ΥΠΑΡΧΕΙ ΤΡΟΠΟΣ ΝΑ ΠΡΟΕΤΟΙΜΑΣΤΕΙΣ ΓΙΑ ΤΟΝ ΘΑΝΑΤΟ ΑΓΑΠΗΜΕΝΟΥ ΠΡΟΣΩΠΟΥ;

Ζητώ συγγνώμη από την επιστήμη, αλλά δεν υπάρχει τρόπος να προετοιμαστούμε για τον θάνατο ενός αγαπημένου μας ατόμου. Οπότε, ας σταματήσουν να το λένε. Είναι σαν το «ζωή σε εσάς» που ακούγεται στις κηδείες. Κενό και ανούσιο.

Πριν λίγες ημέρες πέθανε άλλη μια φίλη, σε νεαρή ηλικία, αφότου βασανίστηκε για τουλάχιστον ένα χρόνο, προσπαθώντας να νικήσει μια ασθένεια που στο τέλος πάντα βρίσκει τρόπους να κερδίσει τη μάχη.  Δεν λέω «έφυγε», γιατί δίνω αγώνα να εξοικειωθώ με λέξεις που αφορούν συνθήκες ικανές να μας διαλύσουν. Νιώθω πως όταν τις δαιμονοποιούμε και τις αποφεύγουμε, τους δίνουμε περισσότερη δύναμη. Ότι η αποδυνάμωση τους είναι ο μόνος τρόπος που έχουμε να καταφέρουμε να διαχειριστούμε την πραγματικότητα. Δηλαδή, τη θλίψη του πένθους που επιφέρει ένας θάνατος.

Δεν υπάρχει άλλος τρόπος να συνεχίσουμε. Όχι να ξεχάσουμε, αλλά να βρούμε έναν τρόπο να συνεχίσουμε να υπάρχουμε, αντί να σέρνουμε απλά το κουφάρι μας. Το χρωστάμε σε αυτούς που πέθαναν (ενώ εμείς είμαστε ακόμα εδώ) και σε όσους έχουμε γύρω μας και νοιάζονται για εμάς.

Θα μου πεις, πώς μπορεί να προχωρήσει μια μάνα που έχει χάσει το παιδί της; Ένας άνδρας που έχασε τη σύζυγο του (και vice versa) ή ένα παιδί που έχασε τον γονιό του, στην όποια ηλικία;

Ζωή λέγεται. Οξύμωρο μεν, απόλυτα αληθές δε, αφού ο θάνατος είναι αναπόφευκτο κομμάτι της ζωής μας και η διαχείριση του πένθους η μόνη επιλογή για να κλείσει το τραύμα. Αν εγκλωβιστούμε στην άβυσσό μας, το παιχνίδι τελειώνει πριν τελειώσει.

Προφανώς και θα αρνηθούμε να δεχθούμε αυτό που έχει συμβεί, όπως και θα θυμώσουμε (θα στροβιλίζεται στο μυαλό μας για καιρό το αναπάντητο «γιατί»), θα σκεφτούμε τι μπορούσαμε να κάνουμε που δεν το κάναμε και θα βυθιστούμε στην κατάθλιψη όσο ερχόμαστε σε επαφή με το συναίσθημα, την απουσία και τη στενοχώρια. Όλα αυτά έχουν περιγραφεί ως στάδια του πένθους, πριν την αποδοχή. Ουσιαστικά, δεν είναι κάτι άλλο από το ένστικτο της επιβίωσης που έχουμε ως όντα. Ενεργοποιείται πάντα από ένα τεράστιο σοκ. Δεν είναι όμως, το ίδιο για όλους.

Ο θάνατος στη δική μου ζωή

Αν κρίνω από δικές μου εμπειρίες, για να φτάσω από τις απώλειες στην αποδοχή πέρασαν δεκαετίες. Μεσολάβησε και πολλή προσωπική δουλειά, με τη βοήθεια θεραπεύτριας. Αποτάθηκα σε εκείνη, όταν ένιωσα αδύναμη να διαχειριστώ την πραγματικότητα της ζωής μου εχοντας ακολουθήσει μεθόδους για να «σκεπάζω» τις αλήθειες μου.

Με κούρασα τόσο, που κάποια στιγμή κατάλαβα πως υπάρχουν δυο επιλογές: ή θα προσπαθούσα να ζήσω ουσιαστικά (και όχι να κάνω ό,τι μπορώ για να αποφεύγω ανθρώπους και συναισθήματα), ή θα «έληγα» το ματσάκι, αφού δεν είχε νόημα απλά να υπάρχω και να περιφέρομαι ασκόπως – μισώντας τους πάντες και τα πάντα, με πρώτο τον εαυτό μου.

