ΠΟΙΕΣ ΣΥΝΘΗΚΕΣ ΠΥΡΟΔΟΤΟΥΝ ΤΗΝ ΚΑΤΑΘΛΙΨΗ ΣΤΗΝ ΤΡΙΤΗ ΗΛΙΚΙΑ;

Πώς η κατάθλιψη πλήττει την τρίτη ηλικία; Ποια είναι τα σημάδια που πρέπει να προσέξουμε; Ποιες λύσεις μπορούμε να εφαρμόσουμε για να στηρίξουμε την ψυχική υγεία των ηλικιωμένων συμπολιτών μας; Ένας ειδικός απαντά.

Οι ηλικιωμένοι αποτελούν δύναμη συνεισφοράς στην κοινωνία, με τις γνώσεις, την εμπειρία, τη συμμετοχή τους. Είμαι σχεδόν σίγουρη ότι αν σταματούσαν να προσφέρουν, η ελληνική κοινωνία θα κατέρρεε. Παρά τις προκλήσεις και τις δυσκολίες που καλούνται να αντιμετωπίσουν, παραμένουν πυλώνας δημιουργικότητας και αλληλεγγύης. Είναι, επομένως, απαραίτητο να δίνουμε σημασία όχι μόνο στη σωματική τους υγεία, αλλά και στην ψυχική.

Η Παγκόσμια Ημέρα Τρίτης Ηλικίας ήταν μια καλή ευκαιρία να συνομιλήσουμε με τον Γιάννη Καμπούρα, ψυχίατρο στην Ψυχογηριατρική Εταιρεία «Ο Νέστωρ», για ένα θέμα που με τον ένα ή τον άλλο τρόπο μας αφορά όλους: την κατάθλιψη στην τρίτη ηλικία. Όπως αναφέρει ο ειδικός, η κατάθλιψη αποτελεί μία από τις πιο συχνές ψυχικές διαταραχές στην τρίτη ηλικία, τόσο παγκοσμίως όσο και στην Ελλάδα. «Σύμφωνα με διαθέσιμες πηγές, περίπου το 10-20% των ατόμων άνω των 65 ετών στην Ελλάδα εμφανίζουν καταθλιπτικά συμπτώματα, με το ποσοστό να αυξάνεται στο 40% για άτομα άνω των 85 ετών».

Τα νούμερα είναι μεγάλα, αν αναλογιστούμε ότι ο αριθμός των ατόμων ηλικίας 60 ετών και άνω έχει υπερδιπλασιαστεί (από περίπου 541 εκατομμύρια το 1995 σε 1,2 δισεκατομμύρια το 2025) και προβλέπεται να φτάσει τα 2,1 δισεκατομμύρια έως το 2050. Μέχρι το 2080, τα άτομα ηλικίας 65 ετών και άνω θα υπερτερούν αριθμητικά των παιδιών κάτω των 18 ετών και, όπως αναφέρει ο Οργανισμός Ηνωμένων Εθνών, ο αριθμός των ατόμων ηλικίας 80 ετών και άνω προβλέπεται να ξεπεράσει τον αριθμό των βρεφών μέχρι τα μέσα της δεκαετίας του 2030, φτάνοντας τα 265 εκατομμύρια.

– Ποια είναι τα βασικά χαρακτηριστικά της κατάθλιψης στην τρίτη ηλικία και ποια τα πρώιμα σημάδια που πρέπει να αναγνωρίζουμε;

Τα κύρια χαρακτηριστικά περιλαμβάνουν διαταραχές στο συναίσθημα, σωματικά συμπτώματα, διαταραχές γνωστικών λειτουργιών και διαταραχές συμπεριφοράς. Ωστόσο, τα πρώιμα σημάδια μπορεί να είναι λιγότερο εμφανή, καθώς οι ηλικιωμένοι τείνουν να εστιάζουν περισσότερο σε σωματικά παρά σε συναισθηματικά συμπτώματα. Η παρατεταμένη θλίψη, η ευερεθιστότητα, το αίσθημα απελπισίας, η απώλεια ενδιαφέροντος για κοινωνικές δραστηριότητες, τα επίμονα παράπονα για πόνους ή κόπωση (που δεν εξηγούνται από ιατρικές εξετάσεις), αλλαγές στον ύπνο, αλλαγές στη συμπεριφορά, προβλήματα μνήμης ή δυσκολία συγκέντρωσης πρέπει να μας κρούσουν τον κώδωνα του κινδύνου.

