Η ΕΝΕΡΓΕΙΑ ΤΟΥ TAKIS ΚΑΤΑΚΛΥΖΕΙ ΑΘΗΝΑ ΚΑΙ ΑΝΔΡΟ

Έναν αιώνα μετά τη γέννησή του, ο Takis τιμάται με μια μεγάλη αναδρομική έκθεση σε Αθήνα και Άνδρο. Το Ίδρυμα Βασίλη & Ελίζας Γουλανδρή παρουσιάζει το αφιέρωμα «Takis 1∞», ανατρέχοντας σε επτά δεκαετίες δημιουργίας που αναδεικνύουν τον καλλιτέχνη-εφευρέτη και οραματιστή του αόρατου.

«Το έργο του, ο ίδιος, η ζωή του, όλα είναι αφιερωμένα στη νέα διάσταση που έρευνα κάθε στιγμή κι έχει γίνει βίωμά του. Η φύση, η ενέργεια μέσα στην οποία διαστέλλεται διαρκώς, τον κάνουν υπερχρονικό. Το έργο του είναι παγκόσμιο και ανήκει στο μέλλον». Διαλέγω αυτές τις φράσεις από ένα κείμενο γραμμένο το 2015, όταν ο Takis ήταν ακόμα εν ζωή και το έργο του παρουσιαζόταν σε δύο μεγάλες αναδρομικές εκθέσεις, στο Palais de Tokyo στο Παρίσι και στο Ίδρυμα Menil στο Χιούστον. Ανήκουν στην εικαστικό Λυδία Βενιέρη, η οποία τον είχε γνωρίσει όταν ζούσε στο Παρίσι και χρόνια μετά έγινε μέλος της οικογένειάς του, χάρη στον γάμο της με τον γιο του.

«Έχει ικανότητες ιαματικές, είναι γκουρού, κι αυτό –ενώ του παίρνει χρόνο από την καριέρα του και την οικονομική επιτυχία– ανοίγει ορίζοντες στο έργο του σε άλλες σφαίρες», μου είχε πει μεταξύ άλλων η ίδια. «Το έργο του, παγκόσμια αναγνωρισμένο και μοναδικό στο είδος του, είναι η Οδύσσεια του 2000. Τα γλυπτά του, αρχαιο-μελλοντικά διαστημικά παιχνίδια με τη σοβαρή απλότητα των κυκλαδικών ειδωλίων, με τα αόρατα χαμόγελα, αγαπήθηκαν παγκόσμια σαν θρησκευτικά τοτέμ».

Τότε, δεν είχα δει από κοντά πολλά έργα του, καθώς ποτέ δεν είχε πραγματοποιηθεί στην Ελλάδα κάποια μεγάλη έκθεσή του. Τώρα, το μεγάλο αυτό κενό αναπληρώνει το αφιέρωμα που πραγματοποιεί το Ίδρυμα Βασίλη και Ελίζας Γουλανδρή στην Αθήνα και στην Άνδρο.

«Ο Takis δεν είχε ως τώρα ποτέ μια μεγάλη αναδρομική έκθεση στην Ελλάδα», λέει η Μαρία Κουτσομάλλη-Moreau, Υπεύθυνη Συλλογής του Ιδρύματος Β&Ε Γουλανδρή. «Θεωρήσαμε λοιπόν ότι ήταν απαραίτητο το 2025 να γιορτάσουμε κάτι ιδιαίτερο: τα 100 χρόνια από τη γέννησή του».

Takis 1∞: Ένα πανόραμα της τέχνης του

«Ο Takis δεν χωράει στην Αθήνα, δεν χωράει στην Άνδρο», τονίζει η ίδια, εξηγώντας ότι για να αναδειχθεί το εύρος της δουλειάς του ήταν απαραίτητο το επετειακό αφιέρωμα να καταλάβει όχι μόνο τον χώρο των περιοδικών εκθέσεων στο μουσείο του Ιδρύματος στην Αθήνα, