Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΤΗΣ ΕΥΤΥΧΙΑΣ: Η ΕΛΣΑ ΝΙΚΟΛΑΪΔΟΥ ΕΞΗΓΕΙ ΠΩΣ ΜΠΟΡΕΙ ΝΑ ΓΙΝΕΙ ΤΡΟΠΟΣ ΖΩΗΣ

Μπορεί η φιλοσοφία να μας οδηγήσει στην ευτυχία; Με αφορμή το νέο της βιβλίο, η Έλσα Νικολαΐδου μιλά για τους αρχαίους, τη σύγχρονη καθημερινότητα και το ευ ζην ως άσκηση ζωής γειωμένη στο εδώ και το τώρα.

Έστω ότι σε απασχολεί κάποιο ζήτημα και θεωρείς ότι υπάρχει στα βιβλιοπωλεία ένα βιβλίο αυτοβοήθειας που θα σου φανεί χρήσιμο. Το πιθανότερο είναι ότι θα το αναζητήσεις στον τομέα της ψυχολογίας, όχι εκείνον με τα αρχαία ελληνικά συγγράμματα. Πώς θα σου φαινόταν ένα βιβλίο που συνδυάζει και τα δύο; Για την ακρίβεια, ένα βιβλίο που δείχνει ότι πολλές από τις παραινέσεις του σύγχρονου wellbeing δεν είναι ανακαλύψεις της εποχής μας, αλλά ιδέες που θεμελίωσαν οι αρχαίοι Έλληνες φιλόσοφοι; Αυτό ακριβώς κάνει το «Η φιλοσοφία της ευτυχίας: Ζήσε καλύτερα διαβάζοντας τους αρχαίους φιλοσόφους», της Έλσας Νικολαΐδου.

Μιλώντας με τη συγγραφέα, η οποία διδάσκει Φιλοσοφία στην Κύπρο και έχει αφιερώσει τη διδακτορική της διατριβή στον ορισμό της ψυχής κατά τον Αριστοτέλη, νιώθεις πως η φιλοσοφία ξαναγίνεται υπόθεση καθημερινή. Όχι κάτι μακρινό και δύσβατο, αλλά ένας τρόπος να σταθείς απέναντι στον εαυτό σου και στους άλλους με περισσότερη καθαρότητα.

Η ίδια εξηγεί γιατί θεωρεί πως οι αρχαίοι Έλληνες φιλόσοφοι είχαν κατακτήσει την ευτυχία, πώς μπορούμε να το πετύχουμε κι εμείς, και γιατί η πνευματική άσκηση είναι εξίσου σημαντική με κάθε άλλη φροντίδα.

Η Έλσα Νικολαΐδου.

– Επιτρέψτε μου να ξεκινήσω από την αφιέρωση του βιβλίου: «Στη μητέρα μου, που μου δίδαξε την ελευθερία». Γιατί στέκεστε ειδικά σε αυτό;

Είθισται τα βιβλία να τα αφιερώνουμε σε ανθρώπους που αγαπάμε, που υπήρξαν μέρος της ζωής μας. Αναφέρομαι φυσικά στην πνευματική ελευθερία που αποτελεί προϋπόθεση του φιλοσοφείν. Η μητέρα μου έπαιξε καθοριστικό ρόλο στη διαμόρφωση της προσωπικότητας, άρα και της ζωής μου, γι’ αυτόν ακριβώς τον λόγο. Δεν μου επέβαλλε ποτέ την άποψή της για το πώς θα ζήσω, κάνοντας σαφές (από τη δύσκολη περίοδο της εφηβείας) ότι είμαι υπεύθυνη για το παρόν και το μέλλον μου.

