ΟΤΑΝ ΤΑ ΚΙΝΟΥΜΕΝΑ ΣΧΕΔΙΑ ΠΟΛΕΜΟΥΣΑΝ ΤΟΝ ΧΙΤΛΕΡ ΚΑΙ ΤΟΝ ΜΟΥΣΟΛΙΝΙ

Από τα αντιναζιστικά animation της Disney ως το πρώτο ελληνικό του Σταμάτη Πολενάκη, η τέχνη των κινουμένων σχεδίων λειτούργησε ως εργαλείο αντίστασης και ομοψυχίας μέσα στον πόλεμο και την αναταραχή.

Disney, Scooby Doo, Μπόλεκ και Λόλεκ, πακέτο με Ρεξ, Mummins, Dragon Ball, πολλά τα κινούμενα σχέδια που έχω να κρατήσει από τα παιδικά μου χρόνια, λιγότερα όσα ξεχωρίζω για τα συναισθήματα που μου προκαλούσαν – ακόμα και χωρίς να καταλαβαίνω το κρυφό νόημα, τους συμβολισμούς ή τις προθέσεις πίσω από τη δημιουργία και παραγωγή τους. Θυμάμαι χαρακτηριστικά το Konflikt, σύγκρουση ή σύρραξη στα ελληνικά, ένα σοβιετικής προέλευσης stop motion animation του Ρώσου Garri Bardin, για δύο αντίπαλα στρατόπεδα σπίρτων που ξεκινούν πόλεμο και καταλήγουν να καίγονται ολοσχερώς. Δεν είχα ιδέα τι ήθελε να πει, μα πάντα βούρκωνα στο τέλος – έβαζε το χέρι της και η μουσική.

Πολύ αργότερα, ενήλικας πια, θα μάθαινα πως ήταν μια αλληγορία για τον Ψυχρό Πόλεμο, μια καταγγελία για τη ματαιότητα της βίας. Θα μάθαινα και ότι αγαπημένοι μου υπερήρωες της Marvel υπήρξαν εργαλεία προπαγάνδας κατά την ίδια ιστορική περίοδο ή και πριν από αυτή, στη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου.

Ωστόσο και πριν από αυτούς, θα ρίχνονταν στη μάχη ορισμένοι από τους δημοφιλέστερους πρωταγωνιστές της Disney, όπως ο Donald Duck. Η πασίγνωστη πάπια ήταν το κεντρικό πρόσωπο στο Der Führer’s Face, ένα αντιναζιστικό animation του 1943 που τιμήθηκε με βραβείο Όσκαρ και συγκαταλέγεται στα κορυφαία έργα κινουμένων σχεδίων.

Το φιλμ παραμένει χαρακτηριστικό παράδειγμα στράτευσης της εν λόγω τέχνης για πατριωτικούς σκοπούς, για την ενίσχυση εθνικών αφηγημάτων προς ανύψωση του ηθικού του λαού και τη γελοιοποίηση του εχθρού σε περιόδους κρίσιμες, για παράδειγμα πριν, κατά τη διάρκεια και μετά από μια πολεμική σύρραξη. Η «διαχρονική και απεριόριστη πλαστικότητα» του animation, γράφει η μελετήτρια Donna Kornhaber στο βιβλίο της Nightmares in the Dream Sanctuary: War and the Animated Film, επιτρέπει στο κοινό να βιώσει την ανατρεπτική και τραυματική φύση του πολέμου και να γίνει μάρτυρας γεγονότων ή συναισθημάτων που έχουν σιγήσει ή κατασταλεί.

Τα κινούμενα σχέδια, όπως και τα κόμιξ πριν από αυτά, ήταν απόδειξη της δύναμης της τέχνης να σχολιάζει κοινωνικά και πολιτικά ζητήματα με απλότητα και ευφυΐα. Αυτός, φαντάζομαι, ήταν ένας από τους λόγους που απέκτησαν τη δική τους ξεχωριστή ημέρα και, από το 2002, η 28η Οκτωβρίου έχει καθιερωθεί ως Διεθνής Ημέρα Κινουμένων Σχεδίων. Όπως καταλαβαίνεις, συμπίπτει με τη δική μας εθνική επέτειο του ΟΧΙ. Όμως αυτή η σύμπτωση έχει ξεχωριστή γοητεία.

Alamy/Visualhellas.gr

Ο Μουσολίνι στο πρώτο ελληνικό κινούμενο σχέδιο

Τα σατιρικά σκίτσα στην Ελλάδα του 1940 διαδραμάτισαν αντίστοιχο ρόλο. Ερευνητές της περιόδου παρατηρούν ότι στην κοινωνία της εποχής, όπου ο αναλφαβητισμός άγγιζε το 40%, η εικόνα και το χιούμορ έγιναν οι πιο άμεσες γλώσσες ενημέρωσης και ψυχολογικής ενδυνάμωσης. Γελοιογράφοι όπως οι Δημητριάδης, Καστανάκης, Παυλίδης, Μπέζος και Πολενάκης πολέμησαν με το πενάκι τους. Ας μείνουμε λίγο στον τελευταίο, τον Σταμάτη Πολενάκη, που γύρισε την πρώτη ελληνική ταινία κινουμένων με τίτλο «Ο Ντούτσε αφηγείται».

Μέσα σε εφτά λεπτά, η ταινία «τύπου Μίκυ-Μάους», όπως αναφέρει ο ίδιος στο ζενερίκ, σατιρίζει την εισβολή των Ιταλών στην Ελλάδα στις 28 Οκτωβρίου 1940 και ειδικά τον Μουσολίνι, ο οποίος αφηγείται τα κατορθώματά του, μόνο που η πραγματικότητα συνεχώς τον διαψεύδει. Ο Πολενάκης δούλεψε μόνος του, ζωγραφίζοντας τα καρέ στο χέρι και χρησιμοποιώντας αυτοσχέδιο φωτισμό και κάμερα.

