων, καθώς τα μέσα μαζικής επικοινωνίας δεν αναπαριστούν την πραγματικότητα, αλλά της προσδίδουν νόημα. Το φύλο στον κινηματογράφο δεν παρουσιάζεται με ουδετερότητα· αντίθετα, η γυναίκα πολύ συχνά κατασκευάζεται μέσα από τη ματιά του άνδρα –ένα θεωρητικό σχήμα γνωστό ως male gaze, που εισήγαγε η Laura Mulvey (1975). Στο πλαίσιο αυτό, η κάμερα γίνεται συχνά όργανο εξουσίας, βλέπει τη γυναίκα ως ερωτικό αντικείμενο, όχι ως αυθύπαρκτο υποκείμενο.

ΕΝΩ ΤΟ SCI-FI ΥΠΟΣΧΕΤΑΙ ΤΟ «ΜΕΛΛΟΝ», ΕΠΙΣΤΡΕΦΕΙ ΣΥΝΕΧΩΣ ΣΤΑ ΑΡΧΕΤΥΠΑ ΤΟΥ ΠΑΡΕΛΘΟΝΤΟΣ.

Οι ταινίες με θέμα την εξωγήινη μορφή ζωής μας απέδειξαν ότι η πατριαρχική αναπαράσταση των φύλων δεν υποχωρεί εύκολα. Ακόμη και σε φουτουριστικά σύμπαντα, οι ρόλοι παραμένουν αναγνωρίσιμοι: οι άνδρες είναι οι ήρωες και οι ηγέτες, οι γυναίκες, ακόμα κι όταν είναι μαχητικές, πρέπει να είναι και όμορφες, "αντικείμενα" για την κάμερα. Αυτό μπορεί να γίνει περισσότερο κατανοητό από τρία χαρακτηριστικά και άκρως δημοφιλή παραδείγματα στον κόσμο της “εξωγήινης” ποπ κουλτούρας: το Star Trek, το Alien και τα Star Wars.

Οι πρώτες απόπειρες συμπερίληψης γυναικείων χαρακτήρων στη διαστημική-“εξωγήινη” φαντασία συνδέθηκαν συχνά με τη σεξουαλικοποίησή τους, με χαρακτηριστικό παράδειγμα τη σειρά Star Trek (1966). Η σειρά εισήγαγε τη Lieutenant Uhura ως μαύρη γυναίκα με ηγετική θέση στο πλήρωμα, αλλά ταυτόχρονα, οι γυναικείες στολές σε μορφή μίνι φούστας αντανακλούσαν το βλέμμα του άνδρα δημιουργού, επιβεβαιώνοντας τη λειτουργία της γυναίκας ως αντικείμενο του ανδρικού βλέμματος. Είναι φανερό ότι η άνιση ενδυματολογική μεταχείριση των φύλων ενίσχυε τα πατριαρχικά στερεότυπα περί “θηλυκότητας” και σεξουαλικής διαθεσιμότητας.

Η ταινία Alien (1979) εισάγει ένα νέο μοντέλο ηρωίδας με τη μορφή της Ellen Ripley. Η Ripley ενσάρκωσε στοιχεία ηγεσίας, ευφυΐας και ψυχραιμίας. Παρ' όλα αυτά, η ταινία δεν ξέφυγε εντελώς από τον φαλλοκεντρικό φακό: στη σκηνή όπου η Ripley αλλάζει ρούχα μέσα στην κάψουλα διαφυγής, η κάμερα εστιάζει στο σώμα της με τρόπο καθαρά ηδονοβλεπτικό. Η αχρείαστη γυμνότητα δεν υπηρετεί την αφήγηση, αλλά εξυπηρετεί την εικονογραφία της «ευάλωτης αλλά σέξι» γυναίκας – επαναφέροντας την ανδρική κυριαρχία μέσα από την οπτική απόλαυση.