Με λίγα λόγια, μου επέτρεψε να αναζητήσω τον εαυτό μου, μου δίδαξε στην πράξη και όχι στα λόγια, ότι, αν και γεννιόμαστε με χαρακτήρα και μέσα σε συγκεκριμένο περιβάλλον, μπορούμε να διαμορφώσουμε τον εαυτό μας. Μόνο ο ελεύθερος άνθρωπος φιλοσοφεί, με την έννοια της πνευματικής ελευθερίας. Θεωρώ ότι αυτό μου το μετέδωσε αβίαστα η μητέρα μου, όπως βέβαια και την αγάπη για την αρχαία ελληνική γραμματεία εν γένει, καθώς η ίδια ήταν κλασική φιλόλογος.

– Ακούμε για τους αρχαίους φιλοσόφους από τα σχολικά μας χρόνια, υπερηφανευόμαστε συχνά ότι ήταν Έλληνες, αλλά δεν νομίζω ότι γνωρίζουμε πολλά για τις διδαχές τους. Γιατί πιστεύετε ότι συμβαίνει;

Πράγματι, είμαστε πολύ περήφανοι για τη μακρινή πνευματική παραγωγή των αρχαίων, χωρίς να γνωρίζουμε τη φιλοσοφία τους, τις ιδέες δηλαδή που διαμόρφωσαν τη δυτική σκέψη. Δεν διδασκόμαστε την πλατωνική ή αριστοτελική φιλοσοφία, αλλά θεωρούμε σπουδαίους τους φιλοσόφους που τις σχημάτισαν. Το ίδιο συμβαίνει στην Κύπρο, τη χώρα καταγωγής του Ζήνωνα του Κιτιέα, ιδρυτή της πιο δημοφιλούς πρακτικής φιλοσοφίας σήμερα, του Στωικισμού. Παρά τα αγάλματα, τις πλατείες και τους δρόμους με το όνομά του στην Κύπρο, πολλοί λίγοι γνωρίζουν τη φιλοσοφία του, σε αντίθεση με τις χιλιάδες οπαδών της στο εξωτερικό.

Και στις δύο περιπτώσεις, η προφανής απάντηση είναι ότι θεωρούμε τη σκέψη τους «κτήμα» μας. Αλλά αυτή δεν είναι επαρκής εξήγηση, επειδή η διδασκαλία της φιλοσοφίας ποτέ δεν αποτέλεσε μέρος της εκπαιδευτικής πολιτικής στην Ελλάδα, μιας που αναφέρεστε στο σχολικό περιβάλλον, σε αντίθεση με τα κείμενα των αρχαίων φιλοσόφων που χρησιμοποιούνται κατά κόρον στη διδασκαλία των αρχαίων ελληνικών.

Όταν κατακερματίζουμε στο σχολείο ένα αρχαίο κείμενο, δίνοντας βάση στα γραμματολογικά φαινόμενα και όχι στις ιδέες που αυτό φέρει, απομακρύνεται η σκέψη από την ουσία, δεν καλλιεργείται ο στοχασμός. Έτσι, εξαιρετικά φιλοσοφικά κείμενα υπόκεινται τη βάσανο της μορφοσυντακτικής ανάλυσης στη σχολική τάξη, ως ύλη εξετάσεων, ενώ συνδέονται σχεδόν αποκλειστικά με κλάδους όπως των κλασικών και ανθρωπιστικών σπουδών.

Στο εξωτερικό, βέβαια, τα πράγματα είναι διαφορετικά. Υπάρχει μια γνώση προς κατάκτηση, η μελέτη των φιλοσοφικών ιδεών δεν θεωρείται ανούσια για τη ζωή.

– Είναι παρεξηγημένη η φιλοσοφία σήμερα από τον μέσο άνθρωπο;

Θα έλεγα πως ναι, είναι πολύ εμφανές σήμερα. Η ακαδημαϊκή φιλοσοφία έχει στρέψει το βλέμμα της μακριά από την καθημερινότητα του ανθρώπου, τις περισσότερες φορές γίνεται δυσνόητη, και οπωσδήποτε, όπως σε κάθε εξειδίκευση χρειάζεται φιλοσοφική προπαιδεία για να την παρακολουθήσεις.

