ΤΟ ΖΕΝ ΔΕΙΧΝΕΙ ΠΟΣΟ ΠΑΡΟΝΤΕΣ –Ή ΑΠΟΝΤΕΣ– ΕΙΜΑΣΤΕ ΣΤΗ ΖΩΗ ΜΑΣ
Με αφορμή την έκθεση «Ζεν Ζωγραφική: Ο Ήχος της Σιωπής», η Δέσποινα Ζερνιώτη CMG, διευθύντρια του Μουσείου Ασιατικής Τέχνης Κέρκυρας, εξηγεί στο OW τι έχει να προσφέρει η φιλοσοφία του Ζεν στη ζωή μας σήμερα.
«Λιτά έργα, με απλές πινελιές μελάνης πάνω σε λευκό φόντο, όπου το “κενό” δεν είναι απουσία, αλλά παρουσία ηρεμίας και στοχασμού». Αυτή η φράση της Δέσποινας Ζερνιώτη CMG, διευθύντριας του Μουσείου Ασιατικής Τέχνης Κέρκυρας, συνοψίζει την ουσία της έκθεσης «Ζεν Ζωγραφική: Ο Ήχος της Σιωπής».
Στο μοναδικό μουσείο στην Ελλάδα που είναι αφιερωμένο αποκλειστικά στην τέχνη και τις αρχαιότητες της Ασίας, η συγκεκριμένη περιοδική έκθεση παρουσιάζει έργα από τον 15ο έως τον 19ο αιώνα, ανάμεσά τους σπάνιους ιαπωνικούς ζωγραφικούς κυλίνδρους (kakemono) και μοναδικές εκδόσεις με ιαπωνικό χαρτί. Όλα προέρχονται από ιδιωτική συλλογή – μάλιστα ο συλλέκτης που τα διέθεσε προτίμησε να παραμείνει ανώνυμος, για να αφήσει τα έργα να «μιλήσουν» ελεύθερα, χωρίς την παρεμβολή προσωπικής προβολής.
«Χωρίς στόμφο, χωρίς την ανάγκη εντυπωσιασμού, η Ζεν ζωγραφική μιλά σε όλους. Και ειδικά σε εκείνους που ίσως δεν το περίμεναν», μου λέει μεταξύ άλλων η διευθύντρια του Μουσείου όταν τη ρωτάω τι θα αποκομίσει από την έκθεση ένας θεατής που δεν έχει καμία επαφή με την ιαπωνική φιλοσοφία ή αισθητική.
Η συζήτηση με τη Δέσποινα Ζερνιώτη CMG (το αρκτικόλεξο CMG δηλώνει ότι έχει τιμηθεί από το Ηνωμένο Βασίλειο με το παράσημο Companion of the Order of St Michael and St George) αποτελεί κάτι παραπάνω από μια περιήγηση στην έκθεση: Είναι μια βαθιά ματιά στον κόσμο του Ζεν, της φιλοσοφίας πίσω από αυτή τη μονοσύλλαβη λέξη που έχει φτάσει να δηλώνει την ηρεμία στην καθομιλουμένη.
– Αν έπρεπε να συστήσετε το Μουσείο Ασιατικής Τέχνης Κέρκυρας σε κάποιον που δεν γνωρίζει την ύπαρξή του, τι θα λέγατε συνοπτικά;
Αν αγαπάτε τις τέχνες και τους πολιτισμούς της Άπω και Κεντρικής Ασίας, ή αν απλώς επισκέπτεστε την Κέρκυρα και αναζητάτε κάτι μοναδικό και διαφορετικό, το Μουσείο Ασιατικής Τέχνης Κέρκυρας αποτελεί μια αυθεντική γέφυρα ανάμεσα σε αυτούς τους κόσμους. Πρόκειται για έναν χώρο μοναδικής σημασίας στον ελληνικό πολιτιστικό χάρτη, με εξαιρετικές συλλογές από την Κίνα, την Ιαπωνία, την Ινδία, το Ουζμπεκιστάν, το Αφγανιστάν και άλλες χώρες της Ασίας.
Στεγάζεται στο ιστορικό Ανάκτορο των Αρχ. Μιχαήλ και Αγ. Γεωργίου, ένα επιβλητικό νεοκλασικό οικοδόμημα της εποχής της Aγγλοκρατίας (1819–1824). Πρόκειται για ένα αρχιτεκτονικό κόσμημα που ενισχύει τη σύνδεση ανάμεσα στην ελληνική και την Ευρωπαϊκή πολιτιστική κληρονομιά. Το Μουσείο προσφέρει μια μαγευτική εμπειρία που συνδυάζει τέχνη, ιστορία και αρχιτεκτονική, καθιστώντας το έναν από τους σημαντικότερους πολιτιστικούς προορισμούς της Ελλάδας.
