ΠΩΣ ΤΑ ΜΑΛΛΙΑ ΜΑΣ ΕΠΗΡΕΑΖΟΥΝ ΤΗΝ ΑΥΤΟΕΚΤΙΜΗΣΗ ΚΑΙ ΤΗΝ ΨΥΧΙΚΗ ΜΑΣ ΥΓΕΙΑ

Γιατί τα μαλλιά επηρεάζουν την ψυχολογία; Ειδικοί εξηγούν πώς η εικόνα και η απώλειά τους επηρεάζουν αυτοεκτίμηση, ευεξία και καθημερινότητα.

Στην ταινία «Παρά τρίχα!» (Nappily Ever After, 2018), η πρωταγωνίστρια είναι μια επιτυχημένη, μαύρη γυναίκα με «τέλεια» εικόνα, η οποία έχει γαλουχηθεί από τη μητέρα της με την πεποίθηση ότι για να είναι στην κορυφή, πρέπει πάντα να δείχνει άψογη. Αυτό συνοψίζεται κυρίως σε μία πράξη: να έχει πάντοτε ίσια και καλοχτενισμένα μαλλιά. Όταν μια μέρα η ζωή της αρχίζει να καταρρέει, τολμάει να κάνει την ακραία κίνηση να τα ξυρίσει. Από εκείνη τη στιγμή της «ανυπακοής», αρχίζει να βρίσκει τον αληθινό της εαυτό, να εκτιμάει τη φυσική της ομορφιά και να επαναπροσδιορίζει τι σημαίνει αληθινή αγάπη και ελευθερία.

Με αυτή τη σκηνή της εκούσιας απαλλαγής από τα επιβεβλημένα πρότυπα, η ηρωίδα καταδεικνύει με επαναστατικό τρόπο την επίδραση που έχουν –λίγο ή πολύ– σε όλους τα μαλλιά μας. Καταναλώνουμε μεγάλες ποσότητες προϊόντων περιποίησης ώστε να μη φριζάρουν, να μην «πετάνε», να ενυδατώνονται κ.ο.κ., τσεκάρουμε συχνά μέσα στη μέρα σε τι κατάσταση βρίσκονται, ενώ οι κομμωτές και κομμώτριες είναι για τους περισσότερους από εμάς δικοί μας άνθρωποι, που φροντίζουν εκτός από τα μαλλιά και τη διάθεσή μας.

Όσο υπερβολικό κι αν ακούγεται αυτό, συχνά ένα «bad hair day» μάς επηρεάζει και υπονομεύει την αυτοπεποίθησή μας. Οι ψυχολόγοι μιλούν για το «hair esteem», εξηγώντας ότι η εκτίμηση που έχουμε για τα μαλλιά μας είναι πολλές φορές ανάλογη του «self esteem», δηλαδή της εκτίμησης που έχουμε για τον εαυτό μας.

Στιγμιότυπο από την ταινία «Παρά τρίχα!», η οποία είναι διαθέσιμη στο Netflix. © Tina Rowden/Netflix

Τα μαλλιά ως καθρέφτης της ταυτότητάς μας

Συχνά ακούμε ή χρησιμοποιούμε τη φράση «είναι απλώς μαλλιά», θέλοντας να πούμε ότι δεν πρόκειται για κάτι τόσο σημαντικό και καθοριστικό, παρά για το τριχωτό της κεφαλής. Η αλήθεια είναι όμως ότι τα μαλλιά μας δεν είναι απλώς «τρίχες»· είναι με έναν τρόπο φορείς μιας ιστορίας, συναισθημάτων και προσωπικής ταυτότητας. Από την Παλαιά Διαθήκη και την πλούσια κόμη του Σαμψών, στην οποία λέγεται ότι ο ίδιος χρωστούσε τη ρώμη του, μέχρι τις περίτεχνες περούκες των αυλικών, τα παιδικά κοτσιδάκια, ένα κούρεμα μετά από έναν χωρισμό ή το ξυρισμένο κεφάλι της κινηματογραφικής ηρωίδας, τα μαλλιά έχουν να διηγηθούν πολλές ιστορίες.

«Η ΕΠΙΘΥΜΙΑ ΝΑ ΑΓΑΠΑΜΕ ΤΗΝ ΕΙΚΟΝΑ ΜΑΣ ΔΕΝ ΕΙΝΑΙ ΕΠΙΦΑΝΕΙΑΚΗ, ΕΙΝΑΙ ΒΑΘΙΑ ΥΠΑΡΞΙΑΚΗ».