Ωστόσο, αυτό συμβαίνει και στην επιστήμη, την οποία δεν μπορεί να παρακολουθήσουν όλοι σε ακαδημαϊκό επίπεδο. Η φιλοσοφία όμως έχει και την πρακτική πλευρά της, τη συμβουλευτική και «θεραπευτική» για τον άνθρωπο όλων των εποχών, που του διδάσκει πώς να ζει καλά.

ΟΛΟΙ ΜΠΟΡΟΥΝ ΝΑ ΚΑΤΑΚΤΗΣΟΥΝ ΤΗΝ ΕΥΤΥΧΙΑ, ΥΠΟΣΤΗΡΙΖΕΙ Ο ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ, ΜΕ ΜΑΘΗΣΗ ΚΑΙ ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ. ΜΑΘΑΙΝΟΥΜΕ ΝΑ ΕΥΤΥΧΟΥΜΕ.

Τα αρχαία κείμενα των φιλοσόφων διαβάζονται πολύ ευχάριστα και περιέχουν όλη τη σοφία που χρειάζεται το άτομο σήμερα για την ευτυχία του. Νομίζω ότι αυτό είναι κάτι που ο περισσότερος κόσμος δεν γνωρίζει. Οι αρχαίοι φιλόσοφοι είχαν καταλήξει ότι σκοπός της ζωής είναι η ευτυχία (ευθυμία, ευδαιμονία, ηδονή, εύροια βίου) και είχαν διαμορφώσει πλήρεις και στέρεες θεωρίες για την κατάκτησή της, οι οποίες δοκιμάστηκαν σε βάθος αιώνων. Η φιλοσοφία τους όμως δεν είναι μόνο θεωρητική, βρίθει ασκήσεων και καθημερινών πρακτικών, τις οποίες ακολουθεί όποιος θέλει να ζήσει καλά.

– Οι προτάσεις των αρχαίων φιλοσόφων για τη φροντίδα του εαυτού, τη θετική διάθεση απέναντι στη ζωή, την καλλιέργεια της φιλίας κ.ο.κ. ταιριάζουν σε πολλά σημεία με σύγχρονες προσταγές του wellbeing, που συχνά θεωρούμε ξενόφερτες και ίσως τις ακούμε πιο εύκολα στο πλαίσιο της θετικής ψυχολογίας. Έχετε εσείς ποτέ αυτή την αίσθηση;

Βεβαίως, είναι εμφανής η ομοιότητα. Για παράδειγμα, η περίφημη διάκριση του Επίκτητου μεταξύ των πραγμάτων που εξαρτώνται από εμάς και εκείνων που δεν βρίσκονται στον έλεγχό μας και επομένως δεν πρέπει να προκαλούν ανησυχία, καθώς έχουν ξεφύγει από τη δικαιοδοσία μας. Ή η σημασία της φιλίας, η οποία είναι εκ των ων ουκ άνευ στον Αριστοτέλη και στον Επίκουρο.

Θεωρώ ότι οι αρχαίοι φιλόσοφοι επένδυσαν τόσο χρόνο στο να στοχαστούν για το ευ ζην, ώστε πολύ δύσκολα μπορούμε να συναντήσουμε σήμερα κάποια νέα ηθική αρχή ή συμβουλή, που δεν έχει ήδη ειπωθεί και υποστηριχτεί ορθολογικά σε φιλοσοφικό πλαίσιο. Προσωπικά, δεν μου έχει συμβεί να διαβάσω κάτι που δεν έλκει την καταγωγή του από τους αρχαίους.

Τώρα, το γιατί δεχόμαστε πιο εύκολα το wellbeing παρά π.χ. τον Στωικισμό (τις αρχές του οποίου κατά κόρον επικαλείται το wellbeing), ίσως συμβαίνει διότι ο περισσότερος κόσμος θεωρεί ότι η φιλοσοφία είναι κάτι δύσκολο με παρωχημένες διδαχές. Επίσης, οι προσταγές του wellbeing λειτουργούν αποσπασματικά, αποκομμένες από το θεωρητικό υπόβαθρο που προσφέρει ένα φιλοσοφικό σύστημα.