– Η λέξη «Ζεν» έχει πλέον παρεισφρήσει στην καθημερινότητά μας και τη χρησιμοποιούμε σε πολλές περιστάσεις – πόσο όμως πιστεύετε ότι κατανοούμε την ουσία της;
Η λέξη «Ζεν» έχει, πράγματι, διεισδύσει στον σύγχρονο λόγο, συχνά ως συνώνυμο της ηρεμίας, της απλότητας και της ισορροπίας. Εκφράσεις όπως «Ζεν διάθεση», «Ζεν χώρος» ή «Ζεν τρόπος ζωής» κατακλύζουν πλέον τη δημόσια σφαίρα – από την εσωτερική διακόσμηση μέχρι την αυτοβελτίωση. Όμως, δεν μπορώ παρά να σταθώ στο εξής ερώτημα: κατανοούμε πράγματι την ουσία αυτής της λέξης ή την ενσωματώνουμε απλώς ως μια ετικέτα της σύγχρονης αισθητικής;
μέσα 18ου αιώνα.
Το Ζεν δεν είναι στιλ. Είναι μια πνευματική παράδοση, βαθιά ριζωμένη στον Μαχαγιάνα Βουδισμό, που διαμόρφωσε –όχι επιφανειακά αλλά ουσιαστικά– τον πολιτισμό της Ανατολής. Πρόκειται για μια διαδρομή που ξεκινά από την Ινδία, μετασχηματίζεται στην Κίνα ως Τσαν Βουδισμός και καταλήγει στην Ιαπωνία, όπου αποκρυσταλλώνεται ως Ζεν: όχι ως θεωρητικό σύστημα, αλλά ως τρόπος βίωσης της πραγματικότητας.
ΣΤΟ ΖΕΝ, Η ΟΥΣΙΑ ΔΕΝ ΑΝΑΖΗΤΕΙΤΑΙ ΣΤΟΝ ΔΙΑΝΟΗΤΙΚΟ ΣΤΟΧΑΣΜΟ, ΑΛΛΑ ΣΤΗΝ ΑΜΕΣΗ ΕΜΠΕΙΡΙΑ ΤΗΣ ΠΑΡΟΥΣΑΣ ΣΤΙΓΜΗΣ.
Η εστίαση στο «εδώ και τώρα», η σιωπηλή παρατήρηση, η αποδοχή χωρίς κρίση – όλα αυτά συγκροτούν μια υπαρξιακή στάση που δύσκολα χωρά στη σύγχρονη, επιφανειακή χρήση του όρου. Να ζεις, δηλαδή, χωρίς να σε βαραίνει το παρελθόν ή να σε φοβίζει το μέλλον· να είσαι παρών – όχι απλώς να επιδιώκεις ηρεμία.
Η επίδραση αυτής της στάσης ζωής αποτυπώθηκε καθοριστικά στις τέχνες της Ιαπωνίας: στη Ζεν ζωγραφική, στην καλλιγραφία, στην τελετή τσαγιού, ακόμα και στην αρχιτεκτονική. Εκεί, η απλότητα δεν είναι διακοσμητική επιλογή, αλλά υπαρξιακή αναγκαιότητα.
Ο Tenjin εικονίζεται από τον Ηakuin Ekaku (1685-1769) να ταξιδεύει προς την Κίνα ως θεός, στο Σίντο ιερό του Κitano, έχοντας ένα κλαδί δαμασκηνιάς στο μανίκι του.
Η λιτότητα, το «άδειασμα», η συνειδητή αποφυγή του εντυπωσιασμού δεν αποσκοπούν στο όμορφο, αλλά στο ουσιώδες. Ο λευκός χώρος, η σιωπή, η μία και μόνη πινελιά δεν δηλώνουν απλότητα – δηλώνουν επίγνωση. Ένα έργο Ζεν δεν είναι παρά η καταγραφή μιας στιγμής εσωτερικής διαύγειας.
Αν λοιπόν σήμερα μιλάμε για «Ζεν διάθεση», ας αναρωτηθούμε: εννοούμε απλώς μια αισθητική ή προσπαθούμε να ενσωματώσουμε μια βαθύτερη στάση ζωής;
ΤΟ ΖΕΝ ΔΕΝ ΠΡΟΣΦΕΡΕΤΑΙ ΓΙΑ ΓΡΗΓΟΡΗ ΚΑΤΑΝΑΛΩΣΗ· ΑΠΑΙΤΕΙ ΣΙΩΠΗ, ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΗ ΚΑΙ ΑΠΟΜΑΚΡΥΝΣΗ ΑΠΟ ΤΟ ΠΕΡΙΤΤΟ.