Η κλινική ψυχολόγος Afiya Mbilishaka, Ph.D., καθηγήτρια στο University of the District of Columbia και ιδρύτρια του προγράμματος PsychoHairapy, εξηγεί: «Ο τρόπος που φροντίζουμε τα μαλλιά μας λέει πολλά για το πώς φροντίζουμε τον εαυτό μας. Τα μαλλιά είναι σαν μια μορφή γλώσσας. Επικοινωνούν το πώς νιώθουμε, πώς θέλουμε να παρουσιαστούμε και πώς επιβιώνουμε μέσα σε κοινωνίες που συχνά μας κρίνουν για αυτά».

Τα μαλλιά ως πηγή άγχους

Όπως αναφέρει η κλινική ψυχολόγος Gina Diagou Sissoko, Ph.D., η σύγχρονη ψυχολογία έχει μελετήσει διεξοδικά την εικόνα του σώματος, τη χαμηλή αυτοεκτίμηση και τη δυσαρέσκεια που μπορεί να προκύπτει από το σωματικό βάρος. Όμως, σπάνια κάποιος ειδικός θα σε ρωτήσει: Πώς αισθάνεσαι για τα μαλλιά σου; Το ερώτημα παύει να είναι φαιδρό, από τη στιγμή που επηρεάζει σοβαρά την ψυχολογία ορισμένων ανθρώπων.

Priscilla du Preez / Unsplash

Για πολλούς, π.χ. για τις μαύρες γυναίκες κάθε ηλικίας, τα μαλλιά δεν είναι απλώς μια αισθητική επιλογή· είναι μια πολιτική δήλωση και πηγή ψυχολογικού στρες. Έρευνες δείχνουν ότι οι μαύρες γυναίκες είναι 3,5 φορές πιο πιθανό να θεωρηθούν «αντιεπαγγελματίες» λόγω του φυσικού τους μαλλιού, ενώ πάνω από το 50% των μαύρων κοριτσιών βιώνουν διακρίσεις για τα μαλλιά τους πριν καν ξεκινήσουν το σχολείο.

Μελέτη που έγινε το 2020 στο Πανεπιστήμιο Duke έδειξε ότι ταυτόσημα βιογραφικά αξιολογούνται διαφορετικά ανάλογα με τα μαλλιά του υποψήφιου. Συγκεκριμένα, οι μαύρες γυναίκες με φυσικά σγουρά μαλλιά κρίνονται ως λιγότερο «σοβαρές» ή «επαγγελματίες» σε σύγκριση με τις μαύρες γυναίκες που εμφανίζονταν με ισιωμένα μαλλιά ή σε σύγκριση με τις λευκές γυναίκες, είτε αυτές είχαν σγουρά είτε ίσια μαλλιά.

«Η ΑΠΩΛΕΙΑ ΤΩΝ ΜΑΛΛΙΩΝ ΔΕΝ ΑΦΟΡΑ ΤΗ ΜΑΤΑΙΟΔΟΞΙΑ. ΟΤΑΝ ΧΑΝΕΙΣ ΤΑ ΜΑΛΛΙΑ ΣΟΥ, ΧΑΝΕΙΣ ΚΙ ΕΝΑ ΚΟΜΜΑΤΙ ΤΟΥ ΠΟΙΟΣ ΠΙΣΤΕΥΕΙΣ ΟΤΙ ΕΙΣΑΙ».

Σε μια εποχή που εντείνονται οι προσπάθειες για να διευρυνθούν τα όρια της διαφορετικότητας, τέτοια ευρήματα δεν φανερώνουν απλώς μια προκατάληψη. Καταδεικνύουν το χρόνιο στρες και τη διαρκή αυτολογοκρισία που κυριαρχούν στους ενδιαφερόμενους. Η αίσθηση ότι τα μαλλιά μάς «προδίδουν» ή μας «περιορίζουν» μπορεί να γεννήσει ντροπή, θυμό ή ανασφάλεια, συναισθήματα που δύσκολα εκφράζονται, γιατί συχνά απορρίπτονται ως ματαιόδοξα.

Όμως, η επιθυμία να αγαπάμε την εικόνα μας δεν είναι επιφανειακή, είναι βαθιά υπαρξιακή. Κοντολογίς, όταν πρέπει να σκέφτεσαι αν τα φυσικά σου μαλλιά μπορεί να σου κοστίσουν μια ευκαιρία, το νευρικό σου σύστημα παραμένει σε διαρκή συναγερμό και η ψυχική σου υγεία αρχίζει να επηρεάζεται.

