ΤΟ ΣΟΚΑΡΙΣΤΙΚΟ ΠΕΙΡΑΜΑ ΠΟΥ ΑΠΕΔΕΙΞΕ ΓΙΑΤΙ ΔΕΝ ΠΡΕΠΕΙ ΝΑ ΒΑΖΟΥΜΕ ΤΑΜΠΕΛΕΣ

Ένα πείραμα στις αρχές της δεκαετίας του '70 έφερε τα πάνω-κάτω στην ψυχιατρική, αποδεικνύοντας πόσο επικίνδυνες μπορεί να είναι οι ταμπέλες.

Η αμερικανική ερευνητική ιστορία είναι ταυτόχρονα εντυπωσιακή και αφάνταστα τρομακτική. Ήδη από τα μέσα του 19ου αιώνα και μετά, δεκάδες ιατρικά πειράματα πραγματοποιούνταν σε ανθρώπους, συνήθως χωρίς να υπάρχει η απαραίτητη γνώση για τις επιπτώσεις τους, ούτε η ενημερωμένη συγκατάθεση των συμμετεχόντων στις δοκιμές.

Τα πειράματα αυτά συχνά περιλάμβαναν την έκθεση των εθελοντών σε χημικούς και βιολογικούς κινδύνους (συμπεριλαμβανομένων λοιμώξεων που οδηγούσαν ακόμα και σε θανατηφόρες ασθένειες), σε ακτινοβολία, ενέσεις τοξικών και ραδιενεργών χημικών ουσιών. Πολλά ήταν χειρουργικά ή ενείχαν βασανιστήρια, ενώ μεγάλη ήταν η ποικιλία πειραμάτων ψυχιατρικής φύσης.

Σε ορισμένες περιπτώσεις τα πειράματα παραβίαζαν την αμερικανική νομοθεσία της εκάστοτε εποχής, ενώ ορισμένα χρηματοδοτούνταν από κυβερνητικές υπηρεσίες. Τις περισσότερες φορές, μάλιστα, ήταν μυστικά και πληροφορίες γι’ αυτά δεν δημοσιοποιήθηκαν παρά πολλά χρόνια μετά.

iStock

Τα καλά νέα είναι ότι με την πάροδο των ετών –και ειδικά με τον ερχομό του 20ού αιώνα, κατά τον οποίο το μορφωτικό επίπεδο των πολιτών του δυτικού κόσμου βελτιώθηκε– η κοινωνική κατακραυγή που προκαλούσε κάθε αποκάλυψη κυβερνητικών πειραμάτων σε ανθρώπους ήταν τέτοια, που οδήγησε σε μια σειρά από διακηρύξεις οι οποίες απαγόρευαν επίσημα τη διεξαγωγή πειραμάτων σε ανθρώπους.

Τα αποτελέσματα όσων είχαν ήδη γίνει και δημοσιευτεί δεν αγνοήθηκαν από τις επόμενες γενιές ερευνητών. Δεν θα τα επαναλάμβαναν, αλλά δεν θα παράβλεπαν κιόλας όσα είχαν να τους μάθουν.

Το πείραμα του Rosenhan που τάραξε τα νερά της ψυχιατρικής

Ένα τέτοιο πείραμα ξεκίνησε να πραγματοποιείται το 1969, από τον David Rosenhan καθηγητή Νομικής και Ψυχολογίας του Πανεπιστημίου Stanford. Τα συμπεράσματα δημοσιεύτηκαν τον Ιανουάριο του 1973 στο επιστημονικό περιοδικό Science, προκαλώντας αίσθηση στα μέσα ενημέρωσης και σοκάροντας τους επαγγελματίες ψυχικής υγείας.

«Αν η παράνοια και η λογική υπάρχουν», ξεκινά το κείμενο του Rosenhan, «πώς θα τις αναγνωρίσουμε;» Ποιο ήταν το πραγματικό του ερώτημα; Πόσο αξιόπιστες είναι οι ψυχιατρικές διαγνώσεις. Οι «ταμπέλες» που οι ειδικοί δίνουν στους ανθρώπους – αλλά και τι επιπτώσεις μπορεί να έχουν. Τι έκανε για να το διαπιστώσει;

Έστειλε 8 απολύτως λογικούς ανθρώπους (έναν ζωγράφο, μια νοικοκυρά, έναν παιδίατρο, έναν ψυχίατρο, τρεις ψυχολόγους και τον εαυτό του) σε ψυχιατρικά νοσοκομεία ανά τις Η.Π.Α. Ο καθένας τους, όταν εμφανίστηκε εκεί, ισχυρίστηκε ότι άκουγε μια αόριστη φωνή να του λέει «άδειο, κενό, γδούπος». Δεν ανέφερε κανένα άλλο σύμπτωμα.

