BESSEL VAN DER KOLK: Ο ΕΙΔΙΚΟΣ ΣΤΗ ΘΕΡΑΠΕΙΑ ΤΟΥ ΤΡΑΥΜΑΤΟΣ ΜΙΛΑΕΙ ΣΤΟ OW

O καθηγητής ψυχιατρικής και συγγραφέας Dr. Bessel van der Kolk, που έχει ασχοληθεί με τη θεραπεία του τραύματος, δίνει συνέντευξη στο OW με αφορμή το Φεστιβάλ Ψυχικής Υγείας που θα πραγματοποιηθεί το φθινόπωρο στη Σύρο, στο οποίο θα είναι κεντρικός ομιλητής.

Αν κάποιος έχει ασχοληθεί βαθιά με το τραύμα και τη θεραπεία του, αυτός είναι ο Dr. Bessel van der Kolk. Ο Ολλανδός καθηγητής ψυχιατρικής, ερευνητής και συγγραφέας του διεθνούς best seller Το σώμα δεν ξεχνά, θεωρείται ένας από τους σημαντικότερους ειδικούς στο πεδίο του ψυχολογικού τραύματος. Μέσα από δεκαετίες δουλειάς με επιζώντες κακοποίησης, πολέμου και καταστροφών, έχει φέρει στο προσκήνιο μια ριζοσπαστική αλλά ουσιαστική προσέγγιση: Το τραύμα δεν θεραπεύεται μόνο με λόγια. Με το να μιλήσεις δηλαδή γι' αυτό. Το σώμα παίζει έναν εξίσου σημαντικό ρόλο.

Σύμφωνα με τον Dr. Bessel van der Kolk, ο εγκέφαλος ενός ανθρώπου με τραύμα ζει διαρκώς σε έναν κόσμο απειλής. «Σ’ αυτήν την κατάσταση, οι χαρές της ζωής μοιάζουν μακρινές και απρόσιτες», εξηγεί. Γι’ αυτό έχει αφιερώσει τη ζωή του στη μελέτη της θεραπείας του τραύματος. Στο πώς θα καταφέρει κανείς όχι μόνο να υπερβεί τον πόνο που βιώνει, αλλά και να «ανακτήσει την ικανότητά του να απολαύσει τη ζωή» – αυτό δεν είναι, άλλωστε, το ζητούμενο;

Με αφορμή το Φεστιβάλ Ψυχικής Υγείας Syros Healing Waves Festival, που διοργανώνεται στη Σύρο 2-5 Οκτωβρίου 2025, στο οποίο ο Dr. Bessel van der Kolk θα συμμετέχει ως κεντρικός ομιλητής, καταφέραμε να κάνουμε μαζί του μια διαδικτυακή συνέντευξη. Είχαμε δεκαπέντε λεπτά να του θέσουμε τα ερωτήματα που μας απασχολούν σχετικά με το «Ταξίδι από το Τραύμα στην Απόλαυση» (αυτός είναι και ο τίτλος του Φεστιβάλ) και πολλές ώρες για να απολαύσουμε τις απαντήσεις του! Πάρτε εδώ μια ιδέα:

– Δρ. van der Kolk έχετε πει ότι τραύμα δεν είναι το ίδιο το γεγονός που μας συνέβη, αλλά το αποτύπωμά του μέσα μας. Τι ορίζουμε ως τραύμα; Κουβαλάμε όλοι μας τραύματα;

Λέμε συχνά ότι τραύμα είναι, για παράδειγμα, ο βιασμός. Όμως, το πραγματικό τραύμα είναι ο τρόπος με τον οποίο αντιδράει κανείς στον βιασμό και το πώς συνεχίζει να τον ξαναζεί – τότε είναι που γίνεται πραγματικό τραύμα. Έχω γνωρίσει ανθρώπους που έχουν πέσει θύματα βιασμού και είπαν απλώς: «Ήταν φρικτό». Και συνέχισαν τη ζωή τους χωρίς να εμφανίσουν τραυματικά συμπτώματα – υπάρχουν τέτοιοι άνθρωποι. Αλλά υπάρχουν και πολλοί άλλοι που, μετά από έναν βιασμό, συνεχίζουν να φοβούνται την επαφή, το σεξ, την οικειότητα. Οπότε η αντίδρασή τους σε αυτό που τους συνέβη είναι στην ουσία το ίδιο το τραύμα – μια τραυματική αντίδραση.

