ΤΙ ΕΚΑΝΕ ΤΟ «ΕΥΡΗΚΑ!» ΣΤΟ ΜΥΑΛΟ ΤΟΥ ΑΡΧΙΜΗΔΗ – ΚΑΙ ΠΩΣ ΝΑ ΕΧΕΙΣ ΚΙ ΕΣΥ ΦΑΕΙΝΕΣ ΙΔΕΕΣ

Κάποιες από τις πιο λαμπρές ιδέες στην ιστορία (ή τον μύθο), από τον Αρχιμήδη μέχρι τον Αϊνστάιν, γεννήθηκαν από μια έκλαμψη που έβαλε σε τάξη τις χαοτικές σκέψεις. Η νευροεπιστήμη σήμερα μας περιγράφει τι συμβαίνει στον εγκέφαλο τη στιγμή της αναλαμπής, συστήνοντας τρόπους για να μας συμβαίνουν συχνότερα.

Αναρωτήθηκες ποτέ τι αναλαμπή είχε ο άνθρωπος που αποφάσισε να λυγίσει ένα σύρμα για να συγκρατήσει τα χαρτιά του, φτιάχνοντας τον πρώτο συνδετήρα; Ήταν το ίδιο είδος φώτισης που, σύμφωνα με τον μύθο, έκανε τον Αρχιμήδη να βγει γυμνός στους δρόμους φωνάζοντας «Εύρηκα!»; Κάτι παρόμοιο με αυτό που ο Αϊνστάιν θα ονόμαζε «την ευτυχέστερη σκέψη της ζωής του», όταν, δηλαδή, ήρθε άξαφνα στο μυαλό του η ιδέα ότι ένας άνθρωπος σε ελεύθερη πτώση δεν θα αισθανόταν το βάρος του, και χάρη σ’ αυτήν διατύπωσε την αρχή της ισοδυναμίας και τη γενική θεωρία της σχετικότητας; Και τον Νεύτωνα με το μήλο και τη βαρύτητα, πού τους πας;

Η λίστα μοιάζει να μην έχει τέλος. Η ιστορία είναι γεμάτη από στιγμές διαύγειας που έλυσαν πρακτικά ζητήματα ή έδωσαν εξηγήσεις για μεγάλα μυστήρια. Από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα, οι άνθρωποι προσπάθησαν να κατανοήσουν τι συμβαίνει, ποια Μούσα ή επιφοίτηση βάζει τις μπερδεμένες σκέψεις σε τάξη και εμπνέει για να φωνάξεις θριαμβευτικά «εύρηκα» ή «αλληλούια». Και οι νευροεπιστήμονες, σήμερα, έχουν τις απαντήσεις.

Τι είναι οι εκλάμψεις;

Στη μελέτη των εκλάμψεων υπάρχουν έννοιες όπως eureka effect («φαινόμενο εύρηκα») και a ha! moments («στιγμές α χα!»). Η τελευταία μάλιστα υπάρχει από το 1939, αλλά την έκανε γνωστή στα πλήθη η Oprah Winfrey. (Σε κάθε περίπτωση, ας μείνουμε στους οικείους όρους έκλαμψη, αναλαμπή κ.ο.κ.). Είναι, λοιπόν, οι στιγμές που εντελώς ξαφνικά λύνεις ένα πρόβλημα ή σου έρχεται η έμπνευση, είτε κατά τη συνειδητή προσπάθεια να πετύχεις κάτι είτε τυχαία, εκεί που κάνεις κάτι άσχετο.

Οι ψυχολόγοι της σχολής Gestalt στη Γερμανία, στις αρχές του 20ού αιώνα, ήταν οι πρώτοι που μελέτησαν πώς ο νους αναδιαμορφώνει ένα πρόβλημα για να το δει από άλλη γωνία, χρησιμοποιώντας οπτικές ψευδαισθήσεις και έξυπνα παζλ. Αργότερα, τις δεκαετίες 1980 και 1990, ερευνητές όπως οι Janet Metcalfe και Jonathan Schooler ανέδειξαν διαφορές ανάμεσα στην αναλυτική και την εμπνευσμένη σκέψη.

Σύμφωνα με καταγραφές του 1726, ο Νεύτωνας σκέφτηκε για πρώτη φορά τη θεωρία της παγκόσμιας έλξης όταν παρατήρησε ένα μήλο να πέφτει στον κήπο του στο Woolsthorpe, το καλοκαίρι του 1666 (Πηγή: University of York) Εικονογράφηση: Ελένη Καστρινογιάννη

Τι συμβαίνει στον εγκέφαλο τη στιγμής της αναλαμπής;

Η Maxi Becker, γνωστική νευροεπιστήμονας στο Πανεπιστήμιο Duke, ανακάλυψε με την ομάδα της τη νευρωνική «υπογραφή» της έκλαμψης μέσα από πειράματα με εικόνες Mooney. Οι Mooney είναι αφηρημένες ασπρόμαυρες εικόνες, π.χ. ενός κλόουν, ενός σκύλου ή μιας κούπας, με έντονες αντιθέσεις αρχικά, για να είναι δυσδιάκριτα τα αντικείμενα που απεικονίζουν. Όταν οι συμμετέχοντες αναγνώριζαν τι κρυβόταν στην εικόνα, βίωναν μια αναλαμπή.