Για παράδειγμα, η αρχή του Επίκτητου που προανέφερα για εκείνα που ανήκουν στον έλεγχό μας είναι στενά συνυφασμένη με την έννοια του «ηγεμονικού», δηλαδή τη δύναμη του νου μας να επιβάλλεται ορθολογικά, να καθοδηγεί την πράξη αλλά και τη σκέψη, και έχει εφαρμογή στη διαχείριση του θυμού, της οργής, συναισθημάτων που για τον Στωικό ανήκουν στη σφαίρα της επιρροής μας, όπως και πολλά άλλα.

Αλλά και η αριστοτελική θεωρία της φιλίας, στην οποία ο Αριστοτέλης αφιερώνει δύο βιβλία των Ηθικών Νικομαχείων, είναι αξεπέραστη, και συνδέεται επίσης με τη θεωρία της ορθής μεσότητας.

Τέλος, θα αναφέρω την επικούρεια διάκριση των επιθυμιών μας σε φυσικές, αναγκαίες και κενές, η οποία απορρέει από την έννοια της ηδονής ως σκοπού της ζωής και άλλα πολλά. Στη Φιλοσοφία της ευτυχίας παρουσιάζονται όλες αυτές οι θεωρίες, συνοδευόμενες από πρακτικές ασκήσεις, μέσα από τα κείμενα των φιλοσόφων.

– Πώς δομήσατε το βιβλίο;

Το βιβλίο είναι επιστέγασμα πολυετούς μελέτης, σεμιναρίων και διαλέξεων για την έννοια της ευτυχίας στην αρχαία ελληνική φιλοσοφία. Σκοπός ήταν να παρουσιάσω τις κύριες θεωρίες ευδαιμονίας με εύληπτο τρόπο, όπως γινόταν και στην αρχαιότητα. Δεν είναι πολλές, και μάλιστα τρεις από αυτές δεσπόζουν σήμερα στον κόσμο: Πρόκειται για την Αριστοτελική θεωρία, την Επικούρεια και τη Στωική. Οι θεωρίες τους όμως έχουν καταγωγή. Το βιβλίο λοιπόν ξεκινάει από τον Δημόκριτο και τον Σωκράτη, τις πρώτες θεωρίες ευτυχίας της αρχαιότητας, και συνεχίζει με τις τρεις επικρατέστερες σήμερα, του Αριστοτέλη, του Επίκουρου και των Στωικών (Σενέκα, Επίκτητου, Μάρκου Αυρήλιου).

ΔΕΝ ΘΕΩΡΩ ΟΤΙ ΟΛΟΙ ΟΙ ΑΝΘΡΩΠΟΙ ΓΙΝΟΝΤΑΙ ΕΥΤΥΧΙΣΜΕΝΟΙ ΜΕ ΤΟΝ ΙΔΙΟ ΤΡΟΠΟ. ΕΤΣΙ, ΗΔΗ ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ, ΜΠΟΡΟΥΣΑΝ ΝΑ ΕΠΙΛΕΞΟΥΝ ΔΙΑΦΟΡΕΤΙΚΕΣ ΣΧΟΛΕΣ, ΓΙΑ ΝΑ ΚΑΤΑΚΤΗΣΟΥΝ ΤΟ ΕΥ ΖΗΝ.

Τα αυτόνομα κείμενα βοηθούν τον αναγνώστη να εντρυφήσει στην πιο ενδιαφέρουσα και ελκυστική για τον ίδιο θεωρία. Στο τέλος, ακολουθούν ασκήσεις που ενισχύουν την πρακτική εφαρμογή και την εμπέδωση των θεωριών. Στο βιβλίο βρίσκονται συγκεντρωμένες για πρώτη φορά οι θεωρίες της ευτυχίας των αρχαίων φιλοσόφων, τις οποίες μπορεί να γνωρίσει κάποιος χωρίς να έχει εντρυφήσει προηγουμένως.

