ΕΝΑ ΜΟΝΤΕΛΟ ΨΥΧΟΘΕΡΑΠΕΙΑΣ ΠΟΥ ΜΠΟΡΟΥΜΕ ΟΛΟΙ ΝΑ ΕΦΑΡΜΟΣΟΥΜΕ ΣΤΟΝ ΕΑΥΤΟ ΜΑΣ

Υπάρχει άραγε τρόπος να λύσει κανείς όλα του τα συναισθηματικά προβλήματα; Η Ορθολογική-Βιωματική Ψυχοθεραπεία, ένα όχι και τόσο δημοφιλές μοντέλο ψυχοθεραπείας, φιλοδοξεί να μας μυήσει σε μια στάση ζωής η οποία διατηρεί τα συναισθήματα λειτουργικά και οδηγεί σε λύσεις. Στη συνέντευξη που ακολουθεί, με τον ψυχοθεραπευτή Δημήτρη Κατσίκη, μαθαίνουμε πώς θα το καταφέρουμε και γιατί η ψυχική ισορροπία είναι τελικά μύθος.

Μερικές φορές το ενδεχόμενο της ψυχοθεραπείας μπορεί να μοιάζει τρομακτικό και χαοτικό, όχι απαραίτητα επειδή δεν θες να δοκιμάσεις. Με τόσες σχολές και προσεγγίσεις ίσως να μην ξέρεις τι σου ταιριάζει και ποια είναι η καταλληλότερη για σένα.

Από την κλασική ψυχανάλυση που εισήγαγε ο Φρόιντ (και οι πιο αρχάριοι στο σπορ νομίζουν ότι θα ξαπλώσουν σε ένα ντιβάνι), μέχρι τη συστημική ψυχοθεραπεία, που βλέπει τον θεραπευόμενο ως μέλος ενός συστήματος σχέσεων, την Gestalt, τη Γνωστική - Συμπεριφορική (CBT) και μόλις πρόσφατα τη Μεταγνωστική, οι πολλές επιλογές μπορεί να σε μπερδέψουν.

Αν λοιπόν βρίσκεσαι σε μια τέτοια στιγμή της ζωής σου ή αν διστάζεις να ξεκινήσεις, ανακαλύψαμε ένα μοντέλο ψυχοθεραπείας που υπόσχεται να σε βοηθήσει να γίνεις κατά κάποιον τρόπο ο ψυχοθεραπευτής του εαυτού σου. Πρόκειτται για την Ορθολογική - Βιωματική Ψυχοθεραπεία του Αμερικανού ψυχολόγου - ψυχοθεραπευτή Albert Ellis.

O Dr. Albert Ellis, θεμελιωτής της Ορθολογικής-Βιωματικής Ψυχοθεραπείας, σε ομιλία του στη Νέα Υόρκη το 1973. AP Photo Jim Wells

Ο ψυχοθεραπευτής δρ Δημήτρης Κατσίκης παρουσιάζει το μοντέλο αυτό στο βιβλίο του Άφησε πίσω τα συναισθηματικά σου προβλήματα (εκδ. Belle Epoque), ισχυριζόμενος ότι μερικά πολύ συγκεκριμένα εφόδια, συμβάλλουν στο χτίσιμο της ψυχικής ανθεκτικότητας και στην αντιμετώπιση σχεδόν όλων των συναισθηματικών προβλημάτων. Στη συνέντευξη που ακολουθεί μάς εξηγεί τα πώς και τα γιατί.

– Τι είναι συνοπτικά η μέθοδος του Albert Ellis και με ποιον τρόπο μπορεί να βοηθήσει;

Η Ορθολογική-Βιωματική Ψυχοθεραπεία (ΟΒΨ) δεν αποτελεί μόνο ψυχοθεραπευτική μέθοδο, αλλά και μια μετα-φιλοσοφική προσπάθεια για την ενιαιοποίηση της ψυχοθεραπείας, δηλαδή για την εύρεση των κοινών, οικουμενικών μηχανισμών που διέπουν τον ανθρώπινο ψυχισμό και τον κρατούν είτε δέσμιο είτε ελεύθερο κατά τη διάρκεια της ζωής του.