Το τραύμα της απώλειας των μαλλιών

Η δύναμη που ασκούν στην ψυχολογία μας τα μαλλιά φαίνεται να εκδηλώνεται με τον πιο έντονο τρόπο τη στιγμή που τα χάνουμε. Είτε ευθύνεται κάποιο σοβαρό πρόβλημα υγείας είτε είναι φυσικό επακόλουθο του χρόνου που περνάει, το αποτέλεσμα είναι τις περισσότερες φορές οδυνηρό.

Για όσους υποβάλλονται σε χημειοθεραπεία, η απώλεια μαλλιών δεν είναι μόνο ένα σωματικό σοκ, αλλά μια ψυχολογική ρήξη ανάμεσα στο «ποιος ήμουν» και στο «ποιος είμαι τώρα». Στην προκειμένη περίπτωση, ο καθρέφτης γίνεται η υπενθύμιση μιας μάχης που δεν είναι μόνο ιατρική, αλλά και υπαρξιακή.

Η Δρ. Anne Katz, πιστοποιημένη σύμβουλος σεξουαλικής υγείας και πρώην αρχισυντάκτρια στο Oncology Nursing Society, μιλώντας για τις ογκολογικές ασθενείς, επισημαίνει: «Η απώλεια των μαλλιών δεν αφορά τη ματαιοδοξία· είναι σύμβολο ταυτότητας, θηλυκότητας και δύναμης. Όταν χάνεις τα μαλλιά σου, χάνεις κι ένα κομμάτι του ποιος πιστεύεις ότι είσαι».

Towfiqu Barbhuiya / Unsplash

Σε μικρότερη κλίμακα, οι γυναίκες επηρεάζονται ψυχολογικά από την απώλεια μαλλιών μετά την εγκυμοσύνη και κατά την εμμηνόπαυση.

Το φαινόμενο, βέβαια, δεν αφορά μόνο τις γυναίκες. Ισχύει και για τους άνδρες που υποβάλλονται σε χημειοθεραπείες. Σε διαφορετικό πλαίσιο, πολλοί άνδρες που βιώνουν ανδρογενετική αλωπεκία (η πιο συχνή μορφή τριχόπτωσης σε άνδρες και γυναίκες) έρχονται αντιμέτωποι με ένα άλλο είδος απώλειας – αυτό της νεότητας και της εικόνας του εαυτού. Στις κοινωνίες όπου η πλούσια κόμη ταυτίζεται με τη ζωτικότητα, την αρρενωπότητα, την επιτυχία ή τη δύναμη, η σταδιακή αραίωση των μαλλιών μπορεί να επιφέρει άγχος, ντροπή και χαμηλή αυτοεκτίμηση.

Στην έκδοση του British Journal of Dermatology για την αλωπεκία, διαπιστώνεται ότι οι άνθρωποι με αλωπεκία παρουσιάζουν αυξημένη συχνότητα κατάθλιψης ή/και άγχους.

Τελικά, δεν είναι «απλώς μαλλιά»

Είτε πρόκειται για το παιδί που το κοροϊδεύουν στο σχολείο για το φυσικό «afro look»του, είτε για τη γυναίκα που κοιτάζεται στον καθρέφτη μετά τη χημειοθεραπεία, είτε για τον άνδρα που βλέπει τα μαλλιά του να αραιώνουν, το κοινό μήνυμα είναι το εξής: τα μαλλιά δεν είναι απλώς ένα τμήμα του σώματός μας, αλλά ένα συναισθηματικό τοπίο που επιδρά στην ψυχολογία μας με πολλούς τρόπους.

Το «Hair Esteem» είναι, όπως το ορίζουν οι ερευνητές, αυτή ακριβώς η συναισθηματική σχέση που αναπτύσσουμε με τα μαλλιά μας – το πόσο ικανοποιημένοι νιώθουμε από αυτά και πώς αυτό αντικατοπτρίζει την αυτοεκτίμησή μας· πρόκειται το δίχως άλλο για έναν τρόπο κατανόησης της εικόνας μας. Όπως λέει η Δρ. Sissoko, «ίσως θα πρέπει εμείς οι ειδικοί να διευρύνουμε το πλαίσιο που αφορά την ψυχική υγεία και να χρησιμοποιήσουμε συστήματα θεραπείας τα οποία συμπεριλαμβάνουν όσους περιθωριοποιούνται με βάση τα πρότυπα, όπως εκείνα της εικόνας των μαλλιών τους».