ΓΙΑΤΙ ΔΕΝ «ΠΙΑΝΟΥΝ» ΟΛΟΙ ΤΟΝ ΣΑΡΚΑΣΜΟ;

Ο σαρκασμός δεν είναι απλώς πείραγμα ή ειρωνεία, αλλά άσκηση για τον εγκέφαλο. Νέα έρευνα δείχνει ότι για να τον αναγνωρίσουμε, ο εγκέφαλος κινητοποιεί ένα περίπλοκο δίκτυο περιοχών που σχετίζονται με την ικανότητα να «διαβάζουμε» τους ανθρώπους και το πλαίσιο της επικοινωνίας.

Λένε ότι ο σαρκασμός είναι δείγμα ευφυΐας, της ανώτατης μορφής της σύμφωνα με ρητό που αποδίδεται (μάλλον αυθαίρετα) στον Oscar Wilde. Ένα νοητικό work out που οξύνει το μυαλό και ενισχύει τη δημιουργικότητα, τόσο σε εκείνους που τον χρησιμοποιούν όσο και στους αποδέκτες του – το τελευταίο βάσει μελέτης του Harvard. Το ίδιο ρητό λέει ότι είναι και ο πιο ευτελής τρόπος να πουλήσεις πνεύμα, φαντάζομαι ως το πιο εύκολο και προσβλητικό είδος χιούμορ, βάσει όσων έχω ακούσει ή διαβάσει να του καταλογίζουν.

Κάπου εδώ έρχεται μια πρωτοποριακή μελέτη από την Αργεντινή να επιβεβαιώσει ότι ο σαρκασμός είναι έργο απαιτητικό που προϋποθέτει οξυδέρκεια, γρήγορη σκέψη και καλή κατανόηση του περικειμένου. Συγκεκριμένα, η επιστημονική ομάδα εξέτασε πώς ο εγκέφαλος επεξεργάζεται τον σαρκαστικό λόγο και διαπίστωσε ότι, για να τον κατανοήσει, ενεργοποιεί ένα περίπλοκο δίκτυο νευρικών συνδέσεων που σχετίζονται με την κοινωνική νοημοσύνη, δηλαδή την ικανότητα να κατανοείς, να ερμηνεύεις και να διαχειρίζεσαι αποτελεσματικά τις κοινωνικές σχέσεις και τις ανθρώπινες αλληλεπιδράσεις.

Η μελέτη, με επικεφαλής ερευνητές από το CONICET (Εθνικό Συμβούλιο Επιστημονικών και Τεχνικών Ερευνών της Αργεντινής) και το Universidad Austral, ήταν η πρώτη του είδους της για την ισπανική γλώσσα, καθώς και η πρώτη που αποκάλυψε τη διέγερση ενός εκτεταμένου εγκεφαλικού δικτύου. Σύμφωνα με δηλώσεις του ψυχολόγου και συγγραφέα της μελέτης, Nicolás Vassolo, στην El País, η ευκολία της ήταν πιθανώς το στοιχείο που έκανε τη διαφορά. Σε αντίθεση με τις απαιτητικές γνωστικές δοκιμασίες αντίστοιχων ερευνών στην αγγλική γλώσσα, οι συμμετέχοντες κλήθηκαν να αναγνωρίσουν τον σαρκαστικό τόνο σε απλά καθημερινά σενάρια αποτυπωμένα σε κόμικ, σαν μικρές εικονογραφημένες ιστορίες, όπως η παρακάτω:

Γραφική αναπαράσταση από το πείραμα. Παρουσιάζονται τέσσερις τύποι ερεθισμάτων: σαρκασμός (εικόνα + κείμενο με σαρκαστικό τόνο), κυριολεξία (εικόνα + κυριολεκτικό κείμενο), μόνο εικόνα και μόνο κείμενο. Η φράση που χρησιμοποιήθηκε ήταν «¡Veo que estás prestando atención!» («Βλέπω ότι [με] προσέχεις!»). Κάθε ερέθισμα προβαλλόταν για 4500 ms με διάστημα 500 ms μεταξύ τους, ενώ η συνολική διάρκεια του τεστ ήταν 5΄19΄΄. Estudios en Neurociencias y Sistemas Complejos

Απαιτητικός όπως και η ενσυναίσθηση

Ο μηχανισμός για την αναγνώριση του σαρκασμού, λένε οι ερευνητές, είναι παρεμφερής με αυτόν της «θεωρίας του νου», της γνωστικής ικανότητας να αντιλαμβάνεσαι ότι η ψυχική κατάσταση, οι σκέψεις, οι πεποιθήσεις, οι προθέσεις και επιθυμίες του άλλου δεν ευθυγραμμίζονται απαραιτήτως με τις δικές σου. Μάλιστα, η δυνατότητα να διακρίνεις τη λεπτή ειρωνεία και τα υπονοούμενα είναι συγκρίσιμη με την ικανότητα για ενσυναίσθηση.