Φυσικά, το τραύμα μάς αφορά όλους. Το ερώτημα είναι πού τραβάμε τη γραμμή σχετικά με το τι θεωρείται τραύμα – δεν είναι τραύματα όλα τα οδυνηρά βιώματα. Όταν, για παράδειγμα, τελειώνει μια ερωτική σχέση –κάτι που οι περισσότεροι από εμάς έχουμε ζήσει– η καρδιά σου ραγίζει, νιώθεις απαίσια, είναι δύσκολο να λειτουργήσεις. Όμως, με τον καιρό επανέρχεσαι, βρίσκεις ξανά την αγάπη στη ζωή σου. Άρα, το να σε αφήσει κάποιος που αγαπάς –αυστηρά μιλώντας– δεν είναι τραύμα. Είναι κάτι πολύ οδυνηρό, αλλά δεν εμπίπτει στην κατηγορία του τραύματος.

Εικονογράφηση: Χριστίνα Αβδίκου

– Διαβάζοντας το βιβλίο σας «Το σώμα δεν ξεχνά», μου έκανε εντύπωση ότι μιλάτε για τη φαντασία, την οποία θεωρείτε αντίδοτο στο τραύμα. Τι σημαίνει αυτό;

Η αλήθεια είναι ότι το τραύμα μπλοκάρει τη φαντασία. Ένα βασικό στοιχείο της τραυματικής εμπειρίας του βιασμού στην οποία αναφερθήκαμε παραπάνω, είναι ότι κάθε φορά που κάποιος σε αγγίζει, νομίζεις ότι πρόκειται να σου επιτεθεί. Έτσι, η συνείδησή σου περιορίζεται – δεν μπορείς να φανταστείς μια διαφορετική έκβαση. Για να θεραπευτείς από το τραύμα, χρειάζεσαι τη φαντασία. Όχι απαραίτητα για να αλλάξεις την πραγματικότητα, αλλά για να μπορέσεις να τη δεις αλλιώς.

Ας πούμε ότι βρίσκεσαι τώρα σε μια κατάσταση που είναι πολύ ζεστή, αποπνικτική, δυσάρεστη. Πώς το αντέχεις αυτό; Με το να φαντάζεσαι ότι μπαίνεις σε ένα καράβι και ταξιδεύεις προς τη Δήλο ή την Κρήτη. Και μόνο που φαντάζεσαι ότι κάθεσαι στο κατάστρωμα, μακριά από τη ζέστη της Αθήνας, νιώθεις ήδη καλύτερα – παρόλο που στην πραγματικότητα είσαι ακόμη στην Αθήνα. Αυτό είναι η φαντασία. Ή σκέφτεσαι: «Είδα αυτόν τον τύπο – ίσως να βγω μαζί του, τι ωραίο!» Και μόνο που φαντάζεσαι το ραντεβού, αρχίζεις να νιώθεις καλύτερα. Αυτός είναι ο τρόπος με τον οποίο λειτουργούμε οι άνθρωποι – μέσα από την ελπίδα και τη φαντασία.

Το τραύμα, όμως, παρεμβαίνει βίαια σ’ αυτή την ικανότητα. Ίσως σε αφήνει μόνο να φαντάζεσαι καταστροφές – ότι θα βλάψεις κάποιον, ότι θα σε πληγώσουν. Αλλά γίνεται πολύ δύσκολο να φανταστείς ότι είσαι ασφαλής. Ότι μπορείς να νιώσεις χαρά ή απόλαυση. Ή ότι μπορείς να αγαπήσεις.

«ΓΙΑ ΝΑ ΘΕΡΑΠΕΥΤΕΙΣ ΑΠΟ ΤΟ ΤΡΑΥΜΑ, ΧΡΕΙΑΖΕΣΑΙ ΤΗ ΦΑΝΤΑΣΙΑ. ΟΧΙ ΑΠΑΡΑΙΤΗΤΑ ΓΙΑ ΝΑ ΑΛΛΑΞΕΙΣ ΤΗΝ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ, ΑΛΛΑ ΓΙΑ ΝΑ ΤΗ ΔΕΙΣ ΑΛΛΙΩΣ».

