ΠΩΣ ΠΑΡΑΜΕΝΟΥΜΕ ΑΝΘΕΚΤΙΚΟΙ ΣΕ ΔΥΣΚΟΛΟΥΣ ΚΑΙΡΟΥΣ

Πώς κρατάς τις αντιστάσεις σου σε καιρούς βίας, απώλειας και αβεβαιότητας; Η φιλοσοφία και η σύγχρονη ψυχολογική θεωρία του τραύματος δίνουν απαντήσεις και αποκαλύπτουν τα μυστικά της ανθεκτικότητας.

Πριν από κάποιες μέρες, ο αλγόριθμος του κινητού μου πρότεινε ένα podcast από τη σειρά Speaking of Psychology, της Αμερικανικής Ψυχολογικής Εταιρείας, με θέμα το πώς να είμαστε ανθεκτικοί απέναντι στις αντιξοότητες. Πόλεμοι, εγκλήματα πολέμου, περιβαλλοντικό χάος, θεσμοί που καταρρέουν, άνθρωποι υπό κατάρρευση και πολλές απώλειες, απώλειες κάθε είδους: χάνονται ζωές, χρήματα, ελπίδες, το μέλλον. Και μάλλον χάνει και ο αλγόριθμος τη χρησιμότητά του. Τα γεγονότα ξεπερνούν τις προτιμήσεις.

Το όνομα της εκπομπής μού φάνηκε οικείο. Σε ελάχιστο χρόνο επέστρεφα από τη βιβλιοθήκη κρατώντας στα χέρια μου το Άνθρωποι σε Ζοφερούς Καιρούς της Hannah Arendt. Τελειώνω με το podcast κι ανοίγω βιβλίο. «[Ω]ς και στους πιο ζοφερούς καιρούς», γράφει στον πρόλογο, «έχουμε το δικαίωμα να περιμένουμε μια κάποιαν έκλαμψη, και το ότι μια τέτοια έκλαμψη ενδέχεται κάλλιστα να έρθει λιγότερο από θεωρίες και περισσότερο από το αβέβαιο, τρεμουλιάρικο και συχνά ασθενικό φως που ορισμένοι άνθρωποι, άνδρες και γυναίκες, θ’ ανάψουν με τη ζωή και το έργο τους ό,τι κι αν γίνει και θα το σκορπίζουν όσο ζουν» (μτφ. Β. Τομανάς, εκδ. Νησίδες).

Το έργο περιλαμβάνει έντεκα προσωπογραφίες από την Arendt, όχι θεωρητικών ή ηρώων με έτοιμες απαντήσεις, αλλά ανθρώπων που, παρά το βάρος της Ιστορίας, κατάφεραν να παραμείνουν άνθρωποι, χωρίς να υποκύψουν στο σκοτάδι. Για λόγους που εξηγεί ο μεταφραστής, το βιβλίο στα χέρια μου έχει τρία μόνο πορτρέτα: των Bertolt Brecht, Walter Benjamin και Rosa Luxemburg. Για τα υπόλοιπα έκανε δουλειά το διαδίκτυο.

Pexels

Η Arendt αφιερώνει ένα κεφάλαιο στην Isak Dinesen – ή Karen Blixen, όπως ήταν το πραγματικό όνομα της Δανής συγγραφέα. Πολύ περισσότερο από την πρόζα της, τη θαυμάζει για το πώς έκανε την αφήγηση μέσο επιβίωσης. Πατώντας σε μια φράση της Blixen –«όλες οι λύπες γίνονται υποφερτές αν τις μετατρέψεις σε ιστορία»–, γράφει ότι «η ιστορία αποκαλύπτει το νόημα όσων, διαφορετικά, θα έμεναν μια ανυπόφορη ακολουθία άναρχων συμβάντων».

