«NOUVEAU RÉALISME»: ΑΠΟΚΛΕΙΣΤΙΚΗ ΞΕΝΑΓΗΣΗ ΣΤΗ ΝΕΑ ΕΚΘΕΣΗ ΤΟΥ ΙΔΡΥΜΑΤΟΣ ΓΟΥΛΑΝΔΡΗ
Μία ημέρα πριν από τα εγκαίνια, το ΟW ξεναγείται στην έκθεση «Nouveau réalisme» στο Ίδρυμα Βασίλη & Ελίζας Γουλανδρή. Η Μαρία Κουτσομάλλη-Moreau «ξεκλειδώνει» έργο προς έργο το κίνημα των 13 καλλιτεχνών που «τάραξαν τα νερά» της σύγχρονης τέχνης και απαντά στο ερώτημα: Μας αφορά σήμερα η γαλλική πρωτοπορία του ’60;
Το πολύχρωμο άγαλμα του Miles Davies, του Αμερικανού μουσικού της τζαζ, ήταν το πρώτο έργο του νεορεαλισμού που είδα από κοντά, πριν χρόνια, στην παραλιακή λεωφόρο της Νίκαιας, στη Νότια Γαλλία. Η δημιουργός του δεν ήταν άλλη από την Niki de Saint Phalle, μία από τους 13 που απαρτίζουν ένα κίνημα με ορμή νεανική, ασταμάτητη. Το πρωτοποριακό κίνημα του Νεορεαλισμού – ή Nouveau réalisme.
«Από αυτή την παρέα των νεαρών παιδιών, ακόμα και “παλιόπαιδων” σε ορισμένες περιπτώσεις, η de Saint Phalle ήταν η μία εκ των δύο που κατάφεραν και αναγνωρίστηκαν πραγματικά», σημειώνει η Μαρία Κουτσομάλλη-Moreau, επιμελήτρια και υπεύθυνη της συλλογής του Ιδρύματος Βασίλη και Ελίζας Γουλανδρή.
Κατεβαίνοντας τώρα τα σκαλιά στο κτήριο του ιδρύματος στο Παγκράτι, προς τον χώρο όπου φιλοξενείται η έκθεση «Nouveau réalisme», το βλέμμα μας θα μονοπωλήσει ο έτερος αναγνωρισμένος εκπρόσωπος του κινήματος. Είναι ο Yves Klein με το ολόδικό του, κατοχυρωμένο, χρώμα, το ΙΚΒ (International Klein Blue), με το οποίο «ντύνει» τα έργα του. Το πορτρέτο relief του Arman, επίσης καλλιτέχνη του κινήματος και παιδικού του φίλου, είναι αυτό που μας καλωσορίζει χαμογελώντας αινιγματικά.
«Ένα πολύ συμβολικό έργο του, πρόλαβε να το κάνει μερικούς μήνες πριν πεθάνει, τον Ιούνιο του 1962, σε ηλικία 34 ετών. Μέσα σε δέκα χρόνια δημιουργικής πορείας, ο Klein ανέτρεψε τα πάντα στην τέχνη. Αυτό το μπλε συμπυκνώνει τη φιλοσοφία του», σημειώνει η επιμελήτρια. Η Νίκη της Σαμοθράκης και η Αφροδίτη της Μήλου του Klein, φυσικά χρωματισμένες με IKB, στέκουν λίγο πιο πίσω.
«Nouveau réalisme», 60 χρόνια μετά
Το κίνημα του Νεορεαλισμού, η γαλλική πρωτοπορία ανάμεσα σε dada και pop art, γεννήθηκε το 1960, με πρωτοβουλία του κριτικού τέχνης Pierre Restany. «Τους πήρε κυριολεκτικά από το χέρι για να υπογράψουν το μανιφέστο, για να τους βοηθήσει, να μπορέσει να τους προωθήσει ως ομάδα», λέει η κα Κουτσομάλλη-Moreau. Οι οκτώ που υπέγραψαν ήταν οι Yves Klein, Arman, François Dufrêne, Raymond Hains, Martial Raysse, Daniel Spoerri, Jean Tinguely, Jacques de la Villeglé. Στη συνέχεια προστέθηκαν στην ομάδα και οι César, Mimmo Rotella, Niki de Saint Phalle, Gérard Deschamps, Christo.
Καθώς στήνεται η έκθεση «Nouveau réalisme», γλυπτά και πίνακες βγαίνουν από τις κούτες, σελοφάν ξετυλίγονται, καλώδια είναι έτοιμα να «ζωντανέψουν» έργα, όλα ετοιμάζονται να βρουν την τελική τους θέση για τα αυριανά εγκαίνια.