– Έχετε υποστηρίξει ότι για να θεραπευτούμε από ένα τραύμα δεν αρκεί η ψυχοθεραπεία, αλλά χρειάζεται να επιστρατευτεί και το σώμα. Τι είναι η σωματική εμπειρία και πώς θα μας βοηθήσει;

Δεν λέω ότι η λεκτική θεραπεία είναι άχρηστη – κάθε άλλο. Είναι πολύ σημαντικό να μπορείς να νιώσεις αυτό που νιώθεις και να μπορείς να το εκφράσεις σε κάποιον άλλον. Ακούμε όλο και πιο συχνά ότι «η ψυχοθεραπεία δεν βοηθάει», αλλά αυτό δεν είναι αλήθεια. Το να πεις αυτό που σου συνέβη, να εκφράσεις την εσωτερική σου αλήθεια, είναι μια σημαντική διαδικασία αλλαγής. Μην υποτιμάμε τη δύναμη της γλώσσας. Το να μπορείς να βάλεις τα πράγματα σε λέξεις είναι πολύ ουσιαστικό.

Όμως, ταυτόχρονα, πρέπει να βοηθήσουμε το σώμα να ηρεμήσει. Πρέπει να μάθεις να αισθάνεσαι αυτό που αισθάνεσαι – και να το αποδέχεσαι. Γι’ αυτό και η ψυχοθεραπεία μπορεί να σε βοηθήσει να αποκτήσεις το θάρρος να στραφείς προς τα μέσα και να επιτρέψεις στον εαυτό σου να νιώσει αυτά τα συναισθήματα. Κι όταν το κάνεις αυτό, το μυαλό σου αρχίζει να συνειδητοποιεί ότι αυτά τα αισθήματα ανήκουν στο παρελθόν, όχι στο παρόν. Αν δεν στραφείς προς τα μέσα, τότε όλα αυτά τα συναισθήματα του παρελθόντος βιώνονται σαν να συμβαίνουν τώρα. Το μεγάλο «κόλπο» στη θεραπεία του τραύματος είναι να αποκτήσεις τη δυνατότητα να πεις: «Ναι, αυτό μου συνέβη, αλλά συνέβη πριν πολύ καιρό».

Γι’ αυτό και η σωματική θεραπεία μπορεί να είναι εξαιρετικά βοηθητική. Σε βοηθά να νιώσεις ασφάλεια μέσα στο σώμα σου, να νιώσεις αυτά τα αισθήματα και να πεις: «Ναι, αυτό ένιωθα τότε. Αλλά τώρα αισθάνομαι κάτι διαφορετικό». Έτσι, το μυαλό μπορεί να διακρίνει ξεκάθαρα το παρελθόν από το παρόν.

Ο Dr. Bessel van der Kolk.

– Βρίσκω υπέροχη τη φράση που έχετε πει: «Η θεραπεία δεν αφορά μόνο την υπέρβαση του πόνου, αλλά και την ανάκτηση της ικανότητάς μας να απολαμβάνουμε τη ζωή». Νιώθω ότι αυτό είναι το ζητούμενο – το να μπορούμε να νιώθουμε την απόλαυση. Πώς μπορούμε, όμως, να φτάσουμε εκεί;

Βλέπω ανθρώπους να φτάνουν σε αυτό το σημείο μέσα από διάφορες τεχνικές. Αλλά πράγματι, είναι τραγικό όταν ένας άνθρωπος, ας πούμε, έχει ένα παιδί και δεν μπορεί να νιώσει ζεστασιά γι’ αυτό το παιδί. Δεν μπορεί να νιώσει ευγνωμοσύνη, και το παιδί του το βιώνει απλώς σαν ένα βάρος, σαν κάτι που κλαίει, ζητάει, ρουφάει ενέργεια. Είναι τρομακτικά δύσκολο να το βιώνει αυτό ένας γονιός.