Και αυτό ισχύει τόσο στην τέχνη όσο και στην καθημερινότητά μας. Το Ζεν δεν αφορά την ησυχία γύρω μας, αλλά τη διαύγεια μέσα μας. Δεν είναι απλώς ένας όρος που χρησιμοποιούμε – είναι λιγότερο μια λέξη και περισσότερο ένας καθρέφτης: μας δείχνει πόσο παρόντες –ή απόντες– είμαστε στη ζωή μας.
– Τι σημαίνει για εσάς προσωπικά η φιλοσοφία του Ζεν;
Η φιλοσοφία του Ζεν σημαίνει μια επιστροφή στην απλότητα και την άμεση εμπειρία της ζωής. Ένα είδος ησυχίας απέναντι στον θόρυβο του νου και του κόσμου. Μια εσωτερική πρόταση να αφήσουμε την περιττή πολυπλοκότητα της σκέψης και της ανάλυσης, και να σταθούμε για λίγο – απλώς να σταθούμε. Το Ζεν δεν είναι ένα σύστημα σκέψης που περιμένει να ερμηνευτεί· είναι κάτι που βιώνεται. Είναι μια υπενθύμιση πως η αλήθεια δεν κρύβεται πάντα στα λόγια ή στις θεωρίες, αλλά συχνά αναδύεται στη σιωπή, στην παρατήρηση, στην παρουσία. Εκεί που δεν χρειάζεται να πεις τίποτα – γιατί απλώς είσαι.
Προσωπικά, το Ζεν με προσκαλεί να επιστρέφω ξανά και ξανά στη στιγμή. Όχι να σκαλίζω το παρελθόν, ούτε να ανησυχώ για το μέλλον, αλλά να αγκαλιάζω το τώρα όπως είναι. Με καθαρότητα. Με αποδοχή. Να νιώθω την αναπνοή μου. Να περπατώ χωρίς βιασύνη. Να ακούω χωρίς να απαντώ εσωτερικά. Μικρές πράξεις που, κάτω από το πρίσμα του Ζεν, αποκτούν μια απροσδόκητη δύναμη. Με εμπνέει ιδιαίτερα η ιδέα ότι δεν χρειάζεται να «φτάσουμε» κάπου. Δεν υπάρχει μια τελική κατάσταση, ένας προορισμός όπου ξαφνικά θα καταλάβουμε τα πάντα.
Η φώτιση –αν υπάρχει– μπορεί να βρίσκεται ήδη εδώ: σε μια γουλιά τσάι, σε μια στιγμή σιωπής, στο φως που μπαίνει από το παράθυρο το πρωί. Φτάνει να είμαστε εκεί, ολόκληροι.
ΤΟ ΖΕΝ ΕΙΝΑΙ Η ΤΕΧΝΗ ΤΟΥ ΝΑ ΖΕΙΣ ΑΛΗΘΙΝΑ. ΧΩΡΙΣ ΠΡΟΣΠΟΙΗΣΕΙΣ, ΧΩΡΙΣ ΔΙΑΡΚΕΣ ΚΥΝΗΓΙ ΝΟΗΜΑΤΟΣ, ΧΩΡΙΣ ΑΝΑΓΚΗ ΓΙΑ ΕΠΙΒΕΒΑΙΩΣΗ.
Μια τέχνη ήρεμη, που δε φωνάζει· απλώς δείχνει. Κι αν υπάρχει μια εσωτερική ελευθερία που όλοι αναζητούμε, ίσως αυτή να ξεκινά από εκεί: από την αποδοχή ότι αυτό που είμαστε τώρα είναι αρκετό. Μπορεί να μη χρειάζεται να αλλάξουμε τίποτα. Μπορεί απλώς να χρειάζεται να κοιτάξουμε βαθύτερα.
– Πιστεύετε ότι υπάρχουν κοινά στοιχεία ανάμεσα στην ελληνική σκέψη και τη Ζεν φιλοσοφία; Μπορεί το Ζεν να «μεταφραστεί» σε έναν δυτικό τρόπο ζωής;
Η ελληνική φιλοσοφία και η Ζεν σκέψη, αν και γεννήθηκαν σε διαφορετικά σημεία του κόσμου, μοιάζουν σαν δύο δρόμοι που οδηγούν στο ίδιο βάθος. Ο αρχαίος Έλληνας φιλόσοφος καλούσε τον άνθρωπο να στραφεί προς τα μέσα και να γνωρίσει τον εαυτό του – το γνωστό δελφικό ρητό «γνῶθι σαυτόν» δεν ήταν απλώς συμβουλή, αλλά ολόκληρη στάση ζωής. Ο Σωκράτης πίστευε πως μόνο μέσα από την αυτογνωσία μπορεί να ξεκινήσει η πορεία προς τη σοφία.