Η κα Κουτσομάλλη-Moreau μού δείχνει τα σημεία όπου πρόκειται να προστεθεί και οπτικοακουστικό υλικό, ανάμεσα στα έργα. «Επειδή πολλές από τις δημιουργίες του κινήματος ήταν εφήμερες, θα έχουμε στον χώρο της έκθεσης φωτογραφίες, προβολές, βίντεο από έργα, αλλά και συνεντεύξεις των δημιουργών, και αποσπάσματα από το τι έγραφε ο ένας για τον άλλο. Ήταν μια παρέα που είχε απ’ όλα, φιλίες, αντιζηλίες, παρεξηγήσεις!»
Στα δεξιά μας, ξεδιπλώνεται το σύμπαν της Niki de Saint Phalle. Στο μεγάλων διαστάσεων, επιβλητικό «Παγκάκι» της, ένας κύριος κάθεται μαζί με το σκυλάκι του σε ένα παγκάκι και διαβάζει την –ελληνική– εφημερίδα του. «Η Niki de Saint Phalle, καλλιτέχνιδα που είχε ιδιαιτέρως δύσκολη ζωή, σε συνεπαίρνει. Tα ζούσε όλα τόσο έντονα, ήταν φεμινίστρια, δεν μπορείς παρά να την αγαπήσεις πραγματικά. Θέλαμε πολύ να την αναδείξουμε», σημειώνει η επιμελήτρια. Ήταν άλλωστε μία από τις 7 πρωτοπόρες δημιουργούς που είχε επιλέξει η ίδια για προηγούμενο αφιέρωμα του OW. Στα διπλανά έργα «συνομιλεί» με τον σύντροφο της και συνδημιούργο σε πολλές περιπτώσεις, Jean Tinguely. Άλλα έργα κινούνται, άλλα ανάβουν.
Στους αφισίστες που ακολουθούν, Jacques Villeglé, François Dufrêne, Raymond Hains, «βλέπουμε πάλι το χρώμα, την ανάγκη να μπει η πραγματικότητα μέσα στο μουσείο, δηλαδή οι αφίσες που βλέπουμε στο δρόμο και χωρίς μάλιστα να έχει απαραίτητα ο καλλιτέχνης τον εγωισμό ότι πρέπει οπωσδήποτε να αναγνωριστεί. Ο Villeglé συγκεκριμένα έλεγε, εγώ θα μπορούσα να είμαι και ανώνυμος».
Το αντικείμενο γίνεται τέχνη
Στρίβοντας αριστερά στην επόμενη αίθουσα, ανακαλύπτουμε τα έργα αυτών που είδαν με καλό μάτι τους dada και δέχτηκαν την επιρροή τους: Martial Raysse, Gérard Deschamps, Christo και φυσικά τον César, «καλό φίλο του Βασίλη και της Ελίζας Γουλανδρή, στη συλλογή των οποίων περιλαμβάνονται 5 έργα του». Οι καλλιτέχνες αυτοί «κάνουν πλέον το αντικείμενο τέχνη». Βλέπουμε εμπρός μας ένα από τα διάσημα τυλίγματα του Christo, το «Περιτυλιγμένο καροτσάκι», ενώ σε φωτογραφία βλέπουμε άποψη μιας μνημειώδους εγκατάστασής του στην Αυστραλία, «όπου σε καμία περίπτωση δεν θα έπρεπε ένα έργο του να αλλοιώσει το περιβάλλον κατά οποιονδήποτε τρόπο. Η προστασία του περιβάλλοντος, η επαναχρησιμοποίηση των υλικών και η ανακύκλωση ήταν μέσα στους βασικούς προβληματισμούς όλων των νεορεαλιστών».
Ο Arman το πήγε, βέβαια, ένα βήμα παρακάτω: «Έλεγε, εγώ θα δουλέψω με τα σκουπίδια, γιατί και τα σκουπίδια έχουν αισθητική σημασία. Γέμισε μάλιστα μια φορά, ως εγκατάσταση, την γκαλερί της –ελληνικής καταγωγής– Iris Clert από πάνω ως κάτω με σκουπίδια!»
Στην έκθεση υπάρχει ένα από τα χαρακτηριστικά «portrait robot» του, ενώ πιο κάτω θα συναντήσουμε «έναν από τους “θυμούς” του, όπου τεμάχιζε συστηματικά διάφορα αντικείμενα, πολλά εκ των οποίων ήταν μουσικά όργανα, όπως το έργο που παρουσιάζουμε».
Τα οπτικά παιχνίδια του Daniel Spoerri, ακριβώς δίπλα, τραβούν την προσοχή μας. Έργα-παγίδες, όπως και ένας χαρακτηριστικός του τριπλός πολλαπλασιαστής τέχνης, όπου βλέπουμε τρεις φορές την ίδια σκηνή. «Ο Spoerri έπαιρνε τα τραπέζια που μόλις είχε τελειώσει ο κόσμος το φαγητό ή το ποτό του, τα αποτύπωνε με κόλλα και τα κρεμούσε στον τοίχο. Μάγειρας ο ίδιος, έχοντας εντρυφήσει και στην eat art, είχε ένα ιδιαίτερο χιούμορ».