– Συγκλίνουν όλοι οι φιλόσοφοι προς τις ίδιες παραμέτρους σε ό,τι αφορά την ευτυχία; Ή υπάρχουν σημαντικές διαφοροποιήσεις;

Αναμφισβήτητα, υπάρχουν κοινά σημεία μεταξύ των θεωριών. Ξέρετε, στη φιλοσοφία υπάρχει μια συνέχεια και εξέλιξη της σκέψης, καθώς ο κάθε φιλόσοφος εξετάζει τις προηγούμενες απόψεις, ασκεί κριτική και προχωράει. Αυτό είναι εμφανές και στις θεωρίες της ευδαιμονίας τους. Φυσικά, το σημείο στο οποίο συμφωνούν όλοι οι φιλόσοφοι είναι ότι η ευδαιμονία δεν βρίσκεται ούτε στον πλούτο ούτε στη δόξα, καθώς αυτά ανήκουν στην τύχη και δεν εξαρτώνται από το άτομο. Αυτό δεν σημαίνει όμως ότι απορρίπτουν τα εξωτερικά αγαθά, αλλά τα χρησιμοποιούν προς όφελος του συνόλου.

Επίσης, όλοι θεωρούν απαραίτητη τη φρόνηση, δηλαδή την πρακτική σοφία. Αφετηρία όλων είναι το γνώθι σαυτόν. Γνωρίζοντας τον εαυτό μας μπορούμε να τον αλλάξουμε. Αλλά πώς και προς ποια κατεύθυνση; Εδώ είναι που διαφέρουν. Οι Στωικοί δίνουν έμφαση στην αρετή, αντίθετα οι Επικούρειοι θέτουν σκοπό της ζωής την ηδονή, αλλά της δίνουν μια νέα ερμηνεία, εκείνη της απονίας του σώματος και της αταραξίας της ψυχής.

Δεν θεωρώ ότι όλοι οι άνθρωποι γίνονται ευτυχισμένοι με τον ίδιο τρόπο. Έτσι, ήδη από την αρχαιότητα, μπορούσαν να επιλέξουν διαφορετικές σχολές, για να κατακτήσουν το ευ ζην.

– Θα λέγατε ότι οι αρχαίοι φιλόσοφοι είχαν καταφέρει να είναι ευτυχισμένοι, με βάση τα όσα γνωρίζουμε;

Δεν ήταν μόνο οι φιλόσοφοι ευτυχισμένοι, αλλά και οι χιλιάδες οπαδοί τους, που ακολούθησαν τη φιλοσοφία τους για αιώνες έως σήμερα. Ο πλατωνικός Σωκράτης θα ξαναζούσε τη ζωή του, την ίδια ζωή ξανά και ξανά, εξετάζοντας τον εαυτό του και τους άλλους. Ο βασιλιάς της Μακεδονίας Αντίγονος είχε προσκαλέσει στη Μακεδονία τον ιδρυτή του Στωικισμού, Ζήνωνα, για να διδάξει την ευτυχία στον λαό του. Ο φιλοσοφικός βίος δεν είναι ασκητικός. Οι φιλόσοφοι είχαν εξασφαλίσει ελεύθερο χρόνο για τον εαυτό τους, ώστε να κάνουν αυτά που τους ευχαριστούν. Συζητήσεις, ταξίδια, μαθήματα και συμπόσια. Επίσης, σημαντικό ρόλο κατείχε η φιλία στη ζωή τους.

– Αν μπορούσατε να συνομιλήσετε με έναν από αυτούς τους φιλοσόφους για το σήμερα, ποιον θα επιλέγατε και γιατί;

Χωρίς δεύτερη σκέψη τον Αριστοτέλη. Είναι ο φιλόσοφος που συνδυάζει τον επιστημονικό και τον φιλοσοφικό τρόπο σκέψης, είναι ο «κοινός νους» που θέτει τα ζητήματα ορθολογικά και είναι πιο κοντά στη δική μου ιδιοσυγκρασία. Ξεκινάει πάντα από την εξέταση των απόψεων των άλλων, προτού να φτάσει στη θεωρία του. Ακόμα και στη σημερινή εποχή, θα μπορούσε να προσαρμοστεί χωρίς κόπο, και να προσφέρει συμβουλές.