Στον Ζεν βουδισμό, αντίστοιχα, ο άνθρωπος καλείται να αφήσει πίσω το «εγώ» και τις σκέψεις που τον κρατούν δέσμιο, να καθίσει σιωπηλά στον διαλογισμό και να αφυπνιστεί στην πραγματική του φύση.
Αυτό που επίσης ενώνει τις δύο παραδόσεις είναι η εκτίμηση της απλότητας. Ο Στωικός φιλόσοφος Επίκτητος μιλούσε για εγκράτεια, για λιτή ζωή και για αποδοχή του παρόντος όπως είναι, χωρίς προσκόλληση ή παράπονο. Το Ζεν διδάσκει κάτι παρόμοιο, όχι με θεωρίες, αλλά με την καθημερινή πράξη: μια απλή τελετή τσαγιού, μια κίνηση στον κήπο, γίνονται μέσα από την απόλυτη παρουσία στη στιγμή. Δεν χρειάζεται τίποτα περίπλοκο ή φανταχτερό για να βρει κανείς νόημα.
ΚΑΙ ΣΤΙΣ ΔΥΟ ΠΑΡΑΔΟΣΕΙΣ, ΤΟ ΒΙΩΜΑ ΠΡΟΗΓΕΙΤΑΙ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ. Η ΑΛΗΘΙΝΗ ΣΟΦΙΑ ΔΕΝ ΜΕΤΑΔΙΔΕΤΑΙ ΜΟΝΟ ΜΕ ΛΟΓΙΑ Ή ΘΕΩΡΙΕΣ.
Ο Ηράκλειτος, για παράδειγμα, άφηνε σκοτεινές ρήσεις που δεν εξηγούνταν εύκολα – ήθελε να προκαλέσει σκέψη και εσωτερική ανατροπή. Ο Σωκράτης δεν έδινε έτοιμες απαντήσεις, αλλά έκανε ερωτήσεις που οδηγούσαν τον συνομιλητή του σε προσωπική αναζήτηση. Έτσι και το Ζεν: δεν επιδιώκει να εξηγήσει τον κόσμο με λογικά σχήματα, αλλά να σπάσει τη συνήθη σκέψη, ώστε να δει κανείς την αλήθεια με φρέσκια ματιά.
Τέλος, και οι δύο φιλοσοφίες αγγίζουν ένα ακόμη βαθύτερο σημείο: την υπέρβαση του εγώ. Το Ζεν μας λέει πως ο διαχωρισμός μεταξύ του «εαυτού» και του «κόσμου» είναι ψευδαίσθηση· όλα είναι ένα. Παρόμοια, στον Νεοπλατωνισμό των ύστερων Ελλήνων φιλοσόφων, η ψυχή αναζητά την ένωση με το «Εν», την απόλυτη πηγή των πάντων. Δεν πρόκειται για φιλοσοφία της συσσώρευσης γνώσης, αλλά για μια πνευματική πορεία ενοποίησης.
Παρά τις διαφορές στην έκφραση και τον τόπο καταγωγής, η ελληνική και η Ζεν σκέψη συναντώνται εκεί όπου ο άνθρωπος στρέφεται προς τα μέσα και αναρωτιέται: Ποιος είμαι; Τι είναι αληθινό; Τι σημαίνει να ζεις καλά; Μπορεί να ξεκινούν από διαφορετικά μονοπάτια, αλλά συναντιούνται σε μια κοινή ανθρώπινη ανάγκη για ουσία, απλότητα, και αληθινή ελευθερία.
– Τι θα αποκομίσει από την περιοδική έκθεση «Ζεν Ζωγραφική: Ο Ήχος της Σιωπής» κάποιος που δεν έχει καμία επαφή με την ιαπωνική φιλοσοφία ή αισθητική;
Η περιοδική έκθεση «Ζεν Ζωγραφική: Ο Ήχος της Σιωπής» αποδεικνύεται μια εμπειρία που αιφνιδιάζει – όχι με την ένταση της εικόνας, αλλά με τη δύναμη της απλότητας και της σιωπής. Όποιος περιμένει εντυπωσιακούς πίνακες και περίτεχνη λεπτομέρεια, βρίσκεται μπροστά σε κάτι τελείως διαφορετικό: λιτά έργα, με απλές πινελιές μελάνης πάνω σε λευκό φόντο, όπου το «κενό» δεν είναι απουσία, αλλά παρουσία ηρεμίας και στοχασμού. Η Ζεν ζωγραφική δεν απαιτεί εξοικείωση με τον Ζεν Βουδισμό, ούτε προϋποθέτει θεωρητική κατάρτιση – καλεί τον θεατή να σταθεί, να παρατηρήσει και να αφουγκραστεί.