Ιδιαίτερη προσοχή πρέπει να δίνεται σε άμεσα ή έμμεσα σημάδια αυτοκτονικότητας, όπως για παράδειγμα σκέψεις τύπου «θα ήταν καλύτερα να μην υπήρχα» ή «οι άλλοι θα ήταν καλύτερα χωρίς εμένα», επίμονες συζητήσεις για τον θάνατο, ή ακόμα και ξεκάθαρη δήλωση πρόθεσης αυτοκαταστροφικής συμπεριφοράς.

ΤΟ ΝΑ ΑΠΟΔΙΔΟΥΜΕ ΤΥΧΟΝ ΣΥΜΠΤΩΜΑΤΑ ΣΕ «ΦΥΣΙΟΛΟΓΙΚΗ ΓΗΡΑΝΣΗ» ΜΠΟΡΕΙ ΝΑ ΥΠΟΒΑΘΜΙΣΕΙ ΣΟΒΑΡΕΣ ΚΑΤΑΣΤΑΣΕΙΣ, ΚΑΘΥΣΤΕΡΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΠΑΡΕΜΒΑΣΗ ΚΑΙ ΕΝΙΣΧΥΟΝΤΑΣ ΤΟ ΣΤΙΓΜΑ ΓΥΡΩ ΑΠΟ ΤΗΝ ΨΥΧΙΚΗ ΥΓΕΙΑ.

– Πώς διαφοροποιείται η κατάθλιψη στους ηλικιωμένους σε σχέση με τους νεότερους ενήλικες;

Διαφέρει ως προς τα συμπτώματα, τις αιτίες και την έκφραση, λόγω βιολογικών, ψυχολογικών και κοινωνικών παραγόντων που σχετίζονται με την ηλικία: Οι ηλικιωμένοι συχνά εμφανίζουν περισσότερα σωματικά συμπτώματα αντί για αμιγώς συναισθηματικά, όπως οι νεότεροι ενήλικες. Μπορεί, επίσης, να παραπονιούνται για γνωστικά προβλήματα που συχνά συγχέονται με άνοια.

• Η θλίψη μπορεί να είναι λιγότερο εμφανής και να κυριαρχεί η απάθεια, η ευερεθιστότητα ή η κοινωνική απόσυρση.
• Μπορεί το αίσθημα απελπισίας ή οι σκέψεις αυτοκτονίας να εκφράζονται λιγότερο, αλλά ο κίνδυνος αυτοκτονίας παραμένει υψηλός (ιδιαίτερα σε ηλικιωμένους άνδρες).
• Χρόνιες ασθένειες και αλλαγές στον εγκέφαλο (π.χ. αγγειακές βλάβες) καθιστούν τους ηλικιωμένους περισσότερο ευάλωτους σε διαταραχές της διάθεσης.
• Ψυχοκοινωνικοί παράγοντες, όπως η απώλεια αγαπημένων προσώπων, η συνταξιοδότηση, η κοινωνική απομόνωση, οι οικονομικές δυσκολίες, οι περιορισμοί στην κινητικότητα, η εξάρτηση από άλλους, αποτελούν, επίσης, παράγοντες κινδύνου για την κατάθλιψη στην τρίτη ηλικία.

– Πόσο σημαντικό είναι να διακρίνεται η κατάθλιψη στην τρίτη ηλικία από την άνοια ή από φυσιολογικές αλλαγές της γήρανσης;

Η διάκριση αυτή είναι πολύ σημαντική για την έγκαιρη διάγνωση, την κατάλληλη θεραπεία και τη βελτίωση της ποιότητας ζωής των ηλικιωμένων. Από τη μία, η εσφαλμένη διάγνωση μπορεί να οδηγήσει σε ακατάλληλη θεραπεία και περαιτέρω επιδείνωση της κατάστασης, ενώ από την άλλη, η μη διαγνωσμένη κατάθλιψη μπορεί να επιδεινώσει τη γνωστική λειτουργία, να αυξήσει τον κίνδυνο αυτοκτονίας ή να επιταχύνει τη λειτουργική έκπτωση. Το να αποδίδουμε τυχόν συμπτώματα σε «φυσιολογική γήρανση» μπορεί να υποβαθμίσει σοβαρές καταστάσεις, καθυστερώντας την παρέμβαση και ενισχύοντας το στίγμα γύρω από την ψυχική υγεία.

Τέλος, είναι σημαντικό να γνωρίζουμε ότι κατάθλιψη και άνοια συχνά μπορεί να συνυπάρχουν (π.χ. κατάθλιψη ως πρώιμο σύμπτωμα άνοιας ή ως αντίδραση στις συνέπειές της), καθιστώντας τη διάκριση κρίσιμη προκειμένου να υιοθετήσουμε μια ολιστική αντιμετώπιση.

