ΠΑΡΟΜΟΙΑ ΔΙΑΤΡΟΦΗ, ΛΙΓΟΤΕΡΑ ΚΙΛΑ: ΤΙ ΚΑΝΟΥΝ ΚΑΛΥΤΕΡΑ ΑΠΟ ΕΜΑΣ ΟΙ ΙΤΑΛΟΙ;

Ζυμαρικά, ελαιόλαδο, ψάρι... Ελλάδα και Ιταλία μοιράζονται κοινές ρίζες στη διατροφή, όμως η πρώτη πλησιάζει τα ποσοστά παχυσαρκίας των ΗΠΑ. Τι κάνει τη διαφορά;

Μπορεί ένα ταξίδι στην Ιταλία να σου αποκαλύψει γιατί η παχυσαρκία επιβαρύνει άλλες χώρες περισσότερο, ακόμα κι αν οι διατροφικές συνήθειες των κατοίκων δεν διαφέρουν τόσο; Για να μην παρεξηγηθώ: η μεταβολική νόσος δεν κάνει διακρίσεις με βάση την εθνικότητα. Το ερώτημα προκύπτει από ένα άρθρο της Tamar Haspel στην Washington Post, στο οποίο εξηγεί πώς ένας μήνας στη γειτονική μας χώρα την έκανε να καταλάβει γιατί στις ΗΠΑ έχουν τόσο μεγάλο πρόβλημα με το βάρος. Και, πιθανώς, τα συμπεράσματά της κάτι έχουν να μας πουν και για την Ελλάδα.

Η Haspel πέρασε τον Μάιο στην Ιταλία και είδε με τα μάτια της τους ντόπιους να τρώνε γλυκά, ζυμαρικά, πλατό με τυριά και αλλαντικά, το ένα πιάτο μετά το άλλο, κι όμως, να βρίσκονται πολύ πιο χαμηλά από τους Αμερικανούς στις παγκόσμιες κατατάξεις για την παχυσαρκία. «Σε κάνει να αναρωτιέσαι» γράφει, εκφράζοντας την ίδια απορία που βασανίζει κι άλλους συμπατριώτες της μετά τις διακοπές τους στην Ιταλία. Έπειτα, πιάνει ένα-ένα τα κομμάτια και προσπαθεί να λύσει τον γρίφο.

8 διατροφικοί δείκτες για την παχυσαρκία

Συγκρίνει τις δύο χώρες ξεκινώντας με τα ποσοστά παχυσαρκίας στους ενήλικες για το 2022, σύμφωνα με στοιχεία της Οργάνωσης Τροφίμων και Γεωργίας του ΟΗΕ (FAO): 17% στην Ιταλία και 42% στις ΗΠΑ. Και συνεχίζει την ανάλυσή της εστιάζοντας σε οκτώ διατροφικούς δείκτες:

• Ψάρια: 29 κιλά/έτος ανά άτομο στην Ιταλία, 22 κιλά στις ΗΠΑ.
• Αλκοόλ: 7 λίτρα καθαρής αλκοόλης στην Ιταλία, σχεδόν 10 στις ΗΠΑ.
• Ζυμαρικά: 23,2 κιλά οι Ιταλοί, 8,8 κιλά οι Αμερικανοί.
• Λαχανικά: 113 κιλά στην Ιταλία, 126 στις ΗΠΑ.
• Κρέας: 102 κιλά οι Ιταλοί, 144 κιλά οι Αμερικανοί.
• Ζάχαρη: 32,2 κιλά στην Ιταλία, 33,7 κιλά στις ΗΠΑ.
• Αναψυκτικά: Εκτίμηση: 140 λίτρα/έτος στις ΗΠΑ, σχεδόν τριπλάσια ποσότητα απ’ ό,τι στην Ιταλία.
• Υδατάνθρακες: 48,5% της συνολικής πρόσληψης θερμίδων στην Ιταλία, 46,4% στις ΗΠΑ.

Για να δω πού τοποθετείται η Ελλάδα στην παραπάνω εικόνα, ανέτρεξα στις ίδιες πηγές δεδομένων. Το προφίλ της χώρας μας ήταν (αναμενόμενα) πιο κοντά στην Ιταλία, με κάποιες ενδιαφέρουσες αποκλίσεις.

Pexels Mart Production

Το 2022, σύμφωνα με τη FAO, στην Ελλάδα η παχυσαρκία ενηλίκων ήταν στο 28%. Είχαμε μικρότερη κατανάλωση σε κρέας (98 κιλά τον χρόνο) και ερχόμασταν τέταρτοι στην παγκόσμια κατανάλωση ζυμαρικών (12,2 κιλά κατ' άτομο). Στα ψάρια τα πήγαμε χειρότερα από τις άλλες χώρες, με 19,3 κιλά κατ' άτομο, ενώ στα λαχανικά, με 132 κιλά τον χρόνο, η υπεροχή ήταν ξεκάθαρη.