Η ΟΒΨ, σε αντίθεση με όλες τις άλλες ψυχοθεραπείες (ακόμη και σε αντίθεση με τις λεγόμενες Γνωσιακές ή Γνωστικές Συμπεριφορικές, με τις οποίες μοιάζει αλλά δεν ταυτίζεται), υποστηρίζει ότι συναισθανόμαστε αυτό που σκεφτόμαστε πυρηνικά, καθώς πεποιθήσεις-συναίσθημα-συμπεριφορά αποτελούν πτυχές του ίδιου νοητικού φαινομένου.

Άρα, όσον αφορά τα συναισθήματά μας τουλάχιστον, εμείς έχουμε την κυριότερη ευθύνη δημιουργίας, διατήρησης και αλλαγής τους, καθώς διαθέτουμε εγγενείς ή μαθημένες πυρηνικές πεποιθήσεις αξιολόγησης του εαυτού, των άλλων και του κόσμου γύρω μας, οι οποίες λέγονται (Μη) Ορθολογικές Πεποιθήσεις, δηλαδή πυρηνικές νοοτροπίες τις οποίες επιλέγουμε συνειδητά ή υποσυνείδητα (όχι ασυνείδητα) κατά τη διάρκεια της ζωής μας, παρότι εφορμώνται βιολογικά αλλά και περιβαλλοντικά.

Εφόσον αυτές οι πεποιθήσεις (ανα)γεννώνται μέσα μας, μπορούμε να αποκτήσουμε επίγνωσή τους, να παρέμβουμε και να τις αλλάξουμε αν αυτές δεν συνάδουν με τους στόχους μας.

Στόχος, λοιπόν, της ΟΒΨ είναι να βοηθήσει τους ανθρώπους να συνειδητοποιήσουν ουσιαστικά και εφαρμοστικά ότι δεν είναι το περιβάλλον, οι άλλοι ή τα ενστικτώδη αισθήματα του εαυτού που τους αναστατώνουν και διατηρούν αυτή την αναστάτωση, αλλά η δευτερογενής τοποθέτηση των ανθρώπων για τα παραπάνω μέσω υιοθέτησης και διατήρησης μερικών πυρηνικών πεποιθήσεων για τα παραπάνω.

– Ποια είναι τα βασικά λάθη που κάνουμε στη σκέψη μας, οι πυρηνικές πεποιθήσεις όπως λέτε, που επιδεινώνουν κάθε ψυχική κατάσταση;

Είναι πεποιθήσεις/στάσεις απέναντι στον εαυτό, τους άλλους και τον κόσμο που έχουν την εξής μορφή:

• Απόλυτες απαιτήσεις, τύπου «επειδή θέλω, τότε και πρέπει οπωσδήποτε», «επειδή επιθυμώ, τότε χρειάζεται πάντα», «επειδή είναι καλό να γίνεται, τότε οφείλω σε κάθε περίπτωση» κ.ο.κ.
• Πεποιθήσεις καταστροφολογίας, τύπου «επειδή είναι άσχημο, τότε είναι και απόλυτα τραγικό», «επειδή είναι κακό, τότε είναι και απόλυτα φρικτό», «επειδή είναι ατυχές, τότε είναι και απόλυτα τρομερό» κ.ο.κ.
• Πεποιθήσεις μη αντοχής στις ματαιώσεις, τύπου «επειδή είναι δύσκολο να το αντέξω, τότε σημαίνει ότι δεν το αντέχω με τίποτα», «επειδή είναι δύσκολο να το παλέψω, τότε σημαίνει ότι είναι και απόλυτα ανυπόφορο», «επειδή δυσκολεύομαι να το κάνω, τότε σημαίνει ότι δεν μπορώ καθόλου» κ.ο.κ.
• Πεποιθήσεις σφαιρικής απαξίωσης του εαυτού, των άλλων και του κόσμου, του τύπου, «επειδή έκανα λάθος, είμαι απόλυτα άχρηστος», «επειδή κάνεις λάθη σε αυτό, είσαι τελείως αδιόρθωτος», «επειδή ο κόσμος είναι γεμάτος αδικίες, τίποτα δεν θα γίνει ποτέ και πουθενά» κ.ο.κ.

