ΤΟ ΔΥΣΚΟΛΟ ΘΕΜΑ ΤΗΣ ΑΠΩΛΕΙΑΣ, ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΜΙΑ ΤΑΙΝΙΑ ΓΙΑ ΠΑΙΔΙΑ ΚΑΙ ΕΦΗΒΟΥΣ

Μπορεί ένα παιδί να εντάξει στη ζωή του μια απώλεια με τρόπο που δεν θα του προκαλεί αποκλειστικά πόνο; Το Παιδικό και Εφηβικό Διεθνές Φεστιβάλ Κινηματογράφου Αθήνας προσεγγίζει το ευαίσθητο θέμα της απώλειας και του θανάτου στη ζωή ενός παιδιού.

Κρατάω στα χέρια μου το πρόγραμμα του Παιδικού και Εφηβικού Διεθνούς Φεστιβάλ Κινηματογράφου Αθήνας (14-20/11/2022), που επιστρέφει στην πόλη για 5η συνεχόμενη χρονιά. Ταινίες μικρού και μεγάλου μήκους για όλες τις ηλικίες (ακόμα και μια ειδική προβολή για βρέφη!), εκπαιδευτικά εργαστήρια για γονείς και παιδιά, και μια σειρά από θέματα που απασχολούν ολόκληρες γενιές και αφορούν από την ψηφιακή μας «παρουσία» μέχρι την αναγκαιότητα της προστασίας του περιβάλλοντος.

Οι 100 ταινίες που έχουν επιλεγεί για να προβληθούν στο φετινό Φεστιβάλ «αποτυπώνουν την πραγματικότητα και τον πλούτο των πολιτισμών της σύγχρονης κοινωνίας», διαβάζω στην ανακοίνωση τύπου. «Οι ταινίες που επιλέγουμε στο Φεστιβάλ κοιτάνε κατάματα τους νέους, χωρίς διδακτισμό και μιλάνε κατευθείαν στην ψυχή τους. Αυτή είναι και η γοητεία του κινηματογράφου για παιδιά και νέους», δήλωσε στο OW η Καλλιόπη Χαραλάμπους, διευθύντρια και ιδρυτικό μέλος του Φεστιβάλ.

Ανάμεσα σε αυτές που ξεχωρίζουν βρίσκεται και η «Βασίλισσα της Κωμωδίας» («Comedy Queen»), που θα προβληθεί στις 20 Νοεμβρίου. Πρόκειται για μια πολυβραβευμένη, γλυκόπικρη ταινία από τη Σουηδία, που «αντιμετωπίζει το δύσκολο θέμα της απώλειας με τρυφερότητα, υπομονή και χιούμορ», όπως αναφέρεται στην περιγραφή της.

Με αφορμή το «Comedy Queen», μιλήσαμε με την διευθύντρια του Φεστιβάλ, Καλλιόπη Χαραλάμπους, και με την ψυχολόγο και επιστημονική σύμβουλο του Φεστιβάλ, Κέλλυ Μωραΐτη, για το ευαίσθητο ζήτημα της απώλειας, το πώς αντιμετωπίζεται από τα παιδιά, αλλά και τον ρόλο του κινηματογράφου.

Ο κινηματογράφος ως μέσο διαχείρισης της απώλειας

– Το «Comedy Queen» εστιάζεται στο θέμα της διαχείρισης της απώλειας από ένα παιδί. Μπορεί μια ταινία για τον θάνατο να λειτουργήσει πιο παραγωγικά ή λυτρωτικά για το παιδί, σε σχέση με μια αντίστοιχη συζήτηση;

Κ. Χαραλάμπους: Είναι γνωστές οι θεραπευτικές ιδιότητες της τέχνης για μικρούς και μεγάλους. Στη συγκεκριμένη περίπτωση και ειδικά για την ταινία αυτή συζητήσαμε αρκετά με την επιστημονική μας σύμβουλο, Κέλλυ Μωραΐτη. Αυτό που μας κέρδισε είναι ότι ο τρόπος που διαχειρίζεται η σκηνοθέτις το θέμα είναι πολύ ευαίσθητος και διακριτικός, και μπορεί να λειτουργήσει ανακουφιστικά στους νεαρούς θεατές.

