Ο ΤΟΥΡΙΣΜΟΣ ΤΩΝ ΠΑΡΑΓΚΟΥΠΟΛΕΩΝ: ΕΝΑ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟ ΠΟΥ ΔΙΧΑΖΕΙ

Ο τουρισμός των παραγκουπόλεων αποκαλύπτει τη λεπτή γραμμή ανάμεσα στην περιέργεια και την ενσυναίσθηση. Είναι πράξη κατανόησης ή εκμετάλλευσης;

Η αλήθεια είναι ότι ο τουρισμός των παραγκουπόλεων δεν είναι καινούργιο φαινόμενο. Ήδη από τα μέσα του 19ου αιώνα, εύποροι Βρετανοί ταξίδευαν στα υποβαθμισμένα προάστια του Λονδίνου για να «δουν από κοντά» τη ζωή εκεί. Ωστόσο, η έκρηξη των social media έδωσε στην τάση αυτή νέα δυναμική. Πλέον, οι ταξιδιώτες μοιράζονται στα προφίλ τους εικόνες από φτωχές γειτονιές, συχνά παρουσιάζοντας τους κατοίκους και τις συνθήκες διαβίωσης.

Η εξάπλωση τέτοιων εικόνων οδήγησε στη δημιουργία οργανωμένων περιηγήσεων σε παραγκουπόλεις. Περιηγήσεων που υπόσχονται μια ματιά σε μέρη λιγότερο (έως καθόλου) δημοφιλή και στην πραγματική ζωή του τόπου. Παράλληλα, άνοιξαν μια ευρύτερη συζήτηση γύρω από το αν πρόκειται για μια μορφή κοινωνικής ευαισθητοποίησης ή για μια μορφή εκμετάλλευσης της φτώχειας.

Οι αρνητικές επιπτώσεις του τουρισμού των παραγκουπόλεων

Οι επικριτές της τάσης υποστηρίζουν ότι τα slum tours αντιμετωπίζουν τους ανθρώπους σαν «εκθέματα». Οι τουρίστες τους κοιτούν από μακριά, αλλά δεν συνομιλούν μαζί τους, δεν προσπαθούν να τους γνωρίσουν. Οι κάτοικοι γίνονται θέαμα, ενώ παραβιάζεται η ιδιωτικότητά τους, καθώς η καθημερινότητά τους μετατρέπεται σε δημόσια εμπειρία χωρίς τη συναίνεσή τους. Η επαφή με τους ντόπιους είναι συνήθως ελάχιστη, με τους περισσότερους επισκέπτες να περιορίζονται σε φωτογραφίες και βίντεο που θα αναρτήσουν στα κοινωνικά τους δίκτυα. Πώς, όμως, θα ένιωθες εσύ αν κάθε περαστικός μπορούσε να σε φωτογραφήσει την ώρα που μαγειρεύεις ή την ώρα που προσπαθείς να ταΐσεις το παιδί σου;

Όσο για τα οικονομικά οφέλη; Δεν φτάνουν πάντα στους κατοίκους, αλλά το μεγαλύτερο μέρος των κερδών μένουν σε αυτούς που διοργανώνουν τις περιηγήσεις.

Σε ορισμένες περιπτώσεις, οι ξεναγήσεις αυτές πλήττουν την εικόνα της χώρας, προβάλλοντας μόνο την πλευρά της φτώχειας. Παράλληλα, κάνουν τη φτώχεια να μοιάζει «εξωτική», μια εμπειρία για τους επισκέπτες, ενώ για τους κατοίκους είναι μια πραγματικότητα.

Βραζιλία AP Photo/Renata Brito

Μπορεί να υπάρξει θετική πλευρά;

Ακόμα κι αν ένα μικρό ποσοστό των χρημάτων φτάνει στην κοινότητα, αυτό μπορεί να κάνει διαφορά. Ένα γεύμα ή η αγορά ενός αναμνηστικού δημιουργούν ευκαιρίες εισοδήματος. Σε ορισμένες περιπτώσεις, οι ξεναγήσεις χρησιμοποιούνται για να αναδείξουν τη δημιουργικότητα και την ανθεκτικότητα των κοινοτήτων, για να γνωρίζουν οι τουρίστες καλλιτέχνες και τοπικές πρωτοβουλίες που δίνουν ζωή σε χώρους χωρίς κρατική υποστήριξη.

