ΤΙ ΕΙΝΑΙ ΟΙ «ΦΟΡΟΙ ΑΜΑΡΤΙΑΣ» ΠΟΥ ΘΑ ΜΑΣ ΒΑΛΟΥΝ ΣΤΟΝ ΙΣΙΟ ΔΡΟΜΟ;

Οι «φόροι αμαρτίας» επιβάλλονται σε τσιγάρα, αλκοόλ και ζάχαρη για να περιοριστούν οι ανθυγιεινές συμπεριφορές και να ενισχυθεί η δημόσια υγεία. Μπορούν, όμως, να μας βάλουν στον σωστό δρόμο;

Μεγαλύτερος φόρος στον καπνό για να μειωθούν τα περιστατικά καρκίνου. Το ίδιο στο αλκοόλ για λιγότερα τροχαία και ηπατικά νοσήματα. Επίσης στα προϊόντα με ζάχαρη για περιορισμό της παχυσαρκίας και του διαβήτη τύπου 2. Μια τέτοια λογική κρύβεται πίσω από τους «φόρους αμαρτίας», που επιβάλλονται σε προϊόντα με δυνατότητες να μας κάνουν τη ζωή κόλαση. Η λογική έχει ως εξής: αν κάτι ανθυγιεινό γίνει ακριβότερο, το καταναλώνεις λιγότερο.

Ακούγεται χριστιανικό· θυμίζει απαγορευμένα μήλα, πρωτόπλαστους και πάει λέγοντας. Το λες και παλιακό, όπως και είναι· οι ρίζες του φτάνουν αιώνες πίσω. Έλα όμως που πάνω τους εναποτίθεται μεγάλη ελπίδα για βελτίωση της δημόσιας υγείας, άρα και του καθενός μας – έστω κι αν το τσιγάρο ή το αναψυκτικό μάς πέσουν πιο βαριά στο πορτοφόλι...

Στην οικονομική θεωρία, οι φόροι αμαρτίας ανήκουν στην κατηγορία των φόρων Pigou, μια σειρά μέτρων που πρότεινε ο Βρετανός οικονομολόγος Arthur Cecil Pigou, ώστε οι κυβερνήσεις να φορολογούν δραστηριότητες που κοστίζουν στην κοινωνία. Πληρώνοντας ακριβότερα τον καπνό ή τη ζάχαρη, στην πραγματικότητα καλύπτεις μέρος του κοινωνικού κόστους που προκύπτουν από σχετιζόμενες ασθένειες ή το περιβαλλοντικό αποτύπωμα.

Menelaos Myrillas/SOOC

Εν προκειμένω, θα τους έλεγες «φόρους υπέρ υγείας», καθώς στοχεύουν αφενός στη μικρότερη κατανάλωση επιβλαβών προϊόντων, αφετέρου στη χρηματοδότηση της πρόληψης, θεραπείας και ενημέρωσης για την υγεία. Με την αποτροπή του κόσμου από τις ανθυγιεινές συνήθειες, γίνεται ένα βήμα προς τη μείωση του επιπολασμού μη μεταδοτικών νοσημάτων, όπως οι καρδιοπάθειες, ο διαβήτης και ο καρκίνος, που σήμερα ευθύνονται για πάνω από 41 εκατομμύρια θανάτους τον χρόνο παγκοσμίως.

Από το 2017, τουλάχιστον 133 χώρες έχουν θεσπίσει ή αυξήσει τέτοιους φόρους, προσπαθώντας να περιορίσουν τη ζήτηση για προϊόντα που βλάπτουν την υγεία. Ωστόσο, τα στοιχεία του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας (ΠΟΥ) δείχνουν ότι οι περισσότερες χώρες δεν κάνουν σωστό σχεδιασμό και απομακρύνονται από τους στόχους δημόσιας υγείας.

Ποιοι φόροι μπορούν να «δουλέψουν»

Οι ειδικοί τονίζουν ότι η αποτελεσματικότητα δεν κρίνεται μόνο στο πόσο φορολογείς, αλλά και πώς το κάνεις. Η σύμβουλος οικονομικών υγείας Danielle Bloom προτείνει τους λεγόμενους «ειδικούς φόρους», δηλαδή σταθερά ποσά ανά μονάδα προϊόντος, όπως ανά πακέτο ή λίτρο, αντί των ad valorem, που είναι ποσοστό επί της τιμής. Σύμφωνα με τον Patrick Petit, οικονομολόγο του Διεθνούς Νομισματικού Ταμείου (ΔΝΤ), ένας φόρος 20% επιβαρύνει εξίσου μια μπίρα και ένα ουίσκι, παρότι η περιεκτικότητα σε αλκοόλ είναι τελείως διαφορετική. Αντίθετα, ο ειδικός φόρος αυξάνει την τιμή με βάση το πόσο επιβλαβές είναι το προϊόν.