Σε σχέση με το αλκοόλ, τα 5,8 λίτρα καθαρής αλκοόλης ανά έτος μας εξασφάλισαν το χάλκινο, ενώ η αγάπη μας για τη ζάχαρη κονταροχτυπήθηκε με των Αμερικανών (33,7 κιλά). Σε σχέση με τα αναψυκτικά, κάποια στοιχεία δείχνουν πως κάνουμε τη μισή κατανάλωση από τους Ιταλούς. Οι υδατάνθρακες καλύπτουν περίπου το 46% των θερμίδων, παρόμοια με τις ΗΠΑ.

Αν δούμε πώς έχει η κατάσταση το 2025: η παχυσαρκία στις ΗΠΑ είναι στο 43%, στην Ελλάδα 33,7% και στην Ιταλία στο 21,6%. Η παχυσαρκία ενηλίκων στη χώρα μας ξεπερνά τον ευρωπαϊκό μέσο όρο, σε αντίθεση με την Ιταλία, που παραμένει πιο «μαζεμένη». Γιατί τέτοια διαφορά από τους γείτονες, αν δεν απέχουμε τόσο σε δείκτες όπως οι παραπάνω;

ΤΟ ΞΕΦΤΙΣΜΑ ΤΗΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΗΣ ΤΑΥΤΟΤΗΤΑΣ ΙΣΩΣ ΕΞΗΓΕΙ ΓΙΑΤΙ 1 ΣΤΟΥΣ 3 ΕΛΛΗΝΕΣ ΣΗΜΕΡΑ ΕΙΝΑΙ ΠΑΧΥΣΑΡΚΟΣ.

Οι μερίδες και τα σνακ

Η Haspel επικαλείται δύο ακόμα δείκτες: τη μερίδα φαγητού και τα σνακ. Επικαλούμενη αυτό που της είπε κάποτε η μοριακή βιολόγος και διατροφολόγος Marion Nestle, σημειώνει ότι ένα από τα μεγαλύτερα σιωπηλά προβλήματα στις ΗΠΑ είναι το μέγεθος της μερίδας. «Όταν το φαγητό έρχεται σε διπλάσια ποσότητα, οι θερμίδες αυξάνονται κατά 30-35%». Στην Ιταλία, γράφει, οι μερίδες είναι σίγουρα μικρότερες, ακόμη και για comfort food όπως η πίτσα, χωρίς να μπορεί να προσδιορίσει πόσο. Και στην Ελλάδα; Άραγε, πώς θα της φαινόταν το φαινόμενο του «πιάσε άλλη μία από τα ίδια» ή «φέρε να σου ξαναγεμίσω το πιάτο»;

Έπειτα, οι Αμερικανοί τείνουν να τσιμπολογούν όλη μέρα, αυξάνοντας την πρόσληψη θερμίδων. Οι Ιταλοί, αντιθέτως, διατηρούν μια πιο αυστηρή ρουτίνα γευμάτων: πρωινό, μεσημεριανό, δείπνο και σπανίως κάτι στο ενδιάμεσο, με πίστη σε προϊόντα της μεσογειακής κουζίνας. Οι Έλληνες κινούνται μεσογειακά, όχι όμως με τον ίδιο βαθμό προσκόλλησης. Σε σχέση με το κρέας, καταναλώνουμε πολύ χοιρινό και περισσότερο αρνί από τους Ιταλούς, αγαπάμε το τηγάνι και τα σιροπιαστά, όπως και το τσιμπολόγημα. (Ας θυμηθούμε και τη μικρότερη κατανάλωση θαλασσινών).

Για το 10% που μας χωρίζει από τους Αμερικανούς στην παχυσαρκία, ενδεχομένως παίζει ρόλο η προτίμηση σε ελαιόλαδο, φρούτα και λαχανικά, ως επί το πλείστον φρέσκα – το τελευταίο ήταν η ειδοποιός διαφορά που εντυπωσίασε τέσσερις φοιτητές από το Πανεπιστήμιο της Ιντιάνα κατά τις διακοπές τους στην Ελλάδα.