Κ. Μωραΐτη: Μια ταινία για το θάνατο μπορεί να αποτελέσει μια εξαιρετική αφορμή για ένα παιδί που βιώνει απώλεια να επεξεργαστεί κάποιες πτυχές της. Το πόσο παραγωγικά θα λειτουργήσει εξαρτάται από διάφορους παράγοντες, όπως π.χ. η ηλικία του και το επίπεδο ωριμότητάς του, γι’ αυτό και είναι σημαντικό να υπάρχει η δυνατότητα για συζήτηση όσων παρακολουθεί ένα παιδί, κυρίως στις μικρότερες ηλικίες. Αναμφισβήτητα, μια ταινία που το θέμα της μας αφορά μπορεί να λειτουργήσει ανακουφιστικά, κυρίως μέσα από την αντίληψη ότι αυτό που ζούμε συμβαίνει και σε άλλους και την παρατήρηση των τρόπων που ο καθένας το διαχειρίζεται, είτε ταυτιζόμαστε, είτε όχι.

– Παραδόξως, ο θάνατος ως θεματολογία είναι ένα χαρακτηριστικό πολλών παιδικών ταινιών. Μπορούν οι ταινίες που καταπιάνονται με το θέμα της απώλειας να προσφέρουν στα παιδιά τρόπους ή εργαλεία εξερεύνησης των φόβων που μπορεί να έχουν από μικρή ηλικία;

Κ.Μ.: Ίσως να μην είναι τόσο παράδοξο τελικά, με την έννοια ότι ο θάνατος βρίσκεται και μέσα στη ζωή των παιδιών: στα παραμύθια τους, στην τηλεόραση, στις εμπειρίες τους… Μια ταινία που θίγει αυτό το θέμα δεν κάνει τίποτα περισσότερο από το να ανοίγει μια δυνατότητα για να επεξεργαστεί ένα παιδί όσα σκέφτεται ή φοβάται με έμμεσο και συμβολικό τρόπο, τον οικείο δηλαδή τρόπο των παιδιών.

«ΜΙΑ ΤΑΙΝΙΑ ΑΠΟΤΕΛΕΙ ΕΝΑ ΕΡΕΘΙΣΜΑ: ΘΑ ΛΕΙΤΟΥΡΓΗΣΕΙ ΕΝΕΡΓΟΠΟΙΩΝΤΑΣ ΣΚΕΨΕΙΣ ΚΑΙ ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΑ, ΑΛΛΑ ΔΕΝ ΘΑ ΚΑΝΕΙ ΟΛΗ ΤΗ ΔΟΥΛΕΙΑ...»

– Μπορούν οι ταινίες να λειτουργήσουν ως ένας τρόπος για να εισάγουμε τα παιδιά σε δύσκολες έννοιες ή να τα βοηθήσουμε να ομαλοποιήσουν μια προηγούμενη εμπειρία τους;

Κ.Χ.: Όλα αυτά τα χρόνια που προβάλουμε ταινίες σε παιδιά και εφήβους, έχουμε παρατηρήσει πόσο διαφορετικά αντιδρούν τα παιδιά σε σχέση με τους ενήλικες στα δύσκολα θέματα, όπως είναι ο θάνατος. Μπορεί, για παράδειγμα, εμείς οι μεγάλοι να κλάψουμε σε μια δύσκολη σκηνή και τα παιδιά μας να μας ρωτήσουν «γιατί κλαις;» Μια τέτοια ερώτηση μπορεί να δώσει το έναυσμα για να ξεκινήσει μια ωραία κουβέντα με το παιδί και να μας βοηθήσει όντως να αγγίξουμε έννοιες που διαφορετικά ίσως δεν προσεγγίζαμε.

K.M.: Αυτό που χρειάζεται να θυμόμαστε είναι ότι μια ταινία αποτελεί ένα ερέθισμα: θα λειτουργήσει ενεργοποιώντας σκέψεις και συναισθήματα, αλλά δεν θα κάνει όλη τη δουλειά... Η «τακτοποίησή» τους θέλει μια άλλη επεξεργασία, που συνήθως έρχεται μέσα από μια εποικοδομητική συζήτηση, μοίρασμα εμπειριών, και ανταλλαγή σκέψεων.