Τα λόγια τους παραπέμπουν στη σύγχρονη θεωρία για το τραύμα. Πριν λίγο καιρό, ο καθηγητής ψυχιατρικής και συγγραφέας Δρ Bessel van der Kolk, μίλησε στο OW και τη Μυρτώ Αντωνοπούλου με αφορμή το Φεστιβάλ Ψυχικής Υγείας που θα πραγματοποιηθεί τον Οκτώβριο στη Σύρο. Ανάμεσα σε άλλα, εξήγησε γιατί η φαντασία είναι αντίδοτο στο τραύμα: «Η αλήθεια είναι ότι το τραύμα μπλοκάρει τη φαντασία. Ένα βασικό στοιχείο της τραυματικής εμπειρίας του βιασμού [...] είναι ότι κάθε φορά που κάποιος σε αγγίζει, νομίζεις ότι πρόκειται να σου επιτεθεί. Έτσι, η συνείδησή σου περιορίζεται – δεν μπορείς να φανταστείς μια διαφορετική έκβαση. Για να θεραπευτείς από το τραύμα, χρειάζεσαι τη φαντασία. Όχι απαραίτητα για να αλλάξεις την πραγματικότητα, αλλά για να μπορέσεις να τη δεις αλλιώς». Υπό αυτή την έννοια, το να ονειρευτείς ξανά δεν είναι διαφυγή· είναι επιστροφή στη δημιουργικότητα, στην ταυτότητα, στην προσωπική βούληση.

Αυτή η σύγκλιση ανάμεσα στη φιλοσοφική σκέψη της Arendt και την ψυχολογία του τραύματος αναδεικνύεται και στο podcast με καλεσμένο τον George Bonanno, κλινικό ψυχολόγο και καθηγητή στο Πανεπιστήμιο Κολούμπια που μελετά επί δεκαετίες το πώς οι άνθρωποι αντιμετωπίζουν εν δυνάμει τραυματικά γεγονότα.

Pexels

Τι είναι η ανθεκτικότητα και πώς λειτουργεί;

Στο βιβλίο του The End of Trauma, ο Bonanno υποστηρίζει ότι η ανθεκτικότητα δεν είναι κάποιο σπάνιο χάρισμα, αλλά μια κοινή, φυσική ικανότητα που δεν μένει σταθερή παρά πλάθεται διαρκώς. Είναι «μια σταθερή τροχιά υγιούς λειτουργίας μετά από έκθεση σε έντονα, επώδυνα ή τραυματικά γεγονότα». Η προσαρμογή είναι δώρο της εξέλιξης. «Η ικανότητα να είμαστε ανθεκτικοί είναι εγγενές στοιχείο της ανθρώπινης φύσης, αποτέλεσμα εκατομμυρίων ετών εξέλιξης», αναφέρει σε κάποιο σημείο. Αυτό που διαφέρει είναι το πώς την ενεργοποιούμε.

Η Arendt διέκρινε κάτι αντίστοιχο σε πρόσωπα της Ιστορίας που θαύμαζε και τα οποία, παρά τις καταπιεστικές συνθήκες, δεν απαρνήθηκαν ποτέ τη διαύγεια της σκέψης τους. Ενσάρκωναν αυτό που ο Bonanno αποκαλεί «ρυθμιστική ευελιξία»: την ικανότητα να εκτιμά κανείς το εκάστοτε πλαίσιο, να επιλέγει στρατηγική διαχείρισης και να αναπροσαρμόζει την πορεία του ανάλογα.

Η ΙΚΑΝΟΤΗΤΑ ΝΑ ΕΙΜΑΣΤΕ ΑΝΘΕΚΤΙΚΟΙ ΕΙΝΑΙ ΕΓΓΕΝΕΣ ΣΤΟΙΧΕΙΟ ΤΗΣ ΑΝΘΡΩΠΙΝΗΣ ΦΥΣΗΣ, ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑ ΕΚΑΤΟΜΜΥΡΙΩΝ ΕΤΩΝ ΕΞΕΛΙΞΗΣ.