Το ερώτημα είναι: Πώς μπορούν οι άνθρωποι να ανοίξουν την καρδιά τους; Έχω δει ότι η τέχνη μπορεί μερικές φορές να βοηθήσει. Οι σωματικές θεραπείες (π.χ. διαλογισμός, νευροανάδραση, γιόγκα, συνειδητή αναπνοή) μπορούν επίσης να είναι αποτελεσματικές. Και οι ψυχεδελικές θεραπείες έχουν αποδειχθεί ιδιαίτερα βοηθητικές σε πολλές περιπτώσεις. Στην ουσία, πρόκειται για τεχνικές που βοηθούν τους ανθρώπους να ανοίξουν την καρδιά και το μυαλό τους, ώστε να μπορέσουν να νιώσουν πραγματικά τον εαυτό τους σε βάθος.

«ΤΟ ΜΕΓΑΛΟ “ΚΟΛΠΟ” ΣΤΗ ΘΕΡΑΠΕΙΑ ΤΟΥ ΤΡΑΥΜΑΤΟΣ ΕΙΝΑΙ ΝΑ ΑΠΟΚΤΗΣΕΙΣ ΤΗ ΔΥΝΑΤΟΤΗΤΑ ΝΑ ΠΕΙΣ: “ΝΑΙ, ΑΥΤΟ ΜΟΥ ΣΥΝΕΒΗ, ΑΛΛΑ ΣΥΝΕΒΗ ΠΡΙΝ ΠΟΛΥ ΚΑΙΡΟ”».

– Μιλάμε συχνά για το τραύμα ως ατομική εμπειρία. Όμως, υπάρχουν και τα συλλογικά τραύματα, όπως ο πόλεμος που βλέπουμε να εκτυλίσσεται σήμερα. Τι σημαίνει θεραπεία σε κοινωνικό επίπεδο;

Νομίζω ότι αυτό είναι ένα ερώτημα που αξίζει να τεθεί στην Ελλάδα. Μια χώρα που για πολύ καιρό ήταν κάτω από την κυριαρχία της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας – δεν νομίζω ότι ήταν μια καλή εμπειρία για τους Έλληνες. Η αίσθησή μου είναι ότι κάτι που ίσως έχει ενδιαφέρον να σκεφτείτε είναι πως η Ελλάδα, κατά κάποιον τρόπο, «αποκοιμήθηκε». Σαν πολιτισμός, η Ελλάδα πέθανε – ή τουλάχιστον πέθανε εσωτερικά. Για πολλούς αιώνες δεν παρήγαγε τίποτα. Βρισκόταν υπό καταπίεση. Και αυτό που συμβαίνει στους καταπιεσμένους λαούς είναι ότι χάνουν την ικανότητα να ονειρεύονται κάτι διαφορετικό. Δυσκολεύονται να δράσουν, να δημιουργήσουν. Αναπτύσσεται ένα βαθύ αίσθημα αδυναμίας και εσωτερικού κλεισίματος. Νομίζω ότι έχει ενδιαφέρον σαν λαός να δουλέψετε πάνω σε αυτό – σε επίπεδο οικογένειας, κοινωνίας, ιστορίας.

Ο Dr. Bessel van der Kolk.

– Τι μπορούμε να κάνουμε δηλαδή;

Να δείτε πώς φαίνεται αυτό στη ζωή σας. Γιατί αυτό που έγινε ήταν ότι κάποια στιγμή κάποιοι άρχισαν να πολεμούν τους Τούρκους – και αυτό δεν ήταν ούτε εύκολο, ούτε ευχάριστο. Σταδιακά, όμως, η Ελλάδα κατάφερε να κάνει την επανεμφάνισή της. Ανακτήθηκε ένα αίσθημα υπερηφάνειας, αυτοπροσδιορισμού, σύνδεσης, δύναμης.

Αυτό το βλέπουμε σε όλες τις πρώην αποικιακές κοινωνίες. Οι άνθρωποι κλείνονται, περιορίζουν τα όνειρά τους μόνο για να επιβιώσουν. Το βλέπουμε και τώρα, π.χ. στη Ρωσία. Δεν παράγεται καθόλου δημιουργικότητα, γιατί ο κόσμος απλώς προσπαθεί να επιβιώσει.