Προσωπικά θεωρώ την αριστοτελική θέαση των πραγμάτων διαχρονική, χωρίς να υποβιβάζω σε καμία περίπτωση τους άλλους φιλοσόφους. Έχουν και εκείνοι τους υποστηρικτές τους, οι οποίοι θα επέλεγαν να συνομιλήσουν είτε με τον Επίκουρο είτε με τον Μάρκο Αυρήλιο, για παράδειγμα.

– Η ζωή μας σήμερα είναι πολύ διαφορετική από εκείνη των αρχαίων – θα έλεγε κανείς πιο δύσκολη και απαιτητική, αν και μπορεί να είναι άστοχο να κάνουμε τέτοιες συγκρίσεις. Αλλάζει το νόημα της ευτυχίας ανά εποχή; Μπορούμε να φιλοσοφούμε σήμερα με τον ίδιο τρόπο;

Δεν θα έλεγα ότι είναι πιο απαιτητική η ζωή σήμερα. Τον 4ο π.Χ. αιώνα, την εποχή δηλαδή που σχηματίστηκαν οι περισσότερες θεωρίες, η πολιτική κατάσταση ήταν πολύ ρευστή, με αποτέλεσμα κοινωνική αναταραχή και σύγχυση, που δημιούργησαν την ανάγκη για σταθερότητα. Το μέλλον ποτέ δεν ήταν δεδομένο ούτε μπορούμε να το προβλέψουμε. Μπορούμε όμως να ελέγξουμε και να καθοδηγήσουμε την αντίδρασή μας απέναντι στην τυχαιότητα των γεγονότων.

Η ΠΡΩΤΗ ΠΡΟΫΠΟΘΕΣΗ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΥΤΥΧΙΑ ΕΙΝΑΙ Ο ΕΛΕΥΘΕΡΟΣ ΧΡΟΝΟΣ, ΠΟΥ ΘΑ ΑΦΙΕΡΩΝΕΙ ΚΑΠΟΙΟΣ ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΑ ΣΤΗΝ ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ, ΔΗΛΑΔΗ ΤΗ ΦΡΟΝΤΙΔΑ ΤΟΥ ΕΑΥΤΟΥ ΤΟΥ.

Στην εποχή μας, παρά την τεχνολογική εξέλιξη, ο άνθρωπος δεν γνωρίζει τα βασικά για την ευτυχία του, αλλά πλέον δεν χρειάζεται να φοιτήσει σε μια σχολή. Η γνώση βρίσκεται συγκεντρωμένη στα έργα των αρχαίων, στα διδάγματά τους, τα οποία απευθύνονται στον παγκόσμιο άνθρωπο όλων των εποχών.

– Ποια είναι για εσάς προσωπικά τα βασικά συστατικά της ευτυχίας;

Δεν είναι πολλά, αλλά χρειάζονται καθημερινή άσκηση, πνευματική, ώστε να γίνουν μέρος της καθημερινότητάς μας. Επομένως, η πρώτη προϋπόθεση για την ευτυχία είναι ο ελεύθερος χρόνος, που θα αφιερώνει κάποιος καθημερινά στην επιμέλεια, δηλαδή τη φροντίδα του εαυτού του. Από εκεί εκκινούν όλα. Η σχέση μας με τον εαυτό μας και με τους άλλους, η αντιμετώπιση των δυσάρεστων σεναρίων της ζωής, η αποφυγή των περιττών και η συνειδητοποίηση των αναγκαίων, η αγάπη για τον άνθρωπο και η προσφορά στο σύνολο, η επιλογή των ενδιαφερόντων που ομορφαίνουν τη ζωή μας και φυσικά η αγάπη για τη σοφία.