«ΟΠΩΣ ΔΕΝ ΜΠΟΡΕΙ ΚΑΠΟΙΟΣ ΝΑ ΜΑΘΕΙ ΝΑ ΜΑΓΕΙΡΕΥΕΙ ΑΝ ΔΙΑΒΑΖΕΙ ΜΟΝΟ ΒΙΒΛΙΑ ΜΑΓΕΙΡΙΚΗΣ ΚΑΙ ΔΕΝ ΠΙΑΣΕΙ ΚΑΤΣΑΡΟΛΑ ΣΤΑ ΧΕΡΙΑ ΤΟΥ, ΕΤΣΙ ΚΑΙ ΚΑΠΟΙΟΣ ΜΟΝΟ ΜΕ ΕΝΑ ΒΙΒΛΙΟ ΔΕΝ ΜΠΟΡΕΙ ΝΑ ΚΑΝΕΙ ΨΥΧΟΘΕΡΑΠΕΙΑ».

Οι παραπάνω κεντρικές πεποιθήσεις είναι οικουμενικές και όχι μόνο επιδεινώνουν την αρχική ψυχική αναστάτωση που εφορμάται από κάτι που συνέβη (ή νομίζουμε ότι συνέβη), αλλά διατηρούν και επαναφέρουν την αναστάτωση ακόμη και κατόπιν ψυχοθεραπευτικής διαδικασίας.

Γι’ αυτό και η ΟΒΨ είναι η αποτελεσματικότερη ψυχοθεραπευτική μέθοδος, επειδή αναγνωρίζει ότι δεν υπάρχει απόλυτη ψυχοθεραπευτική αλλαγή, αλλά συνεχής αφοσίωση στην εφαρμογή της μεθόδου, συνεχές γκρέμισμα παράλογων πεποιθήσεων και οικοδόμηση νέων.

Κατά τη διάρκεια αυτής της διαδικασίας, το άτομο ή η ομάδα (υπάρχουν και συλλογικές παράλογες πεποιθήσεις) αντιλαμβάνονται ότι επιλέγουν όλο και καλύτερες πεποιθήσεις (και άρα συναισθήματα και συμπεριφορές ως συνέπειες αυτών) και οικοδομούν εσωτερική νοοτροπία σφαιρικής ευεξίας, η οποία τους επιτρέπει να απολαμβάνουν τη ζωή παρά τις τρέχουσες αντιξοότητες.

– Τι σημαίνει πρακτικά η άνευ όρων αποδοχή του εαυτού και κατά πόσο αυτή είναι το ζητούμενο κάθε ψυχοθεραπευτικής προσέγγισης;

Άνευ όρων αποδοχή σημαίνει ότι ο εαυτός, ο άλλος ή και ο κόσμος είναι ολότητες με επιμέρους σφάλματα τα οποία δεν ισοδυναμούν με τις ολότητες αυτές. Με άλλα λόγια, όσα λάθη κι αν κάνει κάποιος, δεν σημαίνει ότι είναι λάθος ως άνθρωπος.

Άλλο ο άνθρωπος, άλλο τα λάθη. Δεν είμαστε τα λάθη μας! Δεν υπάρχει λαθόμετρο, δηλαδή μέτρο καταμέτρησης της ανθρώπινης αξίας. Με επιπλέον λόγια, επίσης, όταν σκάσει το λάστιχο στο αυτοκίνητο, δεν αλλάζεις αμάξι, αλλά το λάστιχο.