– Το τραύμα δεν είναι πάντα ορατό, αλλά συχνά εκδηλώνεται στον τρόπο που σχετιζόμαστε ή που δυσκολευόμαστε να σχετιστούμε. Πώς επηρεάζει το τραύμα τις σχέσεις; Και πώς μπορεί κάποιος να σπάσει τον κύκλο του πόνου και να πάψει να αναπαράγει τα ίδια μοτίβα;

Το πρόβλημα με το τραύμα είναι πως ο εγκέφαλος βρίσκεται διαρκώς σε κατάσταση επιφυλακής. Αν έχεις βιώσει κακοποίηση ή βία, όταν συναντάς έναν άνθρωπο που δεν γνωρίζεις, μπαίνεις σε αμυντική στάση – βαθιά μέσα σου νιώθεις πως ίσως σου κάνει κακό. Θέλεις να ανοιχτείς, αλλά ένα κομμάτι σου κρατά απόσταση. Ζεις σε μια παρανοϊκή κατάσταση, όπου το σώμα και το μυαλό σου προεξοφλούν τον κίνδυνο. Η καρδιά παγώνει. Και τότε γίνεται τρομερά δύσκολο να επιτρέψεις στον εαυτό σου νέες εμπειρίες, νέες σχέσεις.

Το είδαμε αυτό έντονα, για παράδειγμα, μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Άνθρωποι που γύρισαν από τον πόλεμο –και στην Ελλάδα–, έκαναν οικογένεια, αλλά στην πραγματικότητα ήταν απόντες. Δούλευαν αδιάκοπα, όμως δεν μπορούσαν να παίξουν, να γελάσουν, να χαρούν με τα παιδιά τους. Η οικογενειακή ζωή παγώνει – το έχω δει αυτό σε γερμανικές οικογένειες και σε αμερικανικές, και είμαι σίγουρος ότι υπήρξαν τέτοιες οικογένειες και στην Ελλάδα.

– Πώς μπορούμε, λοιπόν, να σπάσουμε αυτόν τον κύκλο και να μην αναπαράγουμε τα ίδια μοτίβα;

Στη δουλειά μας, το βλέπουμε καθαρά. Βετεράνοι πολέμου, εσωστρεφείς, συναισθηματικά μπλοκαρισμένοι, ξεκινούν θεραπεία –συχνά ψυχεδελική θεραπεία–, αρχίζουν να επεξεργάζονται το τραύμα τους και σταδιακά να ανοίγονται. Παίζουν με τα παιδιά τους, επικοινωνούν με τις συντρόφους τους. Ξαφνικά δεν είναι πια αμυντικοί ή παρανοϊκοί. Δεν φοβούνται να πουν στη σύντροφό τους «Τι θα ήθελες να κάνουμε; Πώς μπορώ να σε στηρίξω;»

Στο σημείο αυτό, τον λόγο παίρνει η σωματική εκπαιδεύτρια, Licia Sky, η οποία επίσης θα συμμετέχει ως ομιλήτρια στο Syros Healing Waves Festival:

«Για να αλλάξεις όμως τις σχέσεις σου με τους άλλους, πρέπει πρώτα να αλλάξεις τη σχέση σου με τον εαυτό σου. Αν έχεις βιώσει τραύμα στην παιδική σου ηλικία, είναι πιθανό να έχεις εσωτερικεύσει μηνύματα όπως τα εξής: "Δεν αξίζω", "Κανείς δε θα με αγαπήσει", "Δεν είμαι αρκετός". Μεγαλώνεις μ’ αυτά και αρχίζεις να βάζεις όρια στον εαυτό σου σχετικά με το τι δικαιούσαι και τι όχι.

»Το να καταφέρεις να ανακαλύψεις ότι αξίζεις την αγάπη, είναι το πρώτο βήμα για να μπορέσεις πραγματικά να συνδεθείς με άλλους ανθρώπους. Κι αυτό είναι και κάτι πάρα πολύ δύσκολο. Αν πιστεύεις ότι όλοι θα σε απορρίψουν ή ότι θα πληγωθείς αν τολμήσεις να συνδεθείς, τότε το να ανοιχτείς γίνεται τεράστια πρόκληση. Αλλά η αληθινή σύνδεση απαιτεί να πάρεις το ρίσκο να εκτεθείς, να επιτρέψεις στον εαυτό σου να είναι ευάλωτος».

To Syros Healing Waves Festival, εμπνεύστρια του οποίου είναι η ψυχοθεραπεύτρια Δέσποινα Πλουσίου, διοργανώνεται από το Τrauma2therapy Institute – το OW είναι χορηγός επικοινωνίας.