Όλα τα παραπάνω πρέπει να είναι ιδωμένα σε ορθολογικό πλαίσιο, αδέσμευτα από προκαταλήψεις που αναστατώνουν το άτομο. Αυτά θα βοηθήσουν για να έχουμε επίγνωση της ζωής μας, ώστε να συνειδητοποιούμε την ευτυχία μας, χωρίς να αναμένουμε απλώς στιγμές χαράς. Όλοι μπορούν να κατακτήσουν την ευτυχία, υποστηρίζει ο Αριστοτέλης, με μάθηση και επιμέλεια. Μαθαίνουμε να ευτυχούμε.

– Πώς προτείνετε να αξιοποιήσει κανείς τις ασκήσεις που υπάρχουν στο βιβλίο;

Ήδη από την αρχαιότητα ήταν σαφές ότι χωρίς άσκηση δεν επιτυγχάνεται τίποτε, πόσο μάλλον η ευτυχία. Οι ασκήσεις που ακολουθούν την κάθε σχολή έχουν εφαρμοστεί με μεγάλη επιτυχία στο παρελθόν, αλλά και σήμερα.

ΤΑ ΕΞΩΤΕΡΙΚΑ ΑΓΑΘΑ ΜΠΟΡΕΙ ΝΑ ΠΑΙΖΟΥΝ ΤΟΝ ΡΟΛΟ ΤΟΥΣ, ΑΛΛΑ ΑΝ ΔΕΝ ΕΧΟΥΜΕ ΣΥΝΕΙΔΗΣΗ ΤΗΣ ΕΥΤΥΧΙΑΣ ΜΑΣ, ΔΕΝ ΘΑ ΒΟΗΘΗΣΟΥΝ ΣΕ ΚΑΜΙΑ ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ.

Η τήρηση για παράδειγμα ενός «πνευματικού ημερολογίου» αναμφισβήτητα είναι μια πρακτική που αποφορτίζει το άτομο και θέτει σε γενικό πλαίσιο τα ζητήματα που το απασχολούν. Αλλά δεν είναι όλοι οι άνθρωποι έτοιμοι να κρατήσουν ένα ημερολόγιο καθημερινά και η καταγραφή των σκέψεων δεν αποτελεί τον μοναδικό τρόπο για να βρεις την ευτυχία.

Επομένως, ο αναγνώστης μπορεί να επιλέξει άλλες ασκήσεις που ταιριάζουν με την προσωπικότητά του, αλλά οδηγούν στο ίδιο αποτέλεσμα. Το μόνο σίγουρο είναι ότι η ευτυχία δεν είναι θέμα τύχης ούτε στιγμών χαράς, αλλά συνολική στάση απέναντι στα πράγματα. Αυτό ισχύει σε όλες τις φιλοσοφίες.

– Τελικά, είναι μόνο στο χέρι μας να ζήσουμε μια ευτυχισμένη ζωή;

Τα εξωτερικά αγαθά μπορεί να παίζουν τον ρόλο τους, αλλά αν δεν έχουμε συνείδηση της ευτυχίας μας, δεν θα βοηθήσουν σε καμία περίπτωση. Το πιο πιθανό είναι να μην μπορέσουμε να τα διαχειριστούμε ορθά. Για παράδειγμα, σήμερα έχουμε πολύ περισσότερα αγαθά από ό,τι θα μπορούσε να φανταστεί κάποτε ένας αυτοκράτορας. Κι όμως η απληστία και ο φθόνος δεν αφήνουν το άτομο να εκτιμήσει αυτά που έχει.

«Οι ανόητοι ζουν χωρίς να χαίρονται τη ζωή», υποστηρίζει ο Δημόκριτος, «επιθυμούν τη ζωή γιατί φοβούνται τον θάνατο». Στο χέρι μας λοιπόν είναι να ζήσουμε μια ζωή που θα επιλέγαμε ξανά και ξανά, όπως ο Σωκράτης. Γιατί, όπως λέει, «μια ζωή που δεν εξετάζεται δεν αξίζει να τη ζει κανένας άνθρωπος».

Διάβασε online τις πρώτες σελίδες του βιβλίου «Η φιλοσοφία της ευτυχίας: Ζήσε καλύτερα διαβάζοντας τους αρχαίους φιλοσόφους».