Παρά την τεχνική του απλότητα, το animation συνδύασε φαντασία, χιούμορ και πολιτικό σχόλιο, επιχειρώντας να κάνει το γέλιο πράξη αντίστασης. Ωστόσο, ξεκίνησε να δημιουργείται το 1942 και προβλήθηκε το 1945, μετά τα Δεκεμβριανά και λίγο πριν τον Εμφύλιο. Πώς το timing επηρέασε την πρόσληψή του και ποια ήταν η θέση του σε σχέση με άλλα μέσα της εποχής –τύπος, αφίσες, θεάματα, κινηματογράφος– ως προς τη διαμόρφωση ιδεολογικών αφηγημάτων;

ΤΟ «Ο ΝΤΟΥΤΣΕ ΑΦΗΓΕΙΤΑΙ» ΑΠΟΤΕΛΕΙ ΤΑΥΤΟΧΡΟΝΑ ΕΚΦΡΑΣΗ ΤΗΣ ΑΝΤΙΣΤΑΣΗΣ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΕΘΝΟΥΣ ΣΤΗΝ ΙΤΑΛΙΚΗ ΕΠΙΘΕΣΗ ΚΑΙ, ΜΕ ΑΥΤΗ ΤΗ ΛΟΓΙΚΗ, ΕΙΝΑΙ ΕΚΔΗΛΩΣΗ ΤΗΣ ΛΑΪΚΗΣ ΚΟΥΛΤΟΥΡΑΣ.

Μια αντιφασιστική, ειρηνική δράση

Απευθύνθηκα για απαντήσεις στη Δρ. Δέσποινα Παπαδημητρίου, καθηγήτρια στο Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης και Ιστορίας του Παντείου Πανεπιστημίου με αντικείμενα τη σύγχρονη ελληνική και ευρωπαϊκή ιστορία –ανάλυση ιδεολογιών με έμφαση στον πολιτικό συντηρητισμό, τον εθνικισμό, τον αντικομμουνισμό, την εθνικοφροσύνη, την άκρα δεξιά–, την ιστορία των εννοιών και την ιστορία του Τύπου. Όπως μου είπε, «το κόμικ αυτό, που δημιουργήθηκε επί Κατοχής και προβλήθηκε το 1945, αποτελεί το πρώτο στην ελληνική παραγωγή, πέρα από εκείνα που δημοσιεύθηκαν στον περιοδικό τύπο στη δεκαετία του 1930. Όσο κι αν το κόμικ αναπτύχθηκε εκείνη τη δεκαετία και εμφανίστηκαν οι υπερήρωες, ο Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος και η μεταπολεμική περίοδος έδωσαν ώθηση στη λαϊκή κουλτούρα».

Η κ. Παπαδημητρίου εξηγεί για το περιεχόμενο: «Σε συγκινησιακό φόντο και με πατριωτική ιδεολογική λειτουργία, το animation έχει πρωταγωνιστές τους Έλληνες στρατιώτες, τον λεβέντη τσολιά που κατατροπώνει τους φασίστες και τον Μουσολίνι. Στην απλότητα της αφήγησης, που όμως εξάπτει τη φαντασία, αντιπαρατίθεται το καλό με το κακό, η γενναιότητα με την ψευδεπίγραφη υπεροχή του ισχυρού· ο εχθρός και ο αρχηγός του, ο Ντούτσε, σχηματοποιούνται ως καρικατούρα. Το τοπόσημο είναι η Πίνδος και το τέλος του Ιταλού δικτάτορα, όπως αφηγηματοποιείται, είναι μεταφορά της καθοριστικής συμβολής του Ελληνοϊταλικού Πολέμου στην έκβαση του Β’ Παγκοσμίου. Σε αυτό το σημείο, ο μύθος –στις κοινωνικές επιστήμες ο μύθος δεν εξισούται με το ψέμα– της “γενναίας μικρής Ελλάδας” με τη μεγάλη συμβολή γίνεται διακριτός».

Τελικά, είναι αντιφασιστική προπαγάνδα; «Δεν πρόκειται για ένα προϊόν-εκδήλωση μιας αντιφαστιστικής ιδεολογία ή κινήματος ούτε για μια οργανωμένη εκ των άνω προπαγάνδα μέσω συγκεκριμένων μηχανισμών διαφώτισης», καταλήγει η κ. Παπαδημηττρίου. «Η πράξη όμως του σκιτσογράφου Σταμάτη Πολενάκη –το γύρισμα της ταινίας στη Σίφνο κατά τα χρόνια της ιταλικής κατοχής– μπορεί να θεωρηθεί αντιφασιστική, ειρηνική δράση. Αποτελεί ταυτόχρονα έκφραση της αντίστασης του ελληνικού έθνους στην ιταλική επίθεση και, με αυτή τη λογική, είναι εκδήλωση της λαϊκής κουλτούρας. Ας έχουμε υπόψη ότι η 28η Οκτωβρίου καθιερώθηκε αυθόρμητα κατά την Κατοχή ως σημαίνουσα ημερομηνία –ήταν ένας προνομιακός τρόπος έκφρασης της αντίστασης του ελληνικού λαού, μαζί με απεργίες– και εορταζόταν ήδη τότε από τους ίδιους τους πολίτες πριν θεσμοθετηθεί επίσημα».