«Δεν είναι τηλεπάθεια· το άτομο καταλαβαίνει πού πηγαίνει η συζήτηση με βάση το πλαίσιο, την έκφραση στο πρόσωπο του άλλου και όσα του λέει», εξηγεί η συσσυγγραφέας Mariana Bendersky, γιατρός και δημιουργός των εικονογραφήσεων του πειράματος. «Αυτό είναι το προαπαιτούμενο του σαρκασμού. Αν δεν μπορείς να τον κατανοήσεις, είσαι χαμένος. Παίρνεις τα πάντα κυριολεκτικά, ως λάθος ή σωστά, αλλά σίγουρα δεν κατάλαβες ότι σε ειρωνεύονται».

iStock

Γιατί ο σαρκασμός παιδεύει το ΑΙ

Το σύστημα επεξεργασίας της γλώσσας στον εγκέφαλο ακολουθεί συνήθως καλά καθορισμένα μονοπάτια με σημαντικούς κόμβους. Ωστόσο, όταν επεξεργαζόμαστε σαρκαστικές δηλώσεις, αυτοί οι κόμβοι συνδέονται με πρόσθετες και πιο διάσπαρτες περιοχές. Όπως εξηγεί η Lucy Alba Ferrara, ερευνήτρια νευροεπιστημών στο CONICET, η γλώσσα «έχει πολύ περιεκτικό σύστημα επεξεργασίας στον εγκέφαλο, με πολύ σημαντικούς κόμβους που επαναλαμβάνονται», ενώ ο σαρκασμός μπλέκει τη θεωρία του νου και την ερμηνεία του πλαισίου.

Αυτή η πολυπλοκότητα εξηγεί γιατί τα μοντέλα τεχνητής νοημοσύνης (ΑΙ) δεν μπορούν να αναπαραγάγουν τις αναγκαίες διαπροσωπικές δεξιότητες. Μελέτη που δημοσιεύτηκε την ίδια περίοδο έδειξε ότι, ενώ τα κατάφεραν καλά στην ανάλυση του συναισθήματος και των πολιτικών προτιμήσεων, στον σαρκασμό τα βρήκαν σκούρα – όπως και οι συμμετέχοντες. Ο σαρκασμός παραμένει δύσκολη πίστα γιατί βασίζεται σε υπαινιγμούς, συμφραζόμενα και πολιτισμικές αποχρώσεις που δεν είναι ξεκάθαρα στον γραπτό λόγο.

Το ίδιο με τα social media. Μπορώ να θυμηθώ αμέτρητες παρεξηγήσεις ακριβώς επειδή λείπει το περικείμενο, οι χειρονομίες, ο τόνος της φωνής. «Η λέξη είναι εκεί, οπότε μπορείς απλώς να μαντέψεις τι σημαίνει. Μπορεί να την ερμηνεύσεις με οποιονδήποτε τρόπο», λέει η Bendersky, προειδοποιώντας ότι η φτωχοποίηση της γλώσσας στην ψηφιακή επικοινωνία μπορεί να επιδρά αρνητικά στην καλλιέργεια των νοητικών δεξιοτήτων.

Unsplash Charles Etoroma

Ο σαρκασμός εργαλείο στη νευρολογία

Και κάτι αναπάντεχο από τη μελέτη: ο σαρκασμός θα μπορούσε να γίνει διαγνωστικό εργαλείο στα χέρια των νευρολόγων για ψυχιατρικές νόσους όπως η σχιζοφρένεια, στην οποία το άτομο δυσκολεύεται να καταλάβει την ειρωνεία, τους ιδιωματισμούς και την προσωδία, δηλαδή το νόημα των λεγομένων με βάση τον τονισμό, το ύφος και τον ρυθμό της γλώσσας. Σε επόμενο βήμα, ειδική ομάδα του CONICET θα εξετάσει πώς αντιδρά στον σαρκασμό ο εγκέφαλος ατόμων με την ψυχική ασθένεια και χωρίς. «Νομίζω ότι θα έχουμε απαντήσεις εντός ενός έτους», εκτιμά ο Bautista Elizalde Acevedo, ερευνητής στο εν λόγω project.