ΩΔΗ ΣΤΑ ΚΑΦΕΝΕΙΑ

Στα καφενεία κυλάει αργά ο χρόνος. Οι παρέες διαμορφώνουν μια ιδιότυπη κοινότητα, ένα ενδιαφέρον όλον με ετερόκλιτα στοιχεία. Ό,τι και να πεις, φέρνει στην αρχαία αγορά το καφενείο. Γι’ αυτό και είναι άχαρη και άδικη η λέξη καφενόβιος όταν επιστρατεύεται αρνητικά για τους θαμώνες.

«Μιλώντας για καφενεία θυμάμαι πάντα εκείνα τα παραθαλάσσια που μπροστά στην πόρτα τους σχεδόν ανοίγεται η θάλασσα. Ήταν ο ευλογημένος κόσμος, που παρ’ όλες τις ταλαιπωρίες και τους κλυδωνισμούς της μοίρας, ερχόταν πάντα σαν βάλσαμο».
– Μάνος Ελευθερίου

Είχα την πετριά από μικρός: Καφενείο κι άγιος ο Θεός! Κι ας φώναζαν οι γονείς μου ότι στο καφενείο πηγαίνουν οι αργόσχολοι, οι τεμπέληδες και οι γέροι. Εκεί εγώ. Παιδάκι του Δημοτικού ακόμη, και να ’μαι κάθε μέρα δίπλα στους χωριανούς που κάπνιζαν στριφτό, έπιναν καφέ και ούζο, έπαιζαν δηλωτή και μάλωναν για τα πολιτικά.

Δεν μιλούσαν απαξιωτικά για τους συγχωριανούς οι γονείς μου. Τον φόβο τους εξέφραζαν μη και καταλήξω καφενόβιος όταν φύγω για τη μεγάλη πόλη. Εξάλλου στην ίδια μοίρα ήταν όλοι στο χωριό.

Σκληρή δουλειά στα καπνοχώραφα, πενιχρά εισοδήματα και ελάχιστες απαντοχές – κάνας γάμος, τα γιορτάσια και το πανηγύρι στη γιορτή της Αγίας Αικατερίνης (η εκκλησία του χωριού).

Έτσι, το καφενείο ήταν η μοναδική διέξοδος. Εκεί ξαπόσταιναν οι χωριανοί, αμφίθυμοι για τη σχέση τους με τη γη που τους βασάνιζε αλλά και τους ζούσε. Τη δόξαζαν και τη μισούσαν.

Alexandros Michailidis/SOOC

Και δεν μου έδωσαν καμία σημασία όταν κάποια στιγμή, φοιτητής ων, είχα κατέβει για διακοπές, τα ’πινα μαζί τους στο καφενείο και τους είπα κάτι που είχα διαβάσει. Ότι «η καλλιέργεια της γης είναι θεόπνευστη και θεόσταλτη».

Αυτοί ήξεραν καλύτερα από τον Γκόγκολ κι από μένα τα βάσανα της καλλιέργειας, και για αυτό αντί για σχόλιο παρήγγειλαν κι άλλα ούζα κι άρχισαν να ρωτάνε για τα πολιτικά.

Καφενεία χάρμα οφθαλμών

Αείποτε με γοήτευαν τα καφενεία. Ειδικά τα παραθαλάσσια και προπαντός εκείνα τα παλιά, τα ψηλοτάβανα με τα μεγάλα ξύλινα παράθυρα και κάτι θεόρατες κουρτίνες βυσσινί και μαρμάρινα τραπέζια, σαν εκείνο το υπέροχο στο Πόρτο της αγαπημένης Πορτογαλίας που μου ’χε κλέψει την καρδιά.

Όπως και το άλλο, στο λιμάνι της Μασσαλίας ή στο κέντρο της δικής μας Τρίπολης (υπάρχει ακόμη, άραγε;) ή ένα περίφημο στην Ταγγέρη, όπου μας έφερε ο δρόμος –προσκυνητές στους μπήτνικς περασμένης εποχής– κι άλλα πολλά, στο Παρίσι, στην Πράγα, στη Βιέννη, στη Σεβίλλη, στη Λισαβόνα και, φυσικά, στη χώρα μας.

Φραντζέσκα Γιαϊτζόγλου-Watkinson/24 MEDIA

Μα μήπως τα άλλα, τα μικρά, με τα τσίγκινα τραπέζια και τις μουριές στις ασβεστωμένες αυλές, αυτά τα στολίδια των νησιών, δεν είναι χάρμα οφθαλμών;

Των θαμώνων οι κοινότητες

Καφενείο σημαίνει παρέα και κουβεντολόι επί παντός, αλλά ταυτόχρονα καταφύγιο για μοναχικούς σαν εκείνον τον σιωπηλό κύριο που άραζε μονίμως στην ίδια θέση και κοίταζε συνεχώς στον δρόμο, λες και περίμενε κάποιον να φανεί.

Κάποια μέρα δεν ήρθε στο καφενείο. Ούτε την επομένη. Και τότε μαθεύτηκε ότι πέθανε. Απ’ τον καημό του, είπε ο καφετζής, που ήξερε τους πελάτες έναν έναν. Είχε χάσει πριν από μήνες τη γυναίκα του. Κι από τότε ούτε μιλιά δεν έβγαζε ο σιωπηλός κύριος, ώσπου μια νύχτα έφυγε κι αυτός για να τη συναντήσει στα σκοτεινά του Αχέροντα.