Οι εγκεφαλικές σαρώσεις με λειτουργικό μαγνητικό τομογράφο (fMRI) έδειξαν ότι, εκείνες τις στιγμές, ενεργοποιούνται έντονα τρεις βασικές περιοχές του εγκεφάλου:

• ο κοιλιακός ινιοκροταφικός φλοιός (VOTC), που αναγνωρίζει οπτικά μοτίβα στο περιβάλλον
• η αμυγδαλή, που εμπλέκεται στην επεξεργασία αρνητικών και θετικών συναισθημάτων
• ο ιππόκαμπος, που συμμετέχει στον σχηματισμό αναμνήσεων και λειτουργώντας ως «ανιχνευτής ασυμφωνιών», ανταποκρίνεται έντονα όταν κάτι αρχικά ακατάληπτο αποκτά ξαφνικά νόημα.

Άλλη μελέτη, όπου συμμετείχε ο John Kounios, γνωστικός νευροεπιστήμονας από το Πανεπιστήμιο Drexel University με εμβριθή έρευνα γύρω από το φαινόμενο «εύρηκα», έδειξε ότι συντελείται μια έκρηξη εγκεφαλικών κυμάτων υψηλής συχνότητας, συνήθως στη δεξιά πρόσθια άνω κροταφική έλικα. Η έλικα συνδέεται με πολλές περιοχές του εγκεφάλου και σχετίζεται με την ικανότητα εντοπισμού συσχετισμών σε φαινομενικά άσχετες ιδέες, όπως όταν «πιάνεις» μια μεταφορά, ένα αστείο ή το ζουμί μιας συζήτησης από τα συμφραζόμενα.

ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΕΚΛΑΜΨΗ ΣΥΝΤΕΛΕΙΤΑΙ ΜΙΑ ΕΚΡΗΞΗ ΕΓΚΕΦΑΛΙΚΩΝ ΚΥΜΑΤΩΝ ΥΨΗΛΗΣ ΣΥΧΝΟΤΗΤΑΣ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ ΤΟΥ ΕΓΚΕΦΑΛΟΥ ΠΟΥ ΜΑΣ ΕΠΙΤΡΕΠΕΙ ΝΑ ΕΝΤΟΠΙΖΟΥΜΕ ΣΥΝΔΕΣΕΙΣ ΣΕ ΦΑΙΝΟΜΕΝΙΚΑ ΑΣΧΕΤΕΣ ΙΔΕΕΣ.

Τα πολλά οφέλη τους και η μια παγίδα

Ότι συνοδεύονται από ευχάριστα συναισθήματα, ενθουσιασμό και συχνά μεγάλη βεβαιότητα ότι η λύση είναι σωστή, είναι μάλλον γνωστή πληροφορία. Θα το έχεις νιώσει κι εσύ όποτε σου συμβαίνει. Ωστόσο, το καλό με τις εκλάμψεις δεν σταματά εκεί.

Τα συγκεκριμένα μοτίβα ενεργοποίησης του εγκεφάλου εξηγούν γιατί η μάθηση μέσα από τέτοιες φωτεινές στιγμές μπορεί να εντυπωθεί καλύτερα στη μνήμη. Όταν η Δρ. Becker εξέτασε τι θυμόντουσαν οι συμμετέχοντες πέντε ημέρες μετά το πείραμα, διαπίστωσε ότι η εντονότερη εγκεφαλική δραστηριότητα τη στιγμή της έκλαμψης, σήμαινε και καλύτερη απομνημόνευση των εικόνων που τις προκάλεσαν.

Πέρα από την καλύτερη διάθεση και την ενίσχυση μάθησης και μνήμης, η έρευνα του Δρ. Kounios συνδέει τις εκλάμψεις με:

• ισχυρότερη ικανότητα αναγνώρισης των fake news
• ενισχυμένη δημιουργικότητα και
• μεγαλύτερη τόλμη ως προς τη λήψη ρίσκου.

Φαίνεται, όμως, ότι και οι θεοί κάνουν λάθη και μια αναλαμπή δεν οδηγεί πάντα σε σωστή λύση. Στη μελέτη της Δρ. Becker, οι συμμετέχοντες έδωσαν λανθασμένες απαντήσεις σε περισσότερες από τις μισές εικόνες Mooney, εντούτοις δεν τους εμπόδισε να φωνάξουν «α χα!» στο 40% των περιπτώσεων. Οι ερευνητές τονίζουν ότι η αυτοπεποίθηση και η ευχαρίστηση μιας έκλαμψης μπορεί να μας παρασύρουν σε λανθασμένες πεποιθήσεις, γι’ αυτό η κριτική σκέψη παραμένει αναγκαία, ανεξάρτητα από τις βεβαιότητές μας.

