ΕΝΑΣ ΨΥΧΑΝΑΛΥΤΗΣ ΕΞΗΓΕΙ ΓΙΑΤΙ ΔΕΝ ΜΠΟΡΟΥΜΕ ΝΑ ΟΡΙΣΟΥΜΕ ΤΗΝ ΨΥΧΙΚΗ ΔΙΑΤΑΡΑΧΗ

Οι απόψεις για το τι είναι ψυχική διαταραχή έχουν αλλάξει ριζικά τα τελευταία 100 χρόνια. Στην προσπάθειά μας να βρούμε πώς διαμορφώνεται μια ψυχοπαθολογία, πρέπει πρώτα να την ορίσουμε. Πόσο κοντά όμως είμαστε σε αυτό τον ορισμό; Είναι οι διαταραχές νόσοι, είναι δίκτυα συμπτωμάτων ή κάτι πιο ολιστικό και εξατομικευμένο που ούτε καν υποψιαζόμαστε; Ο ψυχαναλυτής, Χρίστος Τόμπρας, απαντά.

Σε μια εποχή που οι ψυχικές ασθένειες ξεπηδούν σαν μανιτάρια, που σχεδόν όλοι αντιμετωπίζουμε μια ψυχολογική δυσκολία, από στρες μέχρι κάποιο καταθλιπτικό επεισόδιο ή κρίσεις πανικού και που –σε σχεδόν όλους– κατά καιρούς έχει φανεί δύσκολο να είναι απολύτως λειτουργικοί, αναρωτιόμαστε πώς διαμορφώνεται μια ψυχοπαθολογία.

Τι ορίζεται ως ψυχική διαταραχή, τι ως νόσος και τι ως ψυχολογικό πρόβλημα; Είναι όσα ξέρουμε αρκετά για να λύσουμε τα προβλήματα της ψυχικής υγείας μας; Κι αν η Ψυχιατρική έχει κάνει πράγματι σημαντική πρόοδο, γιατί δεν μπορούμε τελικά να είμαστε απλώς καλά;

Τι είναι ψυχοπαθολογία

Για να απαντήσουμε στην ερώτηση «πώς διαμορφώνεται μια ψυχοπαθολογία;», η ερώτηση κλειδί είναι «τι είναι ψυχοπαθολογία;». «Σε αντίθεση με ό,τι θα ήθελε να πιστεύει κανείς, δεν υπάρχει ομοφωνία ως προς τι είναι ψυχοπαθολογία και δεν υπήρξε ποτέ», μου λέει ο Χρίστος Τόμπρας, ψυχαναλυτής με έδρα το Λονδίνο.

Σε πρόσφατο άρθρο του στο online περιοδικό The Psyche, στο οποίο υποστηρίζει πως το Διαγνωστικό και Στατιστικό Εγχειρίδιο Ψυχικών Διαταραχών της Αμερικανικής Ψυχιατρικής Εταιρείας (DSM) (ένα από τα πιο αξιόπιστα εργαλεία των ειδικών για τη διάγνωση και τη θεραπεία των ψυχικών νόσων), παρόλο που ανανεώνεται διαρκώς –έχουμε φτάσει αισίως στην 5^η έκδοση– δεν είναι αρκετό.

Ο κάθε άνθρωπος έχει μια προσωπική ιστορία. Είναι ένα σύνολο εμπειριών, βιωμάτων, σώματος και ψυχής που καθορίζουν τον τρόπο που λειτουργεί και υπάρχει σε μια συγκεκριμένη περίοδο. Συνεπώς δεν μπορεί και ούτε είναι αρκετό να «μετρηθεί» από ένα στατιστικό εργαλείο, ισχυρίζεται ο κ. Τόμπρας.

Πώς αποτιμάται μια ψυχική νόσος;

Το εγχειρίδιο είναι ένα στατιστικό εργαλείο, αφού «προσπαθεί να αποφασίσει τι είναι ψυχοπαθολογικό κάνοντας μια στατιστική σύγκριση σε σχέση με ό,τι κάνει ο πιο πολύς κόσμος.  Όταν η αποκλίνουσα συμπεριφορά συνοδεύεται από ψυχικό πόνο, θεωρείται διαταραχή – ειδικά σε περιπτώσεις που ο άνθρωπος μπορεί να γίνει επικίνδυνος για τον εαυτό του και τους άλλους. Η προσπάθεια που γίνεται στο εγχειρίδιο είναι να προσεγγίσουν οι ειδικοί τις διαταραχές με ανοιχτό μυαλό, χωρίς προκαταλήψεις για το τι είναι παθολογικό και τι όχι. Είναι μια λογική προσέγγιση, αφού πράγματι χρειαζόμαστε ένα διαγνωστικό εργαλείο που θα μας βοηθήσει να απαλύνουμε τον ψυχικό πόνο», εξηγεί ο κ. Τόμπρας.