Το ψυχολογικό τραύμα σήμερα

Το ψυχολογικό τραύμα, ως έννοια, είναι σχετικά σύγχρονη. Παρότι αρχαία κείμενα, όπως η Ιλιάδα του Ομήρου, είναι γεμάτα θλίψη και οδύνη, δεν μιλούν για «τραύμα» όπως το αντιλαμβανόμαστε σήμερα. Σύμφωνα με τον Bonanno, οι πρώτες καταγεγραμμένες περιγραφές εμφανίζονται τον 17ο αιώνα με τον Samuel Pepys, που έγραφε για τους επαναλαμβανόμενους εφιάλτες του μετά τη Μεγάλη Πυρκαγιά του Λονδίνου το 1666. Έστω και έτσι, η ιδέα ότι το τραύμα μπορεί να εγγραφεί στο σώμα και στο μυαλό δεν ήταν κατανοητή.

Σήμερα γνωρίζουμε ότι ένα τραυματικό συμβάν δεν προκαλεί αναγκαστικά μακροχρόνια βλάβη. Ο Bonanno εισήγαγε τον όρο «δυνητικά τραυματικό συμβάν» για να τονίσει πως το τραύμα δεν ενυπάρχει στην εμπειρία· εξαρτάται από την απόκρισή μας. Τα δεδομένα είναι σαφή: μετά από φυσικές καταστροφές, τροχαία ή προσωπικές απώλειες, η πλειοψηφία των ανθρώπων βιώνει στρες, επανέρχεται όμως σε λειτουργική ισορροπία μέσα σε λίγες εβδομάδες ή μήνες. Δεν είναι άρνηση, είναι ανθεκτικότητα.

Ανθεκτικότητα, ανάκαμψη ή PTSD;

Ο Bonanno περιγράφει τέσσερις συνηθισμένες πορείες μετά από δυσκολίες:

• Χρόνια συμπτώματα: Παρατεταμένη ψυχική δυσφορία, που μοιάζει με τη διάγνωση της διαταραχής μετατραυματικού στρες (PTSD). Επηρεάζει το 5-30% των ανθρώπων, ανάλογα με τη σοβαρότητα του γεγονότος.
• Ανάκαμψη: Αρχική έντονη δυσφορία που υποχωρεί σταδιακά μέσα σε 1-2 χρόνια. Εμφανίζεται σε 5-25% των περιπτώσεων.
• Επιδείνωση: Τα συμπτώματα χειροτερεύουν με την πάροδο του χρόνου και τελικά ενδέχεται να οδηγήσουν σε PTSD. Εμφανίζεται σε έως και 20% των ανθρώπων.
• Ανθεκτικότητα: Σύντομη διαταραχή με γρήγορη επιστροφή σε υγιή λειτουργικότητα. Είναι η πιο συχνή διαδρομή, που ακολουθεί η πλειοψηφία.

Τα παραπάνω καταδεικνύουν πως η ανθεκτικότητα δεν αποτελεί εξαίρεση. «Είναι ο κανόνας», λέει ο Bonanno, «να βλέπει κανείς τους ανθρώπους να επανακτούν την ισορροπία τους και να συνεχίζουν να είναι είναι λειτουργικοί».

Pexels

Η «αλυσίδα της ευελιξίας» για την ανθεκτικότητα

Ο Bonanno προτείνει ένα πρακτικό μοντέλο που ονομάζει «αλυσίδα της ευελιξίας» και περιλαμβάνει τρεις κρίκους:

• Ανίχνευση του πλαισίου: Αναγνώριση του συγκεκριμένου προβλήματος ή της πρόκλησης τη δεδομένη στιγμή, π.χ., «αισθάνομαι άγχος» ή «δυσκολεύομαι να κοιμηθώ». Αυτό το βήμα αποτρέπει την υπεργενίκευση («είμαι τραυματισμένος»), εστιάζοντας σε διαχειρίσιμα ζητήματα.
• Επιλογή στρατηγικής: Επιλογή κατάλληλων τρόπων αντιμετώπισης, όπως τεχνικές χαλάρωσης, γνωστική επανεκτίμηση, ή αναζήτηση υποστήριξης.
• Ανατροφοδότηση: Αξιολόγηση της αποτελεσματικότητας της στρατηγικής και προσαρμογή αν χρειάζεται, μέσω δοκιμής και λάθους.