Εικονογράφηση: Ελένη Καστρινογιάννη

Όταν κάνεις μια επιλογή, αναλαμβάνεις και τις συνέπειες, σωστά; Μεταξύ τους, από ό,τι φαίνεται, είναι το να αποχαιρετώ φίλες σε νεαρή ηλικία. Όλες δοκιμάστηκαν όσο δεν θα έπρεπε να δοκιμάζεται κανένα ον που ζει με αξιοπρέπεια σε αυτόν τον πλανήτη. Η συνθήκη αυτή έχει επαναληφθεί τόσες φορές, που δεν ξέρω αν το «τουλάχιστον σταμάτησε να πονάει» το λέω για εκείνους που φεύγουν ή για να απαλύνω τον δικό μου πόνο.

Πρώτη φορά το είπα για τη μητέρα μου, μετά για τη Στέλλα, τη Σίσυ, τη Βάσω, τη Γεωργία και τώρα για την Κατερίνα. Όλες ήταν νέες. Όλες είχαν πολλούς διαφορετικούς λόγους να θέλουν να ζήσουν. Όλες πάλεψαν μέχρι τέλους. Όλες έκλεισαν μια για πάντα τα μάτια τους, νικημένες από τον πόνο.

Το είπα και για την Καρμούλα μου, τη σκυλίτσα που μου έσωσε τη ζωή. Εν αντιθέσει με τις φίλες μου, που όσο και αν βασανίζονταν ήταν υποχρεωμένες να περιμένουν πότε το σώμα τους θα εγκαταλείψει τη μάχη, η Κάρμα «έφυγε» σε επίσκεψη στον κτηνίατρο, όπου της έκανα ευθανασία. Είχε αποφασίσει πως δεν θέλει να προσπαθεί άλλο. Μου το έδειξε «κλειδώνοντας» το στόμα της. Ο γιατρός μου είπε ότι είχαν σταματήσει να λειτουργούν οι πνεύμονες της. Οπότε δεν είχα πολλά να σκεφτώ. Έκανα ό,τι ήταν καλό για εκείνη. Όχι ό,τι ήταν καλό για μένα – που την ήθελα κοντά μου μέχρι τον δικό μου θάνατο.

Οδυνηρός φυσικός θάνατος ή λυτρωτική ευθανασία;

Κάτι ανάλογο έκανα και με τη μητέρα μου: Βλέποντάς τη να λιώνει από τον καρκίνο, αρχικά προέταξα το «εγώ», ότι την χρειάζομαι εδώ, κοντά μου, πριν συνειδητοποιήσω πως όταν αγαπάς κάποιον θέλεις το δικό του καλό. Και αυτό ήταν να εγκαταλείψει τη μάχη που οδηγείτο σε βέβαιη ήττα.

Πριν παραιτηθεί, υπέφερε. Πολύ. Αν μπορούσα, αν το επέτρεπε ο νόμος, θα έκανα ό,τι και με την Κάρμα: θα την απάλλασσα μια ώρα νωρίτερα. Αυτό θα ήθελα και για μένα.

Εντωμεταξύ, τα τελευταία χρόνια έχω πει το «τουλάχιστον τώρα δεν πονάει» τόσες φορές, που με θυμώνει ακόμα και ως σκέψη. Γιατί να βασανίζονται τόσο οι άνθρωποι που ασθενούν; Γιατί ενώ τους έχει ξεσκίσει ο πόνος και δεν υπάρχει ελπίδα σωτηρίας εμείς περιμένουμε να επέλθει ο φυσικός θάνατος; Γιατί τους κρατάμε με το ζόρι εδώ, ακόμα και όταν φτάνουν στο σημείο να φυτοζωούν;

Το σκέφτομαι και το ξανασκέφτομαι και πάντα καταλήγω στο ότι το «τουλάχιστον τώρα δεν πονάει» εξακολουθεί να είναι –στο μυαλό μου– το μόνο λογικό που υπάρχει μέσα στη γενικότερη παράνοια της ζωής που χάνεται νωρίς και βάναυσα.

Θα μου πεις, όταν χάνεται σε προχωρημένη ηλικία και αιφνίδια, εξαφανίζεται αυτό το πάντα αναπάντητο «γιατί»; Εξυπακούεται πως όχι. Ωστόσο, κρίνοντας εξ ιδίων θα σου πω ότι θα ήθελα να πεθάνω «μια κι έξω». Το ιδεατό σενάριο είναι να τελειώνει η ιστορία στον ύπνο μου. Χωρίς ταλαιπωρίες, χωρίς τίποτα. Χωρίς «προετοιμασία» των αγαπημένων μου. Αυτή είναι άλλη μια ατάκα που μπορεί να μου ανεβάσει την πίεση σε σημείο που να απειληθώ με εγκεφαλικό: το «σιγά, σιγά να προετοιμάζεστε».