Η Καλλιόπη Χαραλάμπους, ιδρυτικό μέλος και Διευθύντρια του Παιδικού και Εφηβικού Διεθνούς Φεστιβάλ Κινηματογράφου Αθήνας. Κωνσταντίνος Γεράκης

Η λεπτή ισορροπία ανάμεσα στο δράμα και την κωμωδία

– Όπως διαβάζουμε στην περιγραφή της ταινίας «Comedy Queen», η 13χρονη Σάσα έχει αποφασίσει να γίνει stand-up κωμικός για να κάνει τον κόσμο να γελάει, και ιδιαιτέρως τον μπαμπά της, που μερικές φορές κλαίει και δεν υπάρχει κανείς να τον παρηγορήσει. Ποια μπορεί να είναι τα συναισθήματα του παιδιού για τον γονέα που «μένει πίσω»;

Κ.Μ.: Συνήθως ένα παιδί που βιώνει απώλεια στρέφει έντονα τη ματιά του στο γονιό που βρίσκεται στη ζωή. Μπορεί να νιώθει άγχος για το αν είναι καλά ή όχι, ανασφάλεια μήπως πάθει κάτι, έγνοια για το αν θα τα καταφέρει. Τα συναισθήματα αυτά είναι φυσιολογικά για ένα διάστημα και καταλαγιάζουν όσο ο γονιός «αποδεικνύει» στην καθημερινότητα ότι εξακολουθεί να είναι λειτουργικός και σταδιακά επενδύει όλο και περισσότερο σε ευχάριστες πτυχές της ζωής.

– Η ταινία χαρακτηρίζεται δραματική και αφορμάται από ένα τραγικό γεγονός. Ωστόσο, πρωταγωνίστρια είναι ένα κορίτσι που θέλει να γίνει κωμικός. Πόσο λεπτή είναι στον κινηματογράφο «η γραμμή» ανάμεσα στο γέλιο και το κλάμα;

Κ.Χ.: Λέμε συχνά ότι η κωμωδία αφηγείται τραγικά ή δραματικά γεγονότα με μια λοξή ματιά. Η σκηνοθέτις της ταινίας με ένα μοναδικό τρόπο ισορροπεί αριστοτεχνικά τις δραματικές και κωμικές στιγμές στη ζωή της πρωταγωνίστριας. Το δύσκολο θέμα της απώλειας αντιμετωπίζεται εδώ με τρυφερότητα, υπομονή και χιούμορ. Τα γέλια και τα δάκρυα εναλλάσσονται σε αυτή τη γλυκόπικρη ταινία για την αναζήτηση της ταυτότητας και τη διαδρομή από το τούνελ της λύπης προς το φως της συμφιλίωσης μαζί της.

Πώς βιώνει ένα παιδί την απώλεια ενός σημαντικού για τη ζωή του ανθρώπου

– Πώς αντιλαμβάνεται ένα παιδί τον θάνατο, ανάλογα με την ηλικία;

Κ.Μ.: Αυτό που είναι σημαντικό να γνωρίζουμε είναι ότι η έννοια του θανάτου, όπως είναι κατανοητή από τους ενήλικες, κατακτάται σταδιακά από ένα παιδί και δεν ολοκληρώνεται πριν από τα 6-7 έτη, ίσως και αργότερα. Το τι ακριβώς σημαίνει «πέθανε» ένας άνθρωπος, το πώς αυτό μπορεί να προκληθεί , η καθολικότητα του θανάτου, αλλά και η μη αναστρεψιμότητά του είναι πτυχές που στα μικρότερα παιδιά δεν γίνονται αντιληπτές και η κατανόησή τους χτίζεται τόσο από τις επεξηγήσεις των ενηλίκων, όσο και από τη γνωστική τους ωρίμανση.

– Στην πραγματική ζωή, πώς μιλάς σε ένα παιδί για τον θάνατο του γονιού; Με ποιους τρόπους εξηγείς την έννοια του θανάτου;

Κ.Μ.: Ο τρόπος που απευθύνεσαι σε ένα παιδί εξαρτάται από πολλούς παράγοντες, όπως η ηλικία, το γνωστικό επίπεδο, οι προηγούμενες εμπειρίες του παιδιού κ.λπ. Η βασική φιλοσοφία είναι ότι μιλάμε άμεσα στο παιδί για τα γεγονότα, μένοντας κοντά στην αλήθεια, μιλάμε με συγκεκριμένες και όχι αφηρημένες έννοιες (π.χ.  ο μπαμπάς πέθανε, αντί για «έφυγε» ή «τον πήρε ο Θεός») και συντονιζόμαστε στον ρυθμό και τον τρόπο που παιδιού, που διαφέρουν σίγουρα από των ενηλίκων.