Μερικές εταιρείες επιστρέφουν μέρος των κερδών στις κοινότητες, π.χ. ιδρύοντας σχολεία ή υποστηρίζοντας δράσεις. Επιπλέον, η διεθνής προσοχή μπορεί να λειτουργήσει πιεστικά προς τις κυβερνήσεις, ώστε να βελτιώσουν τις εκεί συνθήκες διαβίωσης.

Στα θετικά περιλαμβάνεται το γεγονός ότι οι ξεναγήσεις αυτές μπορούν να αλλάξουν τον τρόπο που οι επισκέπτες βλέπουν τη φτώχεια. Δίνοντας πρόσωπο και φωνή σε ανθρώπους που συχνά μένουν «αόρατοι», δείχνουν ότι η φτώχεια είναι μια ανθρώπινη εμπειρία και μπορεί να συμβάλουν στην κατανόηση ότι οι άνθρωποι παντού έχουν συναισθήματα, ανησυχίες και ελπίδες.

Ο ΤΟΥΡΙΣΜΟΣ ΤΩΝ ΠΑΡΑΓΚΟΥΠΟΛΕΩΝ ΜΠΟΡΕΙ ΝΑ ΛΕΙΤΟΥΡΓΗΣΕΙ ΩΣ ΚΑΘΡΕΦΤΗΣ: ΝΑ ΔΕΙΞΕΙ ΤΗΝ ΑΝΙΣΟΤΗΤΑ, ΑΛΛΑ ΚΑΙ ΤΗ ΔΥΝΑΜΗ ΤΗΣ ΑΝΘΡΩΠΙΝΗΣ ΑΝΤΟΧΗΣ ΚΑΙ ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΚΟΤΗΤΑΣ.

Τι να έχεις κατά νου πριν συμμετάσχεις σε κάτι τέτοιο

Αν θελήσεις να συμμετάσχεις σε τέτοια εμπειρία, υπάρχουν κάποια βασικά πράγματα που αξίζει να σκεφτείς:

• Μέγεθος και μορφή της ξενάγησης. Μια μαζική περιοδεία με λεωφορείο, χωρίς καμία επαφή με κατοίκους, είναι απίθανο να οδηγήσει σε ουσιαστική κατανόηση. Προτίμησε μικρές ομάδες και περιπάτους που επιτρέπουν πραγματική επικοινωνία.
• Συμμετοχή της κοινότητας. Ποιος σχεδίασε τη διαδρομή; Πρότειναν οι ίδιοι οι κάτοικοι τα σημεία ή κάποιος εξωτερικός παράγοντας; Ρώτα, ενημερώσου και βεβαιώσου ότι υπάρχει τοπική συμμετοχή.
• Χρόνος για αλληλεπίδραση. Αν το πρόγραμμα υπόσχεται επίσκεψη σε σπίτια, αγορές και εστιατόρια μέσα σε μία ώρα, είναι προφανές ότι πρόκειται για βιτρίνα. Αναζήτησε εμπειρίες που δίνουν χρόνο για πραγματικό διάλογο.
• Διαφάνεια στα οικονομικά. Ρώτησε πού πηγαίνουν τα χρήματα. Χρηματοδοτούνται έργα ή πρωτοβουλίες; Δημιουργούνται θέσεις εργασίας; Πληρώνονται δίκαια οι συμμετέχοντες;

Αν και πολλές από αυτές τις πληροφορίες δεν θα είναι εύκολο να τις βρεις, ειδικά πριν κάνεις κράτηση, είναι χρέος κάθε ηθικού ταξιδιώτη να προσπαθεί να βελτιώσει το «αποτύπωμά» του στον τόπο που επισκέπτεται.

Ο Kevin Outterson, καθηγητής Νομικής από το Πανεπιστήμιο της Βοστώνης, που πριν χρόνια συνυπέγραψε μια εργασία σχετικά με την ηθική του poverty tourism, εξηγεί: «Μπορεί να υπάρχει ένα ηθικό μειονέκτημα σε οτιδήποτε μπορούμε να φανταστούμε να δοκιμάσουμε. Αλλά νομίζω ότι υπάρχει επίσης ένα τεράστιο μειονέκτημα στο να ζεις σε έναν κόσμο στον οποίο οι πραγματικά πλούσιοι δεν γνωρίζουν πώς ζουν οι άλλοι άνθρωποι».