Το εν λόγω μοντέλο κερδίζει έδαφος διεθνώς. Η Ρουάντα εφαρμόζει ειδικούς φόρους στον καπνό, το Πράσινο Ακρωτήρι συνδυάζει ειδικούς και ποσοστιαίους φόρους στο αλκοόλ, αυξάνοντας τα έσοδά του, ενώ Βραζιλία, Μεξικό και Βιετνάμ σχεδιάζουν παρόμοια βήματα. Σύμφωνα με τον Jeremias Paul, συντονιστή του τομέα οικονομικού ελέγχου καπνικών προϊόντων του ΠΟΥ, οι ειδικοί ή μεικτοί φόροι όχι μόνο μειώνουν την κατανάλωση, αλλά και εμποδίζουν τις εταιρείες να «απορροφούν» τις αυξήσεις για να κρατούν τις τιμές χαμηλές.

iStock

Βέβαια, για να αλλάξει πραγματικά η συμπεριφορά του καταναλωτή, ο φόρος πρέπει να έχει δόντια. Το 2020, μόλις 40 χώρες παγκοσμίως είχαν αρκετά υψηλούς φόρους στον καπνό ώστε να μειώσουν το κάπνισμα. Ακόμη και τότε, η μείωση δεν ήταν πάντα θεαματική. Στα προϊόντα που προκαλούν εθισμό, όπως τα τσιγάρα και το αλκοόλ, μια αύξηση 10% στην τιμή οδηγεί συνήθως σε μικρότερη κατανάλωση κατά 4-5%. Στον αντίποδα, σε αγαθά όπως τα σακχαρούχα ποτά, ακόμα και μια σχετικά ήπια φορολόγηση μπορεί να οδηγήσει σε ουσιαστική μείωση.

Φόροι στην αμαρτωλή Ελλάδα

Το ζήτημα έχει απασχολήσει και την Ελλάδα. To 2024, o Οργανισμός Οικονομικής Συνεργασίας και Ανάπτυξης (ΟΟΣΑ) πρότεινε την επιβολή φόρων σε ανθυγιεινά τρόφιμα (φόρο λίπους ή fat tax), με βάση τα ανησυχητικά ποσοστά παχυσαρκίας και καπνίσματος. Η παιδική παχυσαρκία αυξήθηκε από 22% το 2018 σε 28% το 2022. Περίπου 22% των θανάτων στη χώρα μας αποδίδονται στο κάπνισμα, έναντι 17% σε όλη την Ευρωπαϊκή Ένωση (ΕΕ). Αν και οι έφηβοι φαίνεται να καπνίζουν λιγότερο, οι Έλληνες παραμένουν μεταξύ των θεριακλήδων της Ευρώπης.

Την ίδια στιγμή, μελέτη του Κέντρου Φιλελεύθερων Μελετών (ΚΕΦίΜ) έδειξε ότι το κόστος ζωής εκτοξεύτηκε την περίοδο 2008-2021, με τις δαπάνες για τρόφιμα, στέγαση και ενέργεια να αυξάνονται κατά πάνω από 9 ποσοστιαίες μονάδες. Κοντολογίς, οι Έλληνες πληρώνουν ήδη «ευρωπαϊκές τιμές» με χαμηλότερα εισοδήματα. Αυτό σημαίνει ότι οι φόροι αμαρτίας, αν δεν σχεδιαστούν προσεκτικά, μπορεί να γίνουν ανθυγιεινοί για την τσέπη των οικονομικά ασθενέστερων.

Οι οικονομολόγοι Κώστας Αθανασάκης και Ηλίας Κυριόπουλος πρότειναν μια πιο ισορροπημένη λύση, έναν φόρο 20% σε καπνικά είδη, αλκοόλ και ζάχαρη, που θα απέφερε 570 εκατ. ευρώ ετησίως και τα έσοδα να πηγαίνουν απευθείας σε έναν «Ταμείο Καρκίνου» για καθολική πρόσβαση σε θεραπείες. Επιπλέον, πρότειναν να επιστρέφεται στους πολίτες το 13% των δαπανών για φρούτα και λαχανικά μέσω ψηφιακής πλατφόρμας, ως κίνητρο για πιο υγιεινές επιλογές.

Ένας άνδρας αγοράζει τσιγάρα στη Μανίλα, στις Φιλιππίνες, μετά την έγκριση επιβολής φόρων σε καπνό και αλκοόλ. AP Photo/Aaron Favila

Μαθήματα από το εξωτερικό

Το εγχείρημα έχει δουλέψει στις Φιλιππίνες, όπου η μεταρρύθμιση των φόρων αμαρτίας το 2013 με στόχο τη χρηματοδότηση του δημόσιου συστήματος υγείας μείωσε το ποσοστό των καπνιστών από 30% σε 20% μέσα σε οκτώ χρόνια, ενώ αύξησε θεαματικά τα έσοδα. Η πολιτική βούληση, οι συμμαχίες με την κοινωνία των πολιτών και η προβολή του μέτρου ως επένδυση στην υγεία, όχι ως τιμωρία, χαρακτηρίστηκαν συστατικά της επιτυχίας.

Το μάθημα είναι πάνω από χρήσιμο για την Ελλάδα και την ισχυρή επιρροή της βιομηχανίας καπνού και τροφίμων. Ένας σωστά σχεδιασμένος φόρος υπέρ υγείας, λοιπόν, θα μπορούσε να σώσει ζωές, να χρηματοδοτήσει την πρόληψη και να στηρίξει ένα σύστημα υγείας που παλεύει χρόνια με την υποχρηματοδότηση.