– Ποιες εξετάσεις ή διαγνωστικά εργαλεία χρησιμοποιούνται για να διαγνωστεί η κατάθλιψη στην τρίτη ηλικία;

Οι επαγγελματίες υγείας χρησιμοποιούμε συνδυασμό κλινικής αξιολόγησης, που περιλαμβάνει κλινική εξέταση και λεπτομερή λήψη ιστορικού από τον εξεταζόμενο και τους φροντιστές του, καθώς και διαγνωστικών εργαλείων, όπως ειδικές κλίμακες και ερωτηματολόγια, εργαστηριακές και απεικονιστικές εξετάσεις.

Οι εργαστηριακές εξετάσεις (π.χ. θυρεοειδής, βιταμίνη B12) γίνονται για να αποκλειστούν άλλες παθήσεις (π.χ. υποθυρεοειδισμός, αναιμία) που μπορεί να «μιμούνται» ή να επιδεινώνουν συμπτώματα κατάθλιψης, ενώ οι απεικονιστικές (π.χ. μαγνητική τομογραφία) διενεργούνται αν υπάρχει υποψία άνοιας ή αγγειακής βλάβης για διαφοροδιάγνωση και ορθότερο θεραπευτικό σχεδιασμό.

– Ποια είναι τα ενδεδειγμένα θεραπευτικά μέσα για την αντιμετώπισή της;

Η θεραπεία είναι πολυδιάστατη και εξατομικεύεται με βάση τη σοβαρότητά της, την ηλικία και τις συννοσηρότητες του ασθενούς. Περιλαμβάνει φαρμακευτική αγωγή με αντικαταθλιπτικά, ενώ σε ανθεκτικές περιπτώσεις μπορεί να προστεθούν αντιψυχωτικά σε χαμηλές δόσεις.

Επίσης, η Γνωσιακή-Συμπεριφορική θεραπεία βοηθά στην αναγνώριση και αλλαγή αρνητικών σκέψεων και συμπεριφορών και προσαρμόζεται για ηλικιωμένους με απλούστερες τεχνικές, ενώ η ομαδική ή οικογενειακή θεραπεία μπορεί να βελτιώσει την κοινωνική σύνδεση και την υποστήριξη από το περιβάλλον, με ταυτόχρονη εκπαίδευση των φροντιστών.

Η συμμετοχή σε ομάδες, κέντρα ημερήσιας φροντίδας και δραστηριότητες μπορεί να μειώσει την απομόνωση και την αδράνεια, ενώ, όπως είναι γνωστό, η ήπια σωματική δραστηριότητα, μια ισορροπημένη διατροφή και ο επαρκής ύπνος βελτιώνουν τη διάθεση και τη σωματική υγεία.

Εικονογράφηση: Χριστίνα Αβδίκου

– Ποιος είναι ο ρόλος της οικογένειας και των φροντιστών στην πρόληψη και στην υποστήριξη ηλικιωμένων με καταθλιπτικά συμπτώματα;

Η οικογένεια και οι φροντιστές διαδραματίζουν κρίσιμο ρόλο, καθώς προσφέρουν συναισθηματική, πρακτική και κοινωνική στήριξη. Κατ' αρχάς, η τακτική επικοινωνία, η ενεργητική ακρόαση και η έκφραση αγάπης μειώνουν την απομόνωση και η παροχή ενός σταθερού και υποστηρικτικού περιβάλλοντος βοηθά τους ηλικιωμένους να νιώθουν ασφάλεια και κατανόηση. Επίσης, η συμμετοχή σε οικογενειακές ή κοινοτικές δραστηριότητες ενισχύει την ψυχική ευεξία.

Οι φροντιστές μπορούν να εντοπίσουν έγκαιρα σημάδια, όπως αλλαγές στη διάθεση, την όρεξη ή τον ύπνο, προλαμβάνοντας την επιδείνωση. Μπορούν να βοηθούν στη διαχείριση πρακτικών ζητημάτων (π.χ. οικονομικά, οικιακές εργασίες), μειώνοντας το άγχος του ηλικιωμένου, καθώς και να διευκολύνουν την πρόσβαση σε ψυχολόγους, ψυχιάτρους ή συμβουλευτικές υπηρεσίες και να παρακολουθούν την τήρηση της θεραπείας (π.χ. φαρμακευτική αγωγή ή ιατρικά ραντεβού).

Πολύ σημαντικό, ωστόσο, είναι οι φροντιστές να φροντίζουν και τη δική τους ψυχική υγεία, καθώς ο ρόλος τους μπορεί συχνά να είναι ψυχολογικά επιβαρυντικός. Η αναζήτηση υποστήριξης από ομάδες ή επαγγελματίες είναι σημαντική. Συνολικά, η οικογένεια και οι φροντιστές λειτουργούν ως δίκτυο ασφαλείας, ενισχύοντας την ποιότητα ζωής των ηλικιωμένων.