Η έκθεση λειτουργεί όχι ως πεδίο γνώσης, αλλά ως χώρος εμπειρίας.
ΚΑΘΕ ΕΡΓΟ, ΜΕ ΤΗ ΛΙΤΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΑΝΕΠΙΤΗΔΕΥΤΗ ΕΚΦΡΑΣΗ ΤΟΥ, ΠΡΟΣΚΑΛΕΙ ΣΕ ΠΡΟΣΩΠΙΚΟ ΣΤΟΧΑΣΜΟ ΚΑΙ ΕΣΩΤΕΡΙΚΗ ΗΣΥΧΙΑ.
Η χρήση του κενού χώρου και της σιωπής –βασικά χαρακτηριστικά της Ζεν αισθητικής– επιτρέπουν στον επισκέπτη να αισθανθεί αντί να ερμηνεύσει, να παραβρεθεί αντί να αναλύσει. Δεν υπάρχει ανάγκη να κατανοήσει κάτι συγκεκριμένο· υπάρχει μόνο η εμπειρία του παρόντος.
19ος αιώνας.
Ακόμη και το κοινό που προσεγγίζει την τέχνη περισσότερο ως παρατηρητής παρά ως γνώστης, φεύγει με μια ανεπαίσθητη αλλά βαθιά αίσθηση γαλήνης και εσωτερικής ισορροπίας. Ο «ήχος της σιωπής» του τίτλου δεν είναι απλώς μια ποιητική μεταφορά, αλλά βίωμα – μια ήσυχη εμπειρία που αποφορτίζει τον θεατή από την ένταση της καθημερινότητας και τον καλεί να επανεκτιμήσει την αξία της απλότητας, της παύσης και της σιωπής.
Χωρίς στόμφο, χωρίς την ανάγκη εντυπωσιασμού, η Ζεν ζωγραφική μιλά σε όλους. Και ειδικά σε εκείνους που ίσως δεν το περίμεναν.
– Μπορεί η τέχνη από μόνη της να λειτουργήσει ως γέφυρα προς τη Ζεν σκέψη;
Η τέχνη έχει τη μοναδική δύναμη να μας συγκινεί χωρίς να χρειάζεται να εξηγεί τίποτα. Ένας πίνακας, ένα μουσικό κομμάτι ή μια χορογραφία μπορούν να αγγίξουν κάτι βαθύ μέσα μας – πέρα από σκέψεις, λόγια και αναλύσεις.
17ος-19ος αιώνας.
Παρόμοια, η Ζεν σκέψη μάς καλεί να ζούμε τη στιγμή όπως είναι, χωρίς να την κρίνουμε ή να την εξηγούμε. Όπως ένας Ζεν δάσκαλος μπορεί να δείξει κάτι σημαντικό με μια ματιά ή μια απλή κίνηση, έτσι και η τέχνη «μιλά» με σιωπή και άμεση παρουσία.
Η ίδια η δημιουργία ενός έργου τέχνης –όταν γίνεται με προσοχή και αφοσίωση– μοιάζει με διαλογισμό. Όταν ο καλλιτέχνης είναι απόλυτα συγκεντρωμένος σε αυτό που κάνει και δεν σκέφτεται αν θα αρέσει ή όχι το έργο του, τότε ζει στο παρόν. Και τότε η ίδια η δημιουργία γίνεται μια βαθιά εμπειρία.
Πολλοί καλλιτέχνες λένε πως υπάρχουν στιγμές που νιώθουν ότι δεν δημιουργούν μόνοι τους. Νιώθουν ότι κάτι «περνά» μέσα από αυτούς. Σε αυτές τις στιγμές, ξεχνούν τον εαυτό τους και αφήνονται πλήρως στην πράξη της δημιουργίας. Αυτή η αίσθηση μοιάζει πολύ με τις εμπειρίες που περιγράφει η Ζεν φιλοσοφία, όπου ο άνθρωπος νιώθει ενότητα με ό,τι κάνει. Για να πλησιάσει κανείς αυτή την εμπειρία, δεν χρειάζεται να γνωρίζει θεωρίες ή να έχει διαβάσει για το Ζεν.
ΑΡΚΕΙ ΝΑ ΑΦΕΘΕΙ ΣΤΗΝ ΤΕΧΝΗ – ΟΧΙ ΑΠΛΑ ΓΙΑ ΝΑ ΠΕΡΑΣΕΙ ΤΗΝ ΩΡΑ ΤΟΥ, ΑΛΛΑ ΓΙΑ ΝΑ ΝΙΩΣΕΙ, ΝΑ ΒΙΩΣΕΙ ΚΑΤΙ ΠΙΟ ΒΑΘΥ.