Οι υπόλοιπες οδηγίες που δόθηκαν στους ψευδασθενείς ήταν να φέρονται φυσιολογικά μετά την εισαγωγή τους στις κλινικές, να κρατούν σημειώσεις και να προσπαθήσουν να πάρουν εξιτήριο. Πέρα από κάποιες προσαρμογές στα βιογραφικά τους στοιχεία για λόγους απορρήτου, οι ψευδασθενείς αφηγήθηκαν στους ψυχιάτρους που τους εξέτασαν τις πραγματικές τους ιστορίες.

iStock

Οι διαγνώσεις ήταν άμεσες και σοκαριστικές: Και οι 8 κρίθηκαν ψυχικά ασθενείς. Οι 7 από αυτούς διαγνώστηκαν με σχιζοφρένεια και ο ένας με μανιοκατάθλιψη. Ούτε ένας ψυχίατρος στις κλινικές δεν υποπτεύθηκε την αλήθεια.

Για την ακρίβεια, αμέσως μετά την εισαγωγή τους στις κλινικές, κάθε τους πράξη και κάθε φυσιολογική τους ενέργεια –το ότι κρατούσαν σημειώσεις, το ότι ήταν ευγενικοί, το ότι μιλούσαν με τους άλλους ασθενείς, το ότι έτρωγαν τα γεύματά τους– ερμηνευόταν ως σύμπτωμα ψυχικής ασθένειας.

Για παράδειγμα:

• Κρατάει σημειώσεις; Έχει διαταραχή καταναγκαστικής γραφής.
• Είναι ευγενικός; Επιδεικνύει παθολογική ανάγκη να ευχαριστεί τους άλλους.
• Τραβάει πάντα καζανάκι; Έχει τυπολατρική συμπεριφορά.

Η ειρωνεία; Πολλοί από τους πραγματικούς ασθενείς των κλινικών κατάλαβαν τι συνέβαινε. 35 από αυτούς είπαν στους ψευδοασθενείς πράγματα όπως: «Δεν είσαι τρελός. Είσαι δημοσιογράφος ή καθηγητής ή κάτι τέτοιο και έχεις έρθει να ελέγξεις αυτό το μέρος». Οι γιατροί και οι νοσηλευτές, όμως, δεν κατάλαβαν ποτέ τίποτα. Η ταμπέλα της διάγνωσης τους είχε τυφλώσει.

Η μέση παραμονή των ψευδοασθενών στις κλινικές ήταν 19 ημέρες (η μεγαλύτερη ήταν 52 ημέρες). Κανείς δεν έλαβε εξιτήριο ως «υγιής». Έπρεπε όλοι παραδεχτούν ότι ήταν ασθενείς και να δεχτούν ισχυρά αντιψυχωσικά, για να μπορέσουν να επιστρέψουν στα σπίτια τους. Συνολικά, τους συνταγογραφήθηκαν πάνω από 2.100 χάπια, κανένα από τα οποία δεν χρειαζόταν πραγματικά.

Μετά το πείραμα

Όταν ο Rosehnan δημοσίευσε τα αποτελέσματα στο Science, η ψυχιατρική κοινότητα κλονίστηκε βαθιά. Μία ψυχιατρική κλινική τον προκάλεσε να στείλει και εκεί ψευδοασθενείς, λέγοντάς του ότι θα κατάφερνε να τους αναγνωρίσει – κι εκείνος δέχτηκε. Τρεις μήνες μετά, η κλινική επανήλθε λέγοντας ότι είχε εντοπίσει 41 ασθενείς-απατεώνες που στην πραγματικότητα ήταν απόλυτα υγιείς. Ο Rosehnan τους είχε κοροϊδέψει: δεν είχε στείλει κανέναν. Το πείραμα είχε πετύχει ξανά: Η ταμπέλα του «απατεώνα» είχε κάνει τους ψυχιάτρους να βλέπουν παντού απατεώνες. Και η θεωρία του Rosehnan είχε επιβεβαιωθεί: Οι ψυχιατρικές ταμπέλες είναι τόσο ισχυρές που μπορεί ακόμα και να διαστρέφουν την πραγματικότητα, τόσο για τους γιατρούς όσο και για τους ασθενείς.

iStock

Οι επιπτώσεις του πειράματος αυτού ήταν τεράστιες: ψυχιατρικές μεταρρυθμίσεις, κλείσιμο ασύλων, νέα διαγνωστικά συστήματα και βελτίωση των δικαιωμάτων των ασθενών. Την ίδια ώρα, όμως, γεννήθηκαν και ορισμένα ανησυχητικά ερωτήματα:

• Αν οι κατεξοχήν ειδικοί δεν μπορούν να ξεχωρίσουν την λογική από την παράνοια, τι μας λέει αυτό για την ψυχιατρική;
• Πόσες ανθρώπινες ζωές μπορεί πραγματικά να καταστράφηκαν από μία ταμπέλα που δεν ήταν ποτέ αληθινή;

Παρά τις πολλές ασυνέπειές του –όπως διαπίστωσε πολυετής μελέτη που πραγματοποιήθηκε τα επόμενα χρόνια πάνω σε αυτό– και παρά τις αδυναμίες του, με κυριότερη το ότι βασίστηκε πάνω σε μία απάτη, το πείραμα αυτό έγραψε ιστορία. Και συνεχίζει να διδάσκεται στα περισσότερα τμήματα Ψυχολογίας σε Πανεπιστήμια ανά τον κόσμο.