Άρα, όταν κάποιος κάνει λάθη, τότε για τη διατήρηση της συναισθηματικής υγείας και την επίλυση του προβλήματος είναι απαραίτητο να κατηγορήσει το λάθος, δηλαδή τη στιγμή του λάθους, κι όχι το σύνολο του εαυτού, του άλλου ή του κόσμου.

Αν κατηγορήσει το σύνολο του εαυτού, του άλλου ή και του κόσμου, τότε θα είναι έξαλλος/η και θα θεωρεί είτε ότι θα πρέπει να καταστρέψει είτε ότι θα πρέπει να αδιαφορήσει για τον εαυτό, τον άλλο, τον κόσμο.

«Ο ΟΡΟΣ ΨΥΧΙΚΗ ΑΝΘΕΚΤΙΚΟΤΗΤΑ ΘΕΛΕΙ ΠΡΟΣΟΧΗ ΣΤΗ ΧΡΗΣΗ ΤΟΥ. ΣΤΗΝ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ ΣΗΜΑΙΝΕΙ ΟΤΙ ΑΠΟΔΕΧΟΜΑΙ ΚΑΙ ΔΙΑΧΕΙΡΙΖΟΜΑΙ ΤΗ ΜΗ ΨΥΧΙΚΗ ΜΟΥ ΑΝΘΕΚΤΙΚΟΤΗΤΑ, ΟΤΑΝ ΑΥΤΗ ΕΠΕΡΧΕΤΑΙ». 

Αν κατηγορήσει το λάθος ως μέρος του εαυτού, του άλλου, του κόσμου, και αρνηθεί να τα βάλει με το σύνολο του εαυτού-του άλλου-του κόσμου, τότε θα συναισθανθεί όσο έξαλλος/η χρειάζεται, ώστε να στραφεί στην επιδιόρθωση του λάθους και όχι στην ολότητα του εαυτού, του άλλου του κόσμου.

Αυτή η στάση ζωής, διατηρεί τα συναισθήματα, είτε αρνητικά, είτε θετικά, σε υγιή, λειτουργικά επίπεδα και άρα οδηγεί σε λύσεις, είτε αυτές είναι αρεστές, είτε όχι.

– Μπορεί ένα βιβλίο αυτοβελτίωσης να αντικαταστήσει την ψυχοθεραπεία;

Όχι πλήρως, αλλά μερικώς. Το βιβλίο είτε μπορεί να ενημερώσει έναν διστακτικό να λάβει ψυχοθεραπεία άνθρωπο, είτε να επεκτείνει τα οφέλη της ψυχοθεραπείας κατά τη διάρκειά της ή μετά τη λήξη της.

Όπως δεν μπορεί κάποιος να μάθει να μαγειρεύει αν διαβάζει μόνο βιβλία μαγειρικής και δεν πιάσει κατσαρόλα στα χέρια του, έτσι και κάποιος μόνο με το βιβλίο δεν μπορεί να κάνει ψυχοθεραπεία.

Ωστόσο, το βιβλίο αποτελεί ένα από τα καλύτερα συνοδευτικά της ψυχοθεραπείας, καθώς παρέχει την απαραίτητη κόλλα για να συνενώνονται καλύτερα οι αρμοί της ψυχικής υγείας που λαμβάνουν χώρα κατά τη διάρκεια της όλης διαδικασίας.

–Υπάρχει κάποια βασική γνώση-πληροφορία που αν έχει κάποιος για τον εαυτό του θα μπορούσε να ξεπεράσει τα πάντα;

Υπάρχει κάποιο διαστημόπλοιο με το οποίο μπορούμε να επισκεφτούμε τα πάντα στο σύμπαν; Δεν υπάρχει το άγιο δισκοπότηρο της ψυχοθεραπείας, αλλά ο Albert Ellis μάς έμαθε ποιοι είναι οι κεντρικοί μηχανισμοί που οδηγούν σε ενιαία ψυχοθεραπεία (ανεξάρτητα από στυλ ή μέθοδο ψυχοθεραπευτικής προσέγγισης) και σε μακροπρόθεσμη αλλαγή.