Εικονογράφηση: Χριστίνα Αβδίκου

Δεν είναι χρήσιμο ένα τέτοιο εργαλείο; Δεν μας βοηθάει η διάγνωση μιας διαταραχής σημαντικά;

«Η στατιστική χρειάζεται, είναι μια αναγκαιότητα για να μπουν κάποια πλαίσια, αλλά η εξατομίκευση είναι αυτή που κάνει τη διαφορά. Η στατιστική και τα προϊόντα της, το DSM δηλαδή, είναι απολύτως χρήσιμα ως εργαλεία που θα μπορέσουν να υποδείξουν σε έναν κλινικό αν θα δώσει ή όχι φάρμακα, ποιο φάρμακο και με ποιον τρόπο. Αλλά, αν πιστεύουμε ότι εκεί τελειώνει το θέμα, παύει να είναι χρήσιμο εργαλείο και γίνεται εμπόδιο», αναφέρει.

Οι ταμπέλες της διάγνωσης γίνονται και εμπόδια

Πώς ακριβώς θα μπορούσε να γίνει εμπόδιο; «Ο ψυχίατρος χρειάζεται τη διάγνωση της κατάθλιψης, ώστε να μπορέσει να εντοπίσει την κατάλληλη αγωγή για τον ασθενή. Στον ψυχολόγο ή στον ψυχαναλυτή δεν είναι κατ’ ανάγκη χρήσιμη. Διότι πολλές φορές λειτουργεί περιοριστικά για τον ίδιο τον ασθενή. Είναι σα να λέει ''έχω κάτι που μου συμβαίνει εξωγενώς''. Όχι ''έχω κάτι που είναι ο τρόπος με τον οποίο υπάρχω αυτή την περίοδο και θέλω να δουλέψω πάνω σε αυτό''. Οπότε αντιμετωπίζει και ο ίδιος τον εαυτό του πιο παθητικά», απαντά.

Σαφέστατα υπάρχουν περιπτώσεις, όπου η ψυχιατρική διάγνωση επιβάλλεται και πρέπει να προηγείται. Στην περίπτωση μιας σχιζοφρένειας, μιας βαριάς κατάθλιψης ή της νευρικής ανορεξίας, όταν ένας άνθρωπος μπορεί να θέσει σε κίνδυνο τον εαυτό του, δεν υπάρχει αμφιβολία ότι πρέπει να τον δει πρωτίστως ένας ψυχίατρος.

Η ανθρώπινη συμπεριφορά δεν είναι νούμερο

Και πάλι όμως, ο ασθενής αυτός δεν είναι το στατιστικό νούμερο που περιγράφεται στο εγχειρίδιο. Η ανθρώπινη συμπεριφορά είναι ένα εξαιρετικά πολύπλοκο σύστημα και σύμφωνα με τον κ. Τόμπρα, πρέπει να κάνουμε πολύ δρόμο ακόμη μέχρι να την κατανοήσουμε.

«Το ότι μπορούμε να δώσουμε σε κάποιον άνθρωπο ένα χημικό παρασκεύασμα, είτε φάρμακο, είτε ένα ποτήρι κονιάκ και η συμπεριφορά του να αλλάξει, μας δείχνει με σαφήνεια ότι υπάρχει μια αλληλεπίδραση μεταξύ χημείας και συμπεριφοράς. Εξηγεί το τι συμβαίνει, αλλά όχι το πώς ακριβώς συμβαίνει. Και δεν μας δείχνει αν το ίδιο ακριβώς θα συμβεί και σε έναν δεύτερο ή τρίτο άνθρωπο», αναφέρει.