Η Κέλλυ Μωραΐτη, ψυχολόγος και επιστημονική σύμβουλος του Παιδικού και Εφηβικού Διεθνούς Φεστιβάλ Κινηματογράφου.

Η ζωή του παιδιού μετά την απώλεια

– Πώς μπορεί ο γονέας να βοηθήσει το παιδί να διαχειριστεί την απώλεια;

Κ.Μ.: Αυτό που είναι σημαντικό για ένα παιδί που θρηνεί είναι να μπορεί να υποστηριχθεί σε αυτή τη δύσκολη περίοδο από έναν γονιό που θα κατανοεί επαρκώς και θα ανταποκρίνεται στις ανάγκες του. Αυτό μοιάζει δύσκολο κάποιες φορές, γιατί και ο γονιός που μένει πίσω επίσης θρηνεί την ίδια απώλεια και είναι ευάλωτος. Η δυνατότητα, ωστόσο, μέσα στη δύσκολη αυτή συγκυρία να επικοινωνεί με το παιδί για όσα συμβαίνουν, η ανοιχτή-επιτρεπτική στάση στο συναισθηματικό μοίρασμα και η σταδιακή επανεπένδυση και στα χαρούμενα κομμάτια της ζωής καθησυχάζουν ένα παιδί και του επιτρέπουν να επεξεργαστεί όσα δύσκολα βιώνει.

«ΟΤΑΝ ΕΝΑΣ ΣΗΜΑΝΤΙΚΟΣ ΑΝΘΡΩΠΟΣ ΣΤΗ ΖΩΗ ΕΝΟΣ ΠΑΙΔΙΟΥ ΠΕΘΑΙΝΕΙ, Ο ΣΤΟΧΟΣ ΕΙΝΑΙ ΝΑ ΜΠΟΡΕΣΕΙ ΝΑ ΕΝΤΑΞΕΙ ΤΟ ΠΑΙΔΙ ΑΥΤΗ ΤΗΝ ΑΠΩΛΕΙΑ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΟΥ ΜΕ ΕΝΑΝ ΤΡΟΠΟ ΠΟΥ ΔΕΝ ΘΑ ΤΟΥ ΠΡΟΚΑΛΕΙ ΜΟΝΟ ΠΟΝΟ».

– Με ποιους τρόπους μπορεί ένα παιδί να ξεπεράσει την απώλεια και ποια είναι τα «σημάδια» που δείχνουν ότι χρειάζεται την υποστήριξη ενός ειδικού;

Κ.Μ.: Όταν ένας σημαντικός άνθρωπος στη ζωή ενός παιδιού πεθαίνει, ο στόχος είναι να μπορέσει να εντάξει το παιδί αυτή την απώλεια στη ζωή του με έναν τρόπο που δεν θα του προκαλεί μόνο πόνο. Αυτό γίνεται σταδιακά και επιτυγχάνεται όταν το παιδί μπορεί να επεξεργαστεί με βοηθητικό τρόπο διάφορες πτυχές της απώλειας: να κατανοήσει τι έχει συμβεί, να έχει τη δυνατότητα να εκφράσει τα συναισθήματά του, να μπορεί να διατηρεί την ανάμνηση του ανθρώπου που αγαπά, αλλά και μια καινούργια σχέση μαζί του, που θα την «κουβαλά» μέσα του.

Τα περισσότερα παιδιά καταφέρνουν να προσαρμοστούν μετά από μια απώλεια με υγιή τρόπο. Κάποια από τα «σημάδια» που δείχνουν ότι ένα παιδί μπορεί να χρειάζεται επιπλέον βοήθεια είναι τα εξής: μεγάλη απόσυρση από τους φίλους, την παρέα, το παιχνίδι ή/και τα ευχάριστα πράγματα της καθημερινότητας, αποφυγή οποιασδήποτε αναφοράς στο γεγονός του θανάτου, στον άνθρωπο που δεν βρίσκεται στη ζωή ή/και στις αναμνήσεις του από εκείνον, επίμονες ενοχές/αυτοκατηγορίες ή/και θυμός που δεν «μαλακώνουν» σταδιακά.

• Για περισσότερες πληροφορίες ακολουθήστε την ιστοσελίδα του Φεστιβάλ, και τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, Facebook και Instagram. 
• Δείτε όλο το πρόγραμμα του Φεστιβάλ.