Νεπάλ pexels

Ο Outterson προτείνει στους ταξιδιώτες που εξετάζουν το ενδεχόμενο να επιλέξουν μια εμπειρία όπως ο τουρισμός παραγκουπόλεων να λάβουν υπόψη τρία ερωτήματα:

1. Οι άνθρωποι που επισκέπτεσαι έχουν πραγματικά λόγο στο αν θα ανοίξουν το σπίτι τους ή πρόκειται για μια ψευδαίσθηση επιλογής λόγω ανάγκης;
2. Ποιο είναι το δικό σου κίνητρο; Θέλεις να μάθεις ή να συγκινηθείς; Να κατανοήσεις ή να επιβεβαιώσεις αυτό που ήδη πιστεύεις;
3. Είναι η εμπειρία ωφέλιμη και για τις δύο πλευρές; Δημιουργεί γέφυρες κατανόησης ή απλώς επιβεβαιώνει στερεότυπα;

Ο Zezinho Da Rocinha, που γεννήθηκε και μεγάλωσε στη μεγαλύτερη φαβέλα της Βραζιλίας και σήμερα οργανώνει ξεναγήσεις στη γειτονιά του, περιγράφει τη δική του πλευρά: «Αυτό που μου αρέσει στις ξεναγήσεις είναι η επαφή με τους ξένους. Αυτή η αλληλεπίδραση με βοηθά να εκπαιδεύσω τους ανθρώπους για τη ζωή μου στη φαβέλα. Όταν έρχονται, νιώθω ότι το σπίτι μου, η φαβέλα μου, έχει αξία, αξίζει να τη δουν. Η κυβέρνηση κυρίως μας αγνοεί. Θέλουμε να ακουστεί η φωνή μας. Θέλω να νιώθω ότι κάποιος απ' έξω νοιάζεται για εμάς και αναγνωρίζει ότι υπάρχουμε. Μέχρι πριν από λίγα χρόνια οι φαβέλες δεν υπήρχαν στους χάρτες. Γιατί συνέβαινε αυτό; […]

»Αυτό που δεν μου αρέσει είναι οι ξεναγήσεις που χρησιμοποιούν τζιπ ή φορτηγά, επειδή μας παρουσιάζουν σαν ζωολογικό κήπο. Οι τουρίστες δεν έχουν καμία επαφή με τους ντόπιους και αυτό ενισχύει την αίσθηση πιθανού κινδύνου. Οι εκδρομές ή οι επισκέψεις όπου οι επισκέπτες περπατούν στη φαβέλα είναι πιο ευπρόσδεκτες. Υπάρχει μια εταιρεία που λέει στους επισκέπτες της να μην αλληλεπιδρούν με τους ντόπιους αν τους πλησιάσουν. Αυτό είναι λάθος».

Ρίο ντε Τζανέιρο unsplash Cornuel

Ανάμεσα στην περιέργεια και την ευθύνη

Ο τουρισμός των παραγκουπόλεων μπορεί να γεννάει ενσυναίσθηση, αλλά και να αναπαράγει ανισότητες. Μπορεί να φέρνει έσοδα, αλλά και να εκμεταλλεύεται τη φτώχεια. Το ζητούμενο δεν είναι να αποφύγουμε την επαφή, αλλά να τη σχεδιάσουμε με σεβασμό και συνείδηση. Η ενημέρωση, η ηθική στάση και οι σωστές ερωτήσεις είναι το τίμημα για μια εμπειρία «λίγο πιο ουσιαστική».

Ερευνητές όπως η Melissa Nisbett επισημαίνουν ότι, παρότι τα οικονομικά οφέλη υπάρχουν, ο τουρισμός δεν μπορεί να λύσει τη φτώχεια. Οι παράγοντες που τη δημιουργούν είναι παγκόσμιοι και συστημικοί. Από την άλλη, όπως υποστηρίζει ο καθηγητής Fabian Frenzel του Πανεπιστημίου του Leicester, ίσως ο τουρισμός των παραγκουπόλεων να έχει μια αξία που δεν πρέπει να χαθεί: μπορεί να μας βοηθήσει να δούμε μέρη που το σύστημα μας έμαθε να αγνοούμε. Να αναγνωρίσουμε ότι υπάρχουν, ότι είναι κομμάτι της πόλης και της ζωής μας.