Τι είναι ο προπαρασκευαστικός θρήνος

Η τελευταία δοκιμασία που με κέρασε η ζωή είναι να γηροκομήσω μια ψυχή. Να τη βλέπω να μεγαλώνει, να «πέφτει» καθώς αντιμετωπίζει ένα σοβαρό πρόβλημα υγείας και να προσπαθώ να τη βοηθήσω να το διαχειριστεί. Τα τέσσερα τελευταία χρόνια, την έχω κλάψει αυτήν την ψυχή περισσότερες από πέντε φορές. Ενώ ήταν μπροστά μου. Το πόσο σιχάθηκα τον εαυτό μου δεν μπορώ να στο εξηγήσω. Το «καλό είναι να προετοιμάζεστε» έγινε η φράση που έχω ακούσει ήδη περισσότερες φορές από όσες αντέχω. Και πραγματικά δεν μπορώ να καταλάβω το νόημα της.

Τι σημαίνει να προετοιμαστώ; Πώς μπορώ να το κάνω αυτό; Ζήτησα τη βοήθεια της ειδικού και έμαθα για τον προπαρασκευαστικό θρήνο (anticipatory grief). Είναι λέει «μια κατάσταση βαθιάς, οδυνηρής θλίψης που εμφανίζεται πριν από μια επικείμενη απώλεια. Μπορεί να επηρεάσει άτομα που αντιμετωπίζουν τον επικείμενο θάνατο ενός αγαπημένου τους προσώπου ή τον δικό τους θάνατο».

Εκφράζεται ως απώλεια ελέγχου των συναισθημάτων (κλαις όλη την ώρα, χωρίς απαραίτητα να υπάρχει ξεκάθαρος λόγος), ως φόβος, ευερεθιστότητα και θυμός, ως μοναξιά και απομόνωση, ως άγχος, ως ενοχή και έντονη ενασχόληση με τον ετοιμοθάνατο.

Εγώ απέφευγα τη μητέρα μου, γιατί πίστευα πως έτσι θα πονέσω λιγότερο. Ναι, ήμουν ηλίθια. Επίσης, φανταζόμουν τη ζωή μου χωρίς εκείνη. Περιττό να πω ότι η πραγματικότητα ξεπέρασε κάθε φαντασία. Απέφευγα να δω την πραγματικότητα κι έτσι δεν καταφέραμε να αποχαιρετιστούμε όπως θα ήθελα. Να βγάλω από μέσα μου όσα κουβαλούσα, να ξεφορτωθεί κι εκείνη όσα την έπνιγαν. Νιώθω ευγνώμων που κατάφερα να της πω ότι την αγαπώ (πράγμα που έκρυβα μαεστρικά), πριν την τελευταία της ανάσα.

Πώς όμως, μπορείς να προετοιμαστείς για αυτό; Οι επιστήμονες που έχουν κάνει τις σχετικές μελέτες (ψυχολόγοι, ψυχίατροι, κοινωνιολόγοι, ανθρωπολόγοι, νευροεπιστήμονες, κοινωνικοί λειτουργοί, γιατροί) λένε πως βοηθά να περνάμε περισσότερο χρόνο με τη ψυχή που δεν θα έχουμε για πολύ ακόμα κοντά μας, να πούμε ό,τι θα θέλαμε να πούμε, να ενημερώνουμε την οικογένεια και τους φίλους για την κατάσταση της, να αναγνωρίζουμε στον εαυτό μας το δικαίωμα του προπαρασκευαστικού θρήνου, να τακτοποιούμε τις όποιες εκκρεμότητες, συμπεριλαμβανομένου του τι θέλουν για την έξοδο από αυτόν τον κόσμο. Τέλος, να έχουμε ξεκάθαρη εικόνα για τα σημάδια που ενημερώνουν πως πλησιάζει το τέλος. Έτσι, δεν θα κλαίμε κανέναν πριν έρθει η ώρα να τον κλάψουμε.

Σκεπτόμενη τι έκανα σε ανάλογες περιπτώσεις, βρίσκω ένα νόημα σε κάποιες από τις προτάσεις. Δεν βρίσκω όμως τίποτα που να μπορεί να σε προετοιμάσει πραγματικά για την ώρα που δεν θα είναι δίπλα σου κάποιος/κάποια που αγαπάς.

Ένα με νοιάζει, πια

Με τις απώλειες να αυξάνονται και να πληθαίνουν, και τις άπειρες σχετικές συζητήσεις που έχω κάνει με τη θεραπεύτριά μου, έχω αποφασίσει να προσπαθώ να επικεντρώνομαι στο εξής: στην ευλογία του ανταμώματος στο διάβα της ζωής μου με αυτές τις αξιόλογες ψυχές που δεν είναι πια κοντά μας. Συν τα χρόνια που είχαμε την τύχη να περάσουμε μαζί. Όσα κι αν είναι αυτά.

Θα μπορούσα να μην τις έχω γνωρίσει. Να μην έχω πάρει όσα πήρα από τη συνύπαρξή μας. Να μη μου είχαν προσφέρει απλόχερα τη δική τους οπτική για τη ζωή, για όσα έχουν νόημα. Για όλα αυτά, δέχομαι –και θα δέχομαι– όσο πιο αδιαμαρτύρητα μπορώ –δεν είμαι και ρομπότ– τον πόνο της απώλειας. Τον προτιμώ από το σενάριο της ζωής μου χωρίς αυτά τα ανταμώματα.