– Ποια είναι η σημασία της κοινωνικής επαφής όσον αφορά την κατάθλιψη στην τρίτη ηλικία;

Η συχνή επικοινωνία με φίλους, οικογένεια, γείτονες μειώνει το αίσθημα απομόνωσης, που αποτελεί βασικό παράγοντα κινδύνου για κατάθλιψη. Οι στενές σχέσεις προσφέρουν έναν χώρο για έκφραση συναισθημάτων και ενίσχυση της αυτοεκτίμησης. Η αίσθηση ότι ανήκεις σε μια κοινότητα ενισχύει την ψυχική υγεία και την ικανότητα αντιμετώπισης δυσκολιών. Η ενασχόληση με χόμπι ή μαθησιακές δραστηριότητες (π.χ. μαθήματα ζωγραφικής, χορού) δίνει νόημα και περιεχόμενο στην καθημερινή ζωή και διατηρεί το σώμα και το μυαλό σε εγρήγορση. Η συμμετοχή σε ομαδικές δραστηριότητες, επίσης, διευκολύνει τη δημιουργία νέων φιλιών και την ενίσχυση κοινωνικών δεσμών.

– Τι θα προτείνατε ως άμεσες πολιτικές παρεμβάσεις για την προστασία της ψυχικής υγείας των ηλικιωμένων;

Αρκετές παρεμβάσεις μπορούν να εφαρμοστούν άμεσα και να προσαρμοστούν στις κατά τόπους ανάγκες, με έμφαση στην πρόληψη και την έγκαιρη αντιμετώπιση.

• Ένα πρώτο βήμα είναι η ενίσχυση της πρόσβασης σε υπηρεσίες ψυχικής υγείας με τη δημιουργία δωρεάν ή χαμηλού κόστους προγραμμάτων παρακολούθησης, συμβουλευτικής και ψυχοθεραπείας ειδικά για ηλικιωμένους, με δυνατότητα ακόμα και κατ’ οίκον επισκέψεων.
• Εξίσου απαραίτητη είναι η εξειδικευμένη κατάρτιση για νοσηλευτές και γιατρούς στην αναγνώριση και διαχείριση ψυχικών προβλημάτων στους ηλικιωμένους.
• Ένα επόμενο βήμα είναι η προώθηση εκστρατειών για την ευαισθητοποίηση του κοινού και την αποστιγματοποίηση της ψυχικής υγείας, ενθαρρύνοντας τους ηλικιωμένους να ζητούν βοήθεια, και η ανάπτυξη εύχρηστων πλατφορμών τηλεϊατρικής για ψυχολογική υποστήριξη, με εκπαίδευση ηλικιωμένων στη χρήση τους.
• Τέλος, σημαντική είναι η ενίσχυση προγραμμάτων για κάλυψη ιατρικών εξόδων και της χρηματοδότησης κέντρων ηλικιωμένων και των δραστηριοτήτων τους.

– Ζητούν βοήθεια οι ηλικιωμένοι στην Ελλάδα; Πού μπορεί να απευθυνθεί ένας ηλικιωμένος ή η οικογένειά του για δωρεάν ή χαμηλού κόστους υποστήριξη;

Οι ηλικιωμένοι στην Ελλάδα συχνά χρειάζονται βοήθεια, ιδίως όσοι ζουν μόνοι, έχουν περιορισμένη κινητικότητα ή χαμηλό εισόδημα. Ωστόσο, ένα μεγάλο ποσοστό δεν ζητά βοήθεια, συχνά λόγω έλλειψης ενημέρωσης των ίδιων και των φροντιστών τους. Υπάρχουν διάφορες δωρεάν ή χαμηλού κόστους υπηρεσίες που παρέχονται από το κράτος, τους δήμους, Λέσχες Φιλίας, Κέντρα Ψυχικής Υγείας, ΜΚΟ και ιδιωτικούς φορείς, στις οποίες μπορούν να απευθυνθούν.

Για παράδειγμα, η Ψυχογηριατρική Εταιρεία «Ο Νέστωρ», Αστική Μη Κερδοσκοπική Εταιρεία, αποτελεί σήμερα τον μεγαλύτερο φορέα παροχής δωρεάν υπηρεσιών για ηλικιωμένους στη χώρα μας. Ιδρύθηκε με βασικό σκοπό να παρέχει σε άτομα της τρίτης ηλικίας δωρεάν εξειδικευμένες και υψηλής ποιότητας υπηρεσίες για την αντιμετώπιση της κατάθλιψης, της άνοιας και άλλων ψυχιατρικών προβλημάτων.