Παχυσαρκία, διατροφική κουλτούρα και περιβάλλον

«Πέρασα χρόνο τόσο σε μικρές πόλεις όσο και σε μεγάλες στη βόρεια Ιταλία, και αυτό που μου έκανε εντύπωση ήταν ότι το φαγητό δεν σε περιτριγύριζε από παντού. Το μόνο που έβλεπες να τρώνε στο δρόμο ήταν κυρίως παγωτό (άφθονο!) και φοκάτσια ή πίτσα (όχι τόσο συχνά). Δεν υπήρχαν μέρη να "πεταχτείς" για να πάρεις ένα φραπουτσίνο. Δεν υπήρχαν μαγαζιά με τεράστια cinnamon buns, pretzels ή αναψυκτικά. Ούτε τα φαρμακεία και τα καταστήματα σιδηρικών είχαν ράφια γεμάτα καραμέλες και αλμυρά σνακ στο ταμείο.

»Ακόμα και στα σημεία όπου υπήρχε φαγητό, τα περισσότερα δεν μπορούσες να τα πάρεις στο χέρι και να τα φας. Οι υπαίθριες αγορές –που υπάρχουν σχεδόν σε κάθε πόλη– είχαν πάγκους με λαχανικά, φρούτα, τυριά, αλλαντικά, ψωμιά και κρέατα (δίπλα σε ρούχα, είδη σπιτιού και δερμάτινα είδη). Αλλά δεν υπήρχαν donuts, ούτε smoothies, ούτε corn dogs. Ο κόσμος περπατούσε στις αγορές και χάζευε – χωρίς να τρώει. Ποιος να το περίμενε;»

Η Tamar γράφει τα παραπάνω χωρίς βιαστικά συμπεράσματα για την ταυτότητα της ιταλικής κουλτούρας του φαγητού· «υπάρχουν άνθρωποι που αφιερώνουν ολόκληρη την καριέρα τους στη μελέτη της». Άλλωστε, σημειώνει, η Ιταλία, όπως τη γνωρίζουμε σήμερα, δεν υπήρχε μέχρι τον 19ο αιώνα, και τα φαγητά που θεωρούμε «κλασικά ιταλικά», όπως τα ζυμαρικά ή η πίτσα, έγιναν προσβάσιμα σε όλο τον λαό της μόλις τη δεκαετία του ’60.

Pexels Nadin Sh

Παρ’ όλα αυτά, παρατηρεί, είναι σαφές πως το φαγητό –και ο τρόπος κατανάλωσής του– είναι άρρηκτα συνδεδεμένα με την ιταλική ταυτότητα, σε αντίθεση με την Αμερική, «ένα κράτος μεταναστών» όπως τη χαρακτηρίζει, χωρίς αρνητικό πρόσημο, όπου η πολυπολιτισμικότητα κάνει το φαγητό «κάτι που τρώμε, όχι κάτι που είμαστε». Ίσως αυτή η πολιτισμική σχέση να λειτουργεί σαν ένα είδος άμυνας απέναντι στην εισβολή φτηνών, κακής ποιότητας τροφών, χωρίς να σημαίνει πως η Ιταλία δεν κινδυνεύει να «πέσει»· η παχυσαρκία ήδη αυξάνεται, σύμφωνα με τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας.

Και τώρα πίσω στην Ελλάδα. Για δεκαετίες, η παραδοσιακή μεσογειακή διατροφή λειτουργούσε προστατευτικά απέναντι στην υπερφαγία και την παχυσαρκία. Οι Έλληνες συνήθιζαν να τρώνε απλά, εποχιακά, με έμφαση στο ψάρι, τα όσπρια, τα λαχανικά, το ελαιόλαδο. Το φαγητό, όπως και στην Ιταλία, δεν ήταν απλώς καύσιμο – ήταν τελετουργία, συνύπαρξη, ταυτότητα. Και φαίνεται να αλλάζει.

Η Δύση δεν μπήκε στο πιάτο μας μόνο με το delivery, τα τυποποιημένα σνακ ή το fast food. Άλλαξε τον τρόπο που βλέπουμε το φαγητό: ως βιασύνη, ως αναγκαιότητα, ως κομμάτι από ένα multitasking. Όπως επισημαίνεται και σε παλαιότερη σχετική μελέτη στο Athens Journal of Sports, μολονότι η Ελλάδα διατηρεί χαμηλότερα ποσοστά παχυσαρκίας από τις ΗΠΑ, η παραδοσιακή διατροφή έχει αρχίσει να υποχωρεί, ιδιαίτερα στις νεότερες ηλικίες και στα αστικά κέντρα, υπό την επίδραση του δυτικοποιημένου τρόπου ζωής.

Το ξέφτισμα της πολιτισμικής ταυτότητας ίσως εξηγεί γιατί ένας στους τρεις Έλληνες σήμερα είναι στο φάσμα της παχυσαρκίας, παρά την υγιεινή διατροφική κληρονομιά. Η διατροφή δεν είναι μόνο το τι τρώμε, αλλά και το πώς και γιατί το τρώμε.