Ούτε και στη δημιουργικότητα είναι το εχέγγυο. Σύμφωνα με τον Yuhua Yu, νευροεπιστήμονα στο Πανεπιστήμιο της Αριζόνα, αν και «μια πραγματικά μεγάλη δημιουργική ιδέα συνδέεται συχνά με έκλαμψη, επειδή είναι με κάποιον τρόπο ένα άλμα στον γνωστικό σου κόσμο», δεν είναι κατά κανόνα ανώτερη από εκείνη που θα γεννήσει η αναλυτική σκέψη. Το κλειδί βρίσκεται στο είδος του προβλήματος, με τις αιφνίδιες αναλαμπές να λειτουργούν καλύτερα σε δοκιμασίες αναγνώρισης, ενώ ο πιο αργός, στοχαστικός συλλογισμός ενδεχομένως υπερέχει σε πιο δημιουργικά, κατασκευαστικά έργα.

Η ΑΥΤΟΠΕΠΟΙΘΗΣΗ ΚΑΙ Η ΕΥΧΑΡΙΣΤΗΣΗ ΜΙΑΣ ΑΝΑΛΑΜΠΗΣ ΜΠΟΡΕΙ ΝΑ ΜΑΣ ΠΑΡΑΣΥΡΟΥΝ ΣΕ ΛΑΝΘΑΣΜΕΝΕΣ ΠΕΠΟΙΘΗΣΕΙΣ, ΓΙ' ΑΥΤΟ Η ΚΡΙΤΙΚΗ ΣΚΕΨΗ ΠΑΡΑΜΕΝΕΙ ΑΝΑΓΚΑΙΑ.

Παρά τις όποιες αδυναμίες, η στιγμιαία έμπνευση και διαύγεια θα μπορούσαν να αποτελέσουν ευχάριστο εκπαιδευτικό εργαλείο για δάσκαλους και μαθητές, και να αξιοποιηθούν στη δημιουργική επίλυση προβλημάτων, την ψυχοθεραπεία, ακόμη και τις πρακτικές διαλογισμού. Προς αυτήν την κατεύθυνση κινούνται και οι ερευνητές, που ψάχνουν τρόπους για τεχνητή πρόκληση εκλάμψεων σε διάφορα περιβάλλοντα, ώστε να ενισχυθεί η μάθηση και η καινοτομία.

7 tips για να έχεις περισσότερες φαεινές ιδέες

Οι ουρανοκατέβατες ιδέες έρχονται ξαφνικά, οπότε μπορείς μόνο να αυξήσεις τις πιθανότητές τους. Όπως έδειξε η έρευνα του Δρ. Kounios, δεν αρκεί να περιμένεις τη «Μούσα την πολύτροπο»· θέλει «συν Αθηνά και χείρα κίνει»:

1. Χαλάρωση και καλή διάθεση. Η θετική διάθεση διευρύνει την προσοχή και ευνοεί τη δημιουργικότητα. Στον αντίποδα, η αγωνία και το άγχος μπλοκάρουν την έμπνευση και σε ωθούν στην αναλυτική σκέψη.
2. Πήγαινε σε μεγάλους χώρους ή έξω στη φύση. Η αίσθηση της άνεσης ενισχύει την προσοχή και διευκολύνει την ολιστική σκέψη.
3. Περιόρισε τα εξωτερικά ερεθίσματα. Κλείσε τα μάτια ή εστίασε το βλέμμα σου σε ένα σημείο για να βοηθήσεις το μυαλό σου να ενώσει τις τελείες.
4. Κάνε ένα διάλειμμα. Άσε στην άκρη το πρόβλημα και κάνε κάτι εύκολο ή βαρετό (π.χ. μάζεμα, περπάτημα), για να μπορέσει το μυαλό να ξεκολλήσει από τις λάθος υποθέσεις και να επεξεργαστεί καλύτερα την κατάσταση.
5. Φρόντισε για τον ύπνο σου. Σύμφωνα με έρευνα στο Nature, είναι ένας τρόπος να τριπλασιάσεις τις πιθανότητες να βρεις τη λύση. Θυμήσου ότι η Mary Shelley είδε τον Φρανκενστάιν στον ύπνο της, ο Paul McCartney ονειρεύτηκε τη μελωδία του Yesterday και ο Elias Howe εμπνεύστηκε την εφεύρεση της ραπτομηχανής από ένα όνειρο με πολεμιστές και λόγχες με μια τρύπα στην άκρη, ακριβώς όπως έχει η βελόνα το μάτι (οπή) κοντά στη μύτη.
6. Προσπάθησε να εμπνευστείς από τον χώρο ή τα αντικείμενα γύρω σου.
7. Μην έχεις στόχο το χρήμα. Το οικονομικό κίνητρο περιορίζει τη δημιουργικότητα γιατί «στενεύει» τη σκέψη στην προσδοκία ανταμοιβής.