Στο Star Wars: Episode I - The Phantom Menace (1999), η βασίλισσα Amidala συνδυάζει πολιτική δύναμη με επιδεικτική εμφάνιση: τα κοστούμια της είναι σχεδιασμένα για οπτικό εντυπωσιασμό και όχι για λειτουργικότητα. Παρά την υποτιθέμενη ανεξαρτησία της, η αφήγηση δεν της επιτρέπει πραγματική αυτονομία – η πλοκή εστιάζει στους άνδρες ήρωες, ενώ η ίδια μένει περιθωριοποιημένη. Πρόκειται για μια τυπική περίπτωση φεμινιστικής αναπαράστασης-βιτρίνας: η γυναίκα παρουσιάζεται ως ισχυρή, αλλά το σενάριο δεν της δίνει ουσιαστική επιρροή.

Η αντίφαση, λοιπόν, είναι προφανής: ενώ το είδος υπόσχεται το “μέλλον”, επιστρέφει συνεχώς στα αρχέτυπα του παρελθόντος. Οι εξωγήινοι γίνονται αλληγορία του “Άλλου”, όμως η γυναίκα συνεχίζει να αντιμετωπίζεται σαν το διακοσμητικό στοιχείο της αφήγησης – ένα σώμα που εξυπηρετεί το βλέμμα του κυρίαρχου».

Δήμητρα Μαρή, υποψήφια διδακτόρισσα τμήματος Επικοινωνίας Μέσων και Πολιτισμού, Πάντειο Πανεπιστήμιο:

«Καθώς οι κοινωνίες αλλάζουν, αλλάζει και η πίεση προς την κινηματογραφική βιομηχανία. Τα φεμινιστικά κινήματα, το κίνημα #MeToo, η διεκδίκηση της έμφυλης ισότητας και η αναζήτηση πιο ρεαλιστικών αναπαραστάσεων των φύλων θέτουν νέα όρια στην αποδοχή του σεξιστικού θεάματος.

Μελετώντας κάποιες από τις αναπαραστάσεις των γυναικείων χαρακτήρων στον κινηματογράφο και την τηλεόραση επιστημονικής φαντασίας τα πιο πρόσφατα χρόνια, μπορούμε να παρατηρήσουμε μία σημαντική μεταμόρφωση.

Ήδη από την δεκαετία του 2010, πολλές ταινίες sci-fi επικεντρώθηκαν σε πρωταγωνιστικές προσεγγίζεις των γυναικείων ρόλων, ακολουθώντας το ανερχόμενο trend της «θηλυκής οικονομίας» ή SHEconomy, όπως την ονόμασε η Morgan Stanley (2019). H ανερχόμενη SHEconomy τοποθετεί τις γυναίκες και συγκεκριμένα τις άγαμες γυναίκες, ως τον πιο καθοριστικό καταναλωτή των ερχόμενων ετών, καθώς έως και το 2030 αναμένεται να αποτελούν το 45% του εργατικού δυναμικού των ΗΠΑ. Παράλληλα, με το καθοριστικό για τη βιομηχανία του κινηματογράφου στις ΗΠΑ κινήματος και φαινομένου #MeToo, οι αναπαραστάσεις των γυναικείων ρόλων έχουν τεθεί υπό νέο πρίσμα.

Το Mad Max: Fury Road (2015) απέκτησε το spinoff Furiosa: A Mad Max Saga (2024) με πρωταγωνίστρια τη Charlize Theron. Νωρίτερα μπορούμε να αναφέρουμε το Annihilation (2018) με την Natalie Portman στον πρωταγωνιστικό ρόλο. Επιπλέον το 2019, έχουμε το παράδειγμα της Captain Marvel. Στο πολύ δημοφιλές Dune (2021 & 2024), οι γυναικείοι ρόλοι μπορεί να μην ήταν πρωταγωνιστικοί, ωστόσο θεωρήθηκαν εξαιρετικά καθοριστικοί για την εξέλιξη της πλοκής της ταινίας.

Όλοι αυτοί οι γυναικείοι ρόλοι, ξεφεύγουν από την στερεοτυπική έμφυλη απεικόνιση της γυναίκας ως τρόπαιο/φροντιστή/ερωτικό αντικείμενο του πόθου και απεικονίζονται ως παράγοντες με εξουσία, επιρροή, δύναμη, χάρισμα και αυτενέργεια – όπως το κοινό που τις παρακολουθεί».