Ο αυθορμητισμός των νεορεαλιστών
Στη συνέχεια βρίσκουμε τον πολυμήχανο Jean Tinguely, ο οποίος «έκανε πολλά και διαφορετικά πράγματα, έπαιρνε κομμάτια μετάλλου και τα έκανε μοτέρ, έφτιαχνε έργα αυτοκαταστρεφόμενα. Είναι ένας καλλιτέχνης που δεν είναι όσο γνωστός θα έπρεπε». Αποκλειστικά από μέταλλο είναι φτιαγμένο και το γλυπτό του Cesar που αντικρίζουμε τώρα, το οποίο ανήκει στη συλλογή Γουλανδρή.
Η ιστορία δημιουργίας του «Homage to Leon» είναι ενδεικτική του αυθορμητισμού των νεορεαλιστών: «Ο Cesar είχε στήσει το ατελιέ του μέσα σε ένα εργοστάσιο σιδήρου, σε έναν χώρο που του είχε παραχωρηθεί ευγενικά, και από εκεί έπαιρνε ό,τι υλικά έβρισκε και τα συγκολλούσε κατ’ αυτόν τον τρόπο».
Κάνοντας έναν κύκλο στην ξενάγησή μας, βρίσκουμε τα «ίχνη» του Cesar, δάχτυλα και στήθος, να «συνδιαλέγονται» με εκείνα του Klein, τις «Ανθρωπομετρίες» του. Η έκθεση «Nouveau réalisme», με 50 έργων νεορεαλιστών, καταλήγει με την αίθουσα όπου εξερευνάται η σχέση τους με την pop art. Εδώ βρίσκουμε τον Μimmo Rotella, αλλά και το βαθιά αντιπολεμικό έργο του Gérard Deschamps –ο οποίος και είχε συμμετάσχει στον πόλεμο στην Αλγερία επί δυόμισι χρόνια– όπου το ύφασμα που ξετύλιγε ο αμερικανικός στρατός για όσους έπεφταν με αλεξίπτωτο βάφεται κόκκινο.
Τι σημαίνει σήμερα το κίνημα «Nouveau réalisme»;
Τελικά, αυτή η παρέα των avant-garde, επαναστατών καλλιτεχνών τι έχει να μας πει σήμερα; «Με αυτό το ερώτημα θέλησα να ασχοληθώ και στο κείμενό μου στον κατάλογο της έκθεσης, το θεωρώ καίριο», τονίζει η κα Κουτσομάλλη- Moreau. «Το κίνημα έχει ιδιαίτερη απήχηση σε μας σήμερα. Νομίζω πως έχουμε απόλυτη ανάγκη να αντικρίσουμε την τέχνη και να αφήσουμε στην άκρη τη γνώμη που μπορεί να έχουμε για το τι είναι ή τι δεν είναι τέχνη και να δούμε τι κατάφεραν εκείνοι την δεκαετία του ’50, όντας και σε μεγάλη οικονομική ένδεια. Και θα συμφωνήσω με τον Klein, που έλεγε πως θα έπρεπε το κίνημα να είχε ονομαστεί “ρεαλισμός του τώρα”, και όχι “νέος ρεαλισμός”, γιατί το νέο γίνεται παλιό, ενώ το κίνημά τους αφορά το τώρα, το κάθε τώρα. Το επιβεβαιώνει –πικρά– και η επικαιρότητά μας η σημερινή, με τον πόλεμο, όπως και με τα σοβαρά προβλήματα με το περιβάλλον».
Έργα της έκθεσης «Nouveau réalisme» ήρθαν από οργανισμούς και φορείς του εξωτερικού, όπως το Centre Pompidou στο Παρίσι, το Ίδρυμα Cesar, το ίδρυμα που διαχειρίζεται το έργο του Christo. Την έκθεση συνεπιμελήθηκαν η Μαρία Κουτσομάλλη- Moreau και η Marion Meyer, πρόεδρος της Διεθνούς Ένωσης Man Ray.
Η έκθεση «Nouveau réalisme», στο Ίδρυμα Βασίλη & Ελίζας Γουλανδρή (Ερατοσθένους 13, τηλ.: 2107252895) έχει διάρκεια από τις 11 Ιανουαρίου έως τις 9 Απριλίου 2023.
SLOW MONDAY NEWSLETTER
Θέλεις να αλλάξεις τη ζωή σου; Μπες στη λογική του NOW. SLOW. FLOW.
Κάθε Δευτέρα θα βρίσκεις στο inbox σου ό,τι αξίζει να ανακαλύψεις.