Είτε κοιτώντας ένα έργο, είτε δημιουργώντας κάτι ο ίδιος, μπορεί να νιώσει έναν διαφορετικό τρόπο ύπαρξης – πιο ήσυχο, πιο αληθινό. Ίσως τελικά, κάθε αληθινό έργο τέχνης να είναι ένας σιωπηλός δρόμος που μας οδηγεί σε μια Ζεν κατάσταση. Μια γέφυρα που μας μεταφέρει από την επιφάνεια της καθημερινότητας στο βάθος της ζωής.
– Υπάρχει κάποιο έργο της έκθεσης που σας «μιλάει» πιο έντονα και στο οποίο επιστρέφετε ξανά και ξανά;
Το έργο του Ιάπωνα μοναχού και ζωγράφου Hakuin Ekaku μαγνητίζει το βλέμμα του θεατή, όχι με εξωτερικά μέσα εντυπωσιασμού, αλλά με την αθόρυβη –σχεδόν απτή– εσωτερική του δύναμη.
Πρόκειται για μια ζωγραφική με μελάνι σε χαρτί, όπου απεικονίζεται ο Daruma –ο ιδρυτής του Ζεν Βουδισμού– καθισμένος σε στάση διαλογισμού, πάνω σε ένα στρώμα από καλάμια, βυθισμένος σε απόλυτη ακινησία.
Σύμφωνα με την παράδοση, ο Daruma παρέμεινε ακίνητος επί εννέα ολόκληρα χρόνια, κοιτώντας έναν τοίχο σε βαθύ διαλογισμό. Για να μην αποκοιμηθεί, λέγεται ότι έβγαλε τις βλεφαρίδες του και τις έριξε στο χώμα – κι από εκεί φύτρωσε το πράσινο τσάι. Το τσάι αυτό χρησιμοποιείται μέχρι σήμερα από τους Ζεν μοναχούς για να διατηρούν την εγρήγορση και τη διαύγειά τους κατά τη διάρκεια του διαλογισμού.
Στο έργο του Hakuin δεν υπάρχει καμία έντονη κίνηση, ούτε ζωηρά χρώματα ή διακοσμητικά στοιχεία. Το βλέμμα του Daruma, η στάση του σώματός του, η απλότητα της γραμμής – όλα αποπνέουν απόλυτη αυτοπειθαρχία και εσωτερική γαλήνη. Η μορφή του μοιάζει να συγκεντρώνει μέσα της όλη τη δύναμη του πνεύματος και του νου. Δεν χρειάζεται να κάνει τίποτα για να επιβληθεί – η παρουσία του κυριαρχεί μέσα από την ηρεμία και τη σταθερότητα.
Η επιγραφή που συνοδεύει το έργο –«Είσαι ένας γρύλλος σε ένα βαθύ δάσος»– λειτουργεί ταυτόχρονα ποιητικά και φιλοσοφικά: Υπενθυμίζει την έννοια της μοναχικότητας χωρίς μοναξιά, της ταπεινής παρουσίας μέσα στη φύση και στο σύμπαν. Όπως ο γρύλλος τραγουδά ήρεμα στη σιωπή του δάσους, έτσι και ο Daruma αντλεί δύναμη από τον εσωτερικό του κόσμο, ανεξάρτητος από κάθε εξωτερικό στήριγμα.
Ως θεατής, δεν παρατηρείς απλώς το έργο – το βιώνεις. Η ηρεμία που αποπνέει σε καλεί να σταθείς, να σιωπήσεις και να στραφείς προς τα μέσα, για να ανακαλύψεις τη δική σου εσωτερική δύναμη. Το έργο δεν επιβάλλεται, δεν φωνάζει – απλώς υπάρχει, και μέσα από αυτή την απλότητα σε διδάσκει ότι η αληθινή δύναμη δεν βρίσκεται στην κίνηση, στον θόρυβο ή στην επιφανειακή εντύπωση. Η δύναμη δεν είναι πάντα φανερή· γεννιέται στη σιωπή, θεμελιώνεται στη σταθερότητα και ωριμάζει με την υπομονή. Εκεί βρίσκεται το διαρκές και αυθεντικό μεγαλείο της ανθρώπινης ύπαρξης.
– Αν μπορούσατε να φέρετε κάποια έκθεση στο Μουσείο Ασιατικής Τέχνης Κέρκυρας χωρίς κανέναν περιορισμό, ποια θα ήταν;
Θα επέλεγα να παρουσιάσω μια έκθεση διαλογικού χαρακτήρα, στην οποία έργα εμβληματικών Ευρωπαίων καλλιτεχνών του 19ου και των αρχών του 20ού αιώνα –όπως του Édouard Manet, του Edgar Degas, του Vincent van Gogh, του Toulouse-Lautrec, του Paul Gauguin, του Gustav Klimt και του Egon Schiele– θα εκτίθεντο δίπλα σε χαρακτικά της ιαπωνικής τέχνης Ukiyo-e.