Alexandros Michailidis/SOOC

Στο καφενείο κυλάει αργά ο χρόνος. Ποτέ δεν βαριέσαι κι ας βλέπεις τους ίδιους και τους ίδιους κάθε μέρα, μιλώντας για τα ίδια θέματα. Για μπάλα και πολιτική κυρίως, αλλά μέσα μέσα για λογοτεχνία, σινεμά και θέατρο, ανάλογα με τις παρέες.

Αυτές διαμορφώνουν μια ιδιότυπη κοινότητα, ένα ενδιαφέρον όλον με ετερόκλιτα στοιχεία. Ό,τι και να πεις, φέρνει στην αρχαία αγορά το καφενείο. Γι’ αυτό και είναι άχαρη και άδικη η λέξη καφενόβιος όταν επιστρατεύεται αρνητικά για τους θαμώνες.

Ναι, κοινότητες ανδρών τα παραδοσιακά καφενεία, παρότι εδώ και χρόνια κοσμούνται και από γυναικείες παρουσίες. Μιλώ για τα παλιά τα καφενεία, που λιγοστεύουν όσο περνάει ο καιρός, κι όχι για τα σύγχρονα καφέ, που δεν είναι προνόμιο των ανδρών.

Ευτυχώς δεν ακούγεται πια η κακόηχη λέξη καφετέρια που κυριαρχούσε ως έκφραση τη δεκαετία του ’80, με σήμα κατατεθέν τον φραπέ και βασικό χαρακτηριστικό την ατέρμονη πολιτικολογία.

ΘΑΝΑΣΗΣ ΚΑΛΛΙΑΡΑΣ/EUROKINISSI

Α! Στη δεκαετία του ’90, τα περισσότερα καφέ είχαν μολυνθεί από τον ιό του Χρηματιστηρίου: είχαν τηλεόραση η οποία μετέδιδε συνεχώς τα νέα από την κίνηση των μετοχών στη Σοφοκλέους. Λίγα ήταν τα καφενεία που αντιστάθηκαν στη λαίλαπα.

Ευτυχώς έσβησε νωρίς η ανεκδιήγητη και χυδαία εκείνη εποχή του Σημιτικού δήθεν εκσυγχρονισμού και των ψευδαισθήσεων.

Ύμνος στα καφενεία

Τώρα, τι άλλο να σας πω; Σας αφήνω στα χέρια του αγαπημένου Τζώρτζ Στάινερ, που αναπέμπει ύμνους στα καφενεία. Ακολουθεί απόσπασμα από το βιβλίο του «Η ιδέα της Ευρώπης» (εκδ. Δώμα, μτφ. Θάνος Σαμαρτζής):

«Το καφενείο είναι τόπος για κρυφές συναντήσεις και για συνωμοσίες, για διανοητικές συζητήσεις και για κουτσομπολιά, για τον Flâneur και για τον ποιητή ή τον μεταφυσικό με το σημειωματάρι του.

Είναι ανοιχτό σε όλους, αλλά την ίδια στιγμή είναι μια λέσχη, μια μασονία, που προσφέρει πολιτική ή φιλολογική-λογοτεχνική αναγνώριση και προγραμματική παρουσία.

Ένα φλιτζάνι καφέ, ένα ποτήρι κρασί, ένα τσάι με ρούμι σού εξασφαλίζουν έναν χώρο για να δουλέψεις, να ονειρευτείς, να παίξεις σκάκι ή απλώς να περάσεις τη μέρα σου καθισμένος κάπου ζεστά. Είναι λέσχη του πνεύματος και ταχυδρομείο του αστέγου.

Στο Μιλάνο του Σταντάλ, στη Βενετία του Καζανόβα, στο Παρίσι του Μπωντλαίρ, τα καφενεία φιλοξενούσαν την πολιτική αντιπολίτευση, τον παράνομο φιλελευθερισμό.

Τρία βασικά cafés στην αυτοκρατορική και μεσοπολεμική Βιέννη συγκροτούσαν την αγορά, τον τόπο όπου εκφράζονταν και συγκρούονταν οι αντιμαχόμενες σχολές αισθητικής και πολιτικής οικονομίας, ψυχανάλυσης και φιλοσοφίας.

Όποιος ήθελε να συναντήσει τον Φρόυντ ή τον Καρλ Κράους, τον Μούζιλ ή τον Κάρναπ, ήξερε ακριβώς σε ποιο καφενείο να κοιτάξει, σε ποιο Stammtisch (το τραπέζι στο οποίο μαζεύεται μια παρέα σε τακτά χρονικά διαστήματα και το οποίο είναι κρατημένο ειδικά για αυτήν) θα μαζεύονταν.

Ο Δαντόν και ο Ροβεσπιέρος συναντήθηκαν μια τελευταία φορά στο Procope. Όταν τα φώτα σβήνουν στην Ευρώπη, τον Αύγουστο του 1914, ο Ζωρές δολοφονείται μέσα σ’ ένα καφενείο [...] Η “ιδέα της Ευρώπης” θα έχει περιεχόμενο όσο θα υπάρχουν καφενεία».