Αρκεί να μην βλέπουμε τα συναισθηματικά προβλήματα ως «ασθένεια», όπως υπαινίσσεται η ερώτηση: Τα συναισθηματικά προβλήματα δεν είναι ασθένεια, τα συμπτώματα των ανθρώπων προκύπτουν για κάποιον λόγο (για να κινητοποιήσουν τους ανθρώπους για σημαντικές τομές στη ζωή που τους ενδιαφέρει) και όχι για να τρομάζουν τους ανθρώπους ή για να λαμβάνουν ασύστολα φαρμακευτικές αγωγές.

Τα συναισθηματικά προβλήματα αντηχούν εσφαλμένες νοοτροπίες (βλ. παραπάνω) οι οποίες μπορούν να αλλάξουν σε ορθολογικότερες (και, άρα, να οδηγήσουν σε καλύτερα συναισθήματα και συμπεριφορές) καθώς η όλη διαδικασία είναι διδάξιμη και αφορολόγητη.

Το λέω πρώτη φορά δημόσια σε αυτή τη συνέντευξη: Η (ορθολογική) ψυχοθεραπεία κοινής λογικής (κοινή λογική δεν σημαίνει εύκολη λογική) έχει προχωρήσει περισσότερο από την οργανική ιατρική, καθώς έχει εντοπίσει τις 4 πυρηνικές ιδέες/στάσεις που μας κρατούν νέους (για όσο ζούμε, όχι για πάντα, αν και οι ιδέες μεταλαμπαδεύονται στους επόμενους οπότε, ναι, αυτές είναι για πάντα αρκεί να διατηρούνται), οι οποίες είναι:

1. Πεποιθήσεις προτίμησης και άρνησης της απαιτητικότητας, π.χ., «Θέλω πολύ…αλλά αυτό δεν είναι απόλυτα απαραίτητο να το έχω», «Δεν θέλω να γίνει αυτό…αλλά αυτό δεν σημαίνει ότι δεν πρέπει/μπορεί να συμβεί και να ζήσω με αυτό για όσο χρειαστεί και είναι έξω από τον έλεγχό μου», κ.ο.κ.
2. Πεποιθήσεις ρεαλιστικής αξιολόγησης και άρνησης της καταστροφολογίας, π.χ., «Είναι πολύ άσχημο αυτό που συνέβη…αλλά αυτό δεν είναι απόλυτα τραγικό», «Είναι πολύ δυσάρεστο ή ατυχές αυτό που συνέβη…αλλά αυτό δεν αρκεί για να πούμε ότι είναι απόλυτα φρικτό ή τρομερό για πάντα από εδώ και πέρα», κ.ο.κ.
3. Πεποιθήσεις αντοχής στις ματαιώσεις και άρνησης της μη αντοχής σε αυτές, π.χ., «Είναι δύσκολο να αντέξω αυτή την κατάσταση…αλλά δεν υπάρχει κάποιος κανόνας που να λέει ότι δεν αντέχω με τίποτα αυτή την κατάσταση, και μάλιστα αξίζει να το αντέξω για να δω τι μπορώ να κάνω με αυτό, αν με ενδιαφέρει ακόμη», «Είναι δύσκολο να μπορέσω να κάνω αυτό…αλλά αυτό δεν σημαίνει ότι δε μπορώ με τίποτα να το κάνω ή να δοκιμάσω να το κάνω», κ.ο.κ.
4. Πεποιθήσεις άνευ όρων αποδοχής εαυτού, άλλων, κόσμου, π.χ., «Έκανα λάθη σε αυτό το θέμα…αλλά αυτό δεν σημαίνει ότι δεν αξίζω ως άνθρωπος να ξαναβρώ την ευτυχία σε αυτό», «Έκανες λάθη σε αυτό, αλλά αυτό δεν σημαίνει ότι είσαι σάπιος που πρέπει να αφανιστεί από αυτόν τον κόσμο ολοσχερώς», «Ο κόσμος είναι γεμάτος με αδικίες και κακίες, αλλά αυτό δεν τον καθιστά τελείως κακό, ή η ζωή είναι γεμάτη αναποδιές και αντιξοότητες και μπορεί ποτέ να μη μου δώσει αυτό που θέλω ακριβώς, αλλά αυτό δεν σημαίνει ότι δεν μπορώ να τη ζήσω με σχετική ευτυχία και απόλαυση», κ.ο.κ.