Η επιλογή αυτή δεν είναι απλώς αισθητική. Η είσοδος της Ιαπωνίας στον παγκόσμιο πολιτισμικό χάρτη μετά το 1858 γέννησε ένα κύμα επιρροών γνωστό ως Ιαπωνισμός, που διαμόρφωσε ριζικά τη ζωγραφική, τη διακοσμητική τέχνη και την αρχιτεκτονική της Δύσης. Μέσα από την υποθετική αυτή έκθεση, θα είχαμε την ευκαιρία να αναδείξουμε –τόσο επιστημονικά όσο και εικαστικά– τη σημασία αυτής της πολιτισμικής ώσμωσης.
Οι Ιάπωνες καλλιτέχνες, με τις ασύμμετρες συνθέσεις, την επίπεδη προοπτική και τη χρήση του χρώματος ως αυτοτελούς εκφραστικού μέσου, πρόσφεραν στους δυτικούς δημιουργούς μια νέα ματιά: πέρα από τη ρεαλιστική απεικόνιση, προς το υπαινικτικό, το ποιητικό, το εσωτερικό.
Η επιλογή αυτή θα στόχευε όχι μόνο στη συνύπαρξη δύο εικαστικών κόσμων, αλλά και στην ανάδειξη μιας κομβικής στιγμής στην ιστορία της τέχνης. Μιας στιγμής όπου Ανατολή και Δύση συναντήθηκαν δημιουργικά και γέννησαν νέες μορφές, νέες ιδέες και –κυρίως– νέες ευαισθησίες που καθόρισαν τη σύγχρονη καλλιτεχνική έκφραση.
– Το γεγονός ότι το Μουσείο βρίσκεται σε νησί, μακριά από τα μεγάλα αστικά κέντρα, πόσο επηρεάζει τη δράση και την απήχησή του;
Το Μουσείο Ασιατικής Τέχνης Κέρκυρας αποτελεί μια μοναδική περίπτωση στον ελληνικό πολιτιστικό χάρτη. Είναι το μόνο Μουσείο της χώρας αφιερωμένο αποκλειστικά στην τέχνη και τον πολιτισμό της Ασίας και, ταυτόχρονα, βρίσκεται σε ένα νησί του Ιονίου, μακριά από τα μεγάλα αστικά και ακαδημαϊκά κέντρα.
Αυτό που για ορισμένους θεωρείται γεωγραφικό «μειονέκτημα», εμείς το αντιλαμβανόμαστε ως δημιουργική πρόκληση και προνόμιο. Η Κέρκυρα, με τη μακραίωνη ιστορία της και τον πολυπολιτισμικό της χαρακτήρα, προσελκύει κάθε χρόνο χιλιάδες επισκέπτες. Σε αυτούς προσφέρουμε κάτι περισσότερο από τις φυσικές ομορφιές του τόπου: μια ολοκληρωμένη πολιτιστική εμπειρία, μέσα από τις μόνιμες και περιοδικές μας εκθέσεις, τα εκπαιδευτικά προγράμματα και τις διεθνείς συνεργασίες που με συνέπεια και φροντίδα αναπτύσσουμε.
Παρά τις προκλήσεις που συνεπάγεται η νησιωτική μας θέση –όπως η εποχικότητα της επισκεψιμότητας και η απόσταση από τα μεγάλα κέντρα– παραμένουμε ένας ζωντανός και δραστήριος οργανισμός. Η τοποθεσία μας δεν περιορίζει την απήχησή μας· αντίθετα, την ενισχύει, προσφέροντας μια εμπειρία αυθεντική και διαφορετική. Ο επισκέπτης του Μουσείου δεν είναι απλώς θεατής. Είναι συμμέτοχος σε μια πολιτισμική συνάντηση που ξεκινά από την Κίνα και την Ιαπωνία, την Ινδία και φτάνει ως το Ουζμπεκιστάν και το Τουρκμενιστάν, όλα αυτά, μέσα στην καρδιά ενός νησιού της Δυτικής Ελλάδας.
Για να ενισχύσουμε τη δράση μας και να φτάσουμε σε ακόμα περισσότερους ανθρώπους, επενδύουμε στη σύγχρονη τεχνολογία, ενδυναμώνουμε την ψηφιακή μας παρουσία και καλλιεργούμε τη σχέση μας με τοπικές και διεθνείς κοινότητες. Παράλληλα, προσεγγίζουμε τη νέα γενιά μέσα από καινοτόμες πρακτικές και διαδραστικά προγράμματα.