Πώς οι ιστορίες χωρίς τέλος συντηρούν το τραύμα

Σε μελέτη του με πληροφοριοδότες δημοσίου συμφέροντος (whistleblowers), ο πολιτικός επιστήμονας C. Fred Alford παρατήρησε ότι πολλοί έμοιαζαν «παγιδευμένοι στον χρόνο». Χρόνια μετά την αποκάλυψη της διαφθοράς, συνέχιζαν να επαναλαμβάνουν την ίδια ιστορία, όχι επειδή δεν ήθελαν να προχωρήσουν, αλλά επειδή η ιστορία δεν είχε τέλος. «Χωρίς τέλος, δεν υπάρχει πλοκή», γράφει ο Alford, «και χωρίς πλοκή, δεν υπάρχει νόημα».

Παραπέμπει στην κατάσταση που περιέγραψε ο van der Kolk, όπου το παρελθόν ως «πανταχού παρόν» παγιδεύει το άτομο σε έναν φαύλο κύκλο επανάληψης του τραύματος. Με λίγη προσοχή, μπορείς να ακούσεις από κάπου την Arendt να ψιθυρίζει ότι, για να προχωρήσουμε, πρέπει να δώσουμε μορφή στην εμπειρία, όχι πλασματική αλλά με νέο νόημα.

Pexels

Τα όνειρα ως άσκηση ανθεκτικότητας

«Άνθρωποι που στον ύπνο τους τη νύχτα ονειρεύονται γνωρίζουν ένα ξεχωριστό είδος ευτυχίας που δεν περικλείεται στον κόσμο της ημέρας, μια γαλήνια έκταση και άνεση στην καρδιά που είναι σαν μέλι στη γλώσσα» γράφει η Blixen στο Πέρα από την Αφρική (μτφ. Ε. Φρυδά), καθώς «στα όνειρα υπάρχει δράση προς όλες τις πλευρές – και τίποτα δεν σε αφορά» (μτφ. Ε. Φρυδά).

Εντούτοις, η δύναμη της φαντασίας, όπως αποκαλύπτεται στα όνειρα, δεν προσφέρεται πάντα για γαλήνια απραξία. Η Δρ Bonnie Buckner γράφει στο Psychology Today ότι τα όνειρα μάς φέρνουν κάθε βράδυ αντιμέτωπους με άγνωστα τοπία και κανόνες, όπου το «εγώ» καλείται να προσαρμοστεί άμεσα, μπροστά σε απρόβλεπτες αλλαγές. Πορευόμαστε, αυτοσχεδιάζουμε, επιβιώνουμε, «πέφτουμε για ύπνο και ξυπνάμε σ’ έναν νέο κόσμο μέσα στο όνειρο». Τα όνειρα είναι μια καθημερινή εξάσκηση ανθεκτικότητας που, συν τω χρόνω, αλλάζει τον τρόπο που αντιλαμβανόμαστε τον εαυτό μας και μας υπενθυμίζει ότι μπορούμε περισσότερα απ’ όσα φανταζόμαστε.

Σε έναν κόσμο όπου το απρόβλεπτο έγινε κανόνας, από πανδημίες μέχρι φυσικές καταστροφές και πολιτικές κρίσεις, είναι πολύ πιθανό τα όνειρα να αποτελούν τους τελευταίους ασφαλείς χώρους για ασκήσεις ανθεκτικότητας. Αλλά, ακόμα κι αυτή να είναι η κατάσταση, η Ιστορία δεν είναι μόνο καταστροφή, όπως θα έλεγε η Arendt. Είναι και αναγέννηση.

«Κάθε τέλος στην Ιστορία περιέχει αναγκαστικά μια νέα αρχή· αυτή η αρχή είναι η υπόσχεση, το μοναδικό "μήνυμα" που μπορεί ποτέ να γεννήσει ένα τέλος», έλεγε. Κάτι αντίστοιχο ισχυρίζεται ο Bonanno, όταν σχολιάζει πως «έχουμε την ικανότητα να προσαρμοζόμαστε, πιθανώς περισσότερο από κάθε άλλο πλάσμα στη Γη». Η ικανότητα να ανακάμψουμε είναι εκεί, ανεξαρτήτως αν πρόκειται για απώλεια, έναν τραυματισμό ή μια προδοσία.