«ΤΑ ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΙΚΑ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΔΕΝ ΕΙΝΑΙ ΑΣΘΕΝΕΙΑ, ΤΑ ΣΥΜΠΤΩΜΑΤΑ ΤΩΝ ΑΝΘΡΩΠΩΝ ΠΡΟΚΥΠΤΟΥΝ ΓΙΑ ΝΑ ΤΟΥΣ ΚΙΝΗΤΟΠΟΙΗΣΟΥΝ ΚΙ ΟΧΙ ΓΙΑ ΝΑ ΤΟΥΣ ΤΡΟΜΑΞΟΥΝ».

– Πώς χτίζεται η ψυχική ανθεκτικότητα;

Ο συγκεκριμένος όρος είναι πολύ δημοφιλής στην εποχή μας και θέλει προσοχή στη χρήση του. Ναι μεν στόχος της ψυχοθεραπείας είναι η οικοδόμηση αυτού που ονομάζεται ψυχική ανθεκτικότητα (όπως κι αν εκείνη ορίζεται από τα μοντέλα της ψυχολογίας που υπάρχουν σχετικά), αλλά στο τέλος της μέρας η ψυχική ανθεκτικότητα πάει χέρι-χέρι με την αποδοχή ύπαρξης και της βιολογικής τάσης του ανθρώπου για μη ψυχική ανθεκτικότητα.

Στόχος του ανθρώπου δεν είναι μόνο να «πηγαίνει μπροστά», όπως λένε απλά πολλοί, αλλά να αντιλαμβάνεται ότι θα υπάρχουν τα πάνω και τα κάτω του κατά τη διάρκεια της προσπάθειας που κάνει για ψυχική ισορροπία (ή οποία είναι μύθος όταν μιλάμε με όρους απόλυτης ισορροπίας).

Με πολύ απλά λόγια, ο άνθρωπος δεν είναι το τέλειο ον, και για όσους ευαγγελίζονται την τελειοποίηση του ανθρώπου, ο άνθρωπος δεν είναι ούτε καν τελειοποιήσιμο ον.

Ψυχική ανθεκτικότητα σημαίνει ότι αποδέχομαι και διαχειρίζομαι την μη ψυχική μου ανθεκτικότητα, όταν αυτή επέρχεται. Δηλαδή δεν απαιτώ-δεν καταστροφολογώ-δεν ανυποφορώ-δεν απαξιώνω εαυτό/άλλους/κόσμο ότι θα έπρεπε να είχα(ν) ήδη βρει απόλυτη ψυχική ανθεκτικότητα μετά από τόση προσπάθεια και, ταυτόχρονα, συνεχίζω να επιθυμώ-αξιολογώ ρεαλιστικά-αντέχω-αποδέχομαι άνευ όρων ότι η καλύτερη ψυχική ανθεκτικότητα δεν έχει έρθει ακόμη γνωρίζοντας πού βρίσκομαι κάθε στιγμή.

Με πιο λίγα λόγια, ψυχική ανθεκτικότητα είναι η αποδοχή ότι δεν υπάρχει η τέλεια ψυχική ανθεκτικότητα αλλά ότι η πρώτη περνάει μέσα από στάδια της δεύτερης για να επέλθει!