Νέα στοιχεία για την κατάθλιψη και τη σεροτονίνη

Η συζήτηση μετατοπίζεται στα πρόσφατα ερευνητικά δεδομένα για την κατάθλιψη και τη σχέση της με την πρόσληψη σεροτονίνης. Καθώς η μετα-ανάλυση που έγινε έδειξε ότι το τρέχον ερμηνευτικό μοντέλο για την κατάθλιψη σε σχέση με τους νευροδιαβιβαστές του εγκεφάλου δεν είναι επαρκές, ο κ. Τόμπρας αναρωτιέται:

«Εφόσον δεν υφίσταται αιτιολογική συσχέτιση της πάθησης με την πρόσληψη σεροτονίνης, τότε είναι λες και τα αντικαταθλιπτικά που έχουν σχεδιαστεί με βάση αυτό το μοντέλο, να δουλεύουν κατά σύμπτωση. Πώς γίνεται να νιώθει, πράγματι, καλύτερα ένας καταθλιπτικός που παίρνει αγωγή, η οποία βασίζεται σε ένα ανεπαρκές μοντέλο; Είναι εξαιρετικά πολύπλοκα τα όσα σχετίζονται με την ανθρώπινη συμπεριφορά».

Ορίζεται η ψυχοπαθολογία;

Μήπως τελικά δεν ορίζεται η ψυχοπαθολογία; «Προσωπικά, δεν θα ήθελα να ορίσω ως ψυχοπαθολογία κάτι. Ας θυμηθούμε το παράδειγμα της ομοφυλοφιλίας, η οποία μέχρι πρότινος θεωρούταν ψυχική νόσος. Θυμηθείτε ότι δίνονταν φαρμακευτική αγωγή, γίνονταν ηλεκτροσόκ, ακόμη και λοβοτομή στους ''ασθενείς'', για να θεραπευτούν από κάτι που σήμερα δεν αντιλαμβανόμαστε ως παθολογικό. Δεν θα εκπλαγώ καθόλου αν σε 10 ή 30 χρόνια καταλήξουμε στο ότι η διπολική διαταραχή (το παράδειγμα είναι τυχαίο) δεν είναι αυτό που πιστεύαμε και ότι χρειάζονται άλλου είδους φάρμακα ή και καθόλου φάρμακα», λέει ο ειδικός.

Πράγματι, οι απόψεις για το τι είναι ψυχική διαταραχή έχουν αλλάξει ριζικά τα τελευταία 100 χρόνια. Για πολλά χρόνια κατά τη διάρκεια του 20^ου αιώνα, οι ψυχίατροι ερμήνευαν τα συμπτώματα της ψυχικής ασθένειας ως ενδείξεις των ασυνείδητων εσωτερικών συγκρούσεων των ασθενών και όχι ως δείκτες συγκεκριμένων ασθενειών, όπως συμβαίνει τώρα.

Πώς διαμορφώνεται η ψυχοπαθολογία

Πρόσφατα, ένα άλλο άρθρο στο The Psyche καταπιάνεται με αυτό το θέμα προβάλλοντας την άποψη ότι οι ψυχικές νόσοι δεν είναι ασθένειες, αλλά ένα δίκτυο συστημάτων αιτιωδών αλληλεπιδράσεων. Με βάση αυτή τη θεωρία του δικτύου, που εκπροσωπείται από τον Ολλανδό Denny Borsboom και τους συναδέλφους του, η ψυχική ασθένεια προκύπτει από την αλληλεπίδραση πολλών γνωστικών συστημάτων.

Για παράδειγμα, μια κατάθλιψη θα μπορούσε να ξεκινήσει ως απόκριση σε ένα στρεσογόνο ερέθισμα, που θα προκαλέσει αϋπνία και κόπωση, αυτά με τη σειρά τους θα οδηγήσουν σε ευερεθιστότητα και έλλειψη συγκέντρωσης και κάπως έτσι θα δημιουργηθεί ένας φαύλος κύκλος συγκρούσεων, αισθημάτων αναξιότητας και μακροχρόνιας θλίψης.

ΑΣ ΘΥΜΗΘΟΥΜΕ ΤΗΝ ΟΜΟΦΥΛΟΦΙΛΙΑ, ΠΟΥ ΜΕΧΡΙ ΠΡΟΤΙΝΟΣ ΘΕΩΡΟΥΤΑΝ ΨΥΧΙΚΗ ΝΟΣΟΣ. ΔΙΝΟΝΤΑΝ ΦΑΡΜΑΚΑ ΣΤΟΥΣ «ΑΣΘΕΝΕΙΣ» ΓΙΑ ΝΑ ΘΕΡΑΠΕΥΤΟΥΝ ΑΠΟ ΚΑΤΙ ΠΟΥ ΣΗΜΕΡΑ ΔΕΝ ΘΕΩΡΟΥΜΕ ΠΑΘΟΛΟΓΙΚΟ.