Ο ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ ΔΕΝ ΕΙΝΑΙ ΠΡΟΝΟΜΙΟ ΤΩΝ ΜΗΤΡΟΠΟΛΕΩΝ. ΕΙΝΑΙ ΔΙΚΑΙΩΜΑ ΟΛΩΝ.
Και το Μουσείο Ασιατικής Τέχνης Κέρκυρας βρίσκεται εδώ για να το επιβεβαιώνει καθημερινά – με συνέπεια, ανοιχτό πνεύμα και σταθερό προσανατολισμό στο μέλλον.
– Έχετε ζήσει κάποια στιγμή στο Μουσείο που δεν θα ξεχάσετε;
Στο Μουσείο μας έχουμε βιώσει πολλές συγκινητικές στιγμές, μεταξύ των οποίων ξεχωρίζει η επίσημη επίσκεψη της Πριγκίπισσας Κάκο της Ιαπωνίας. Η παρουσία της αποτέλεσε όχι μόνο ύψιστη τιμή, αλλά και επιβεβαίωση της διεθνούς φήμης που έχει πλέον κατακτήσει το μουσείο μας – ιδιαίτερα στην Ιαπωνία, όπου το έργο και οι συλλογές μας έχουν καθιερωθεί στον πολιτιστικό χάρτη της χώρας.
Η σχέση μας με την Ιαπωνία ενισχύθηκε τα τελευταία χρόνια μέσα από εμβληματικές εκθέσεις και συμμετοχές σε κορυφαίους διεθνείς θεσμούς, όπως το Μητροπολιτικό Μουσείο του Edo στο Τόκιο, το Western Art Tokyo Museum, καθώς και μέσα από αντίστοιχες διοργανώσεις στο Παρίσι και στην Αθήνα. Χιλιάδες επισκέπτες και εκτενή δημοσιεύματα σε μεγάλα ιαπωνικά μέσα ενημέρωσης ανέδειξαν την ποιότητα και τη διεθνή σημασία των συλλογών μας.
Ξεχωριστή θέση ανάμεσα στα εκθέματα κατέχει το μοναδικό έργο του μυστηριώδους Ιάπωνα καλλιτέχνη Tōshūsai Sharaku, το οποίο αποκαλύφθηκε μέσα από τη Συλλογή Γρ. Μάνου. Πρόκειται για ζωγραφική σε βεντάλια, που απεικονίζει σκηνή από το παραδοσιακό θέατρο Kabuki και φέρει την υπογραφή του Sharaku. Το αξιοσημείωτο είναι ότι το έργο φαίνεται να δημιουργήθηκε μετά το 1795 – τη χρονιά που ο καλλιτέχνης εξαφανίστηκε από τη δημόσια καλλιτεχνική σκηνή. Στην Ιαπωνία, ο Sharaku δεν θεωρείται απλώς ένας σημαντικός καλλιτέχνης· είναι θρύλος, σύμβολο και μυστήριο. Το συγκεκριμένο έργο, που πιθανώς αποτελεί το μοναδικό τεκμήριο ότι συνέχισε να δημιουργεί, προσδίδει ανεκτίμητη ιστορική και πολιτιστική αξία στη συλλογή μας.
Αξίζει επίσης να σημειωθεί ότι η μοναδική συλλογή ιαπωνικών χαρακτικών του μουσείου μας, εξαιρετικής καλλιτεχνικής αξίας, έχει πλέον αναγνωριστεί διεθνώς ως μία από τις σημαντικότερες στον κόσμο. Δεν είναι τυχαίο ότι μετά την παρουσίαση των έργων στο Τόκιο και στο Παρίσι, το μουσείο μας ανέπτυξε σταθερούς δεσμούς συνεργασίας με κορυφαίους ιαπωνικούς πολιτιστικούς φορείς και ερευνητικά ιδρύματα.
Η Πριγκίπισσα Κάκο, κατά την επίσκεψή της, εξέφρασε συγκίνηση για την παρουσία του έργου του Sharaku και τον ενθουσιασμό της για τη συνολική αποστολή και προσφορά του μουσείου. Η παρουσία της επισφράγισε τη φήμη μας στην Ιαπωνία και ενίσχυσε περαιτέρω τον ρόλο μας στη διεθνή πολιτιστική κοινότητα.
Η έκθεση «Ζεν Ζωγραφική: Ο Ήχος της Σιωπής» θα διαρκέσει έως τις 31 Δεκεμβρίου 2025.
SLOW MONDAY NEWSLETTER
Θέλεις να αλλάξεις τη ζωή σου; Μπες στη λογική του NOW. SLOW. FLOW.
Κάθε Δευτέρα θα βρίσκεις στο inbox σου ό,τι αξίζει να ανακαλύψεις.