Οι ψυχικές νόσοι είναι δίκτυα συμπτωμάτων

«Τα δίκτυα συμπτωμάτων είναι μια καλή προσπάθεια προσέγγισης της ψυχικής νόσου. Ωστόσο, το συγκεκριμένο άρθρο δεν αναφέρει ότι από εκεί ξεκινήσαμε. Τον 19^ο αιώνα έτσι δούλευε η ψυχιατρική, με δίκτυα συμπτωμάτων. Έχουμε κάνει δηλαδή έναν κύκλο και έχουμε επιστρέψει στο ίδιο σημείο».

»Σαφέστατα τώρα έχουμε πιο πολλά τεχνολογικά εργαλεία, διότι έχουμε τους υπολογιστές, οι οποίοι μπορούν να βοηθήσουν στη στατιστική ανάλυση με σαφήνεια, μεθαύριο θα έχουμε και εργαλεία τεχνητής νοημοσύνης που θα μπορούν να κάνουν γρήγορη σύνοψη μαζικά πολλών δεδομένων. Το ερώτημα είναι τα δεδομένα από πού μας προέκυψαν; Από εργαλεία που είναι αρκετά απλοϊκά, σχεδόν άξεστα σε αυτή τη φάση που μιλάμε. Πώς αποτιμούμε την κατάθλιψη; Με ένα ερωτηματολόγιο, το οποίο προσπαθεί να κάνει κάτι πολύπλοκο –όπως το πώς νιώθεις– μετρήσιμο. Να το μετατρέψει δηλαδή σε αριθμό», εξηγεί ο κ. Τόμπρας.

Είναι το σώμα και η ψυχή δύο ξεχωριστές οντότητες;

Και πώς μπορούμε να είμαστε σίγουροι ότι και οι σωματικές ασθένειες δεν είναι τόσο εξατομικευμένες; «Δεν υπάρχει καμία αμφιβολία κατά τη γνώμη μου ότι και οι σωματικές ασθένειες λειτουργούν με τον ίδιο τρόπο. Είναι απολύτως εξατομικευμένες, όσο κι αν υπάρχει η ανάγκη να μετατραπούν σε νούμερα και στατιστική», απαντάει.

«Κάποια στιγμή, ίσως μετά από 100 χρόνια, θα καταφέρουμε να αποβάλλουμε τη δυϊστική αντίληψη, σύμφωνα με την οποία σώμα και ψυχή έρχονται σε σύνδεση με όποιον τρόπο υποθέτουμε ότι έρχονται σε σύνδεση. Διότι στην πραγματικότητα αυτά τα προβλήματα που έχουμε, είναι παρενέργειες των εννοιολογικών εργαλείων που χρησιμοποιούμε για να μελετήσουμε το φαινόμενο. Επειδή βλέπουμε τον άνθρωπο ως σώμα και συμπεριφορά, σκεφτόμαστε ότι υπάρχει το σώμα και το ψυχολογικό κομμάτι και αναρωτιόμαστε πώς συνδυάζονται αυτά τα δύο. Ήδη έχουμε κάνει μια αρχική υπόθεση που δεν προέκυψε από τα δεδομένα. Δεν ξεχώριζαν πάντοτε οι άνθρωποι την ψυχή από το σώμα», επισημαίνει.

Μήπως λοιπόν στην προσπάθειά μας να κάνουμε κάτι πιο επιστημονικό, απομακρυνόμαστε από την ουσία και την αλήθεια του; Η απάντηση του κ. Τόμπρα είναι θετική:

«Έχουμε πολύ δρόμο ακόμη μέχρι να ορίσουμε τι είναι η ψυχοπαθολογία και πώς να την αντιμετωπίσουμε σωστά. Έχουμε ξεκινήσει αυτόν τον δρόμο, αλλά δεν έχουμε βρει την απάντηση. Η συζήτηση όχι μόνο δεν έχει τελειώσει. Η συζήτηση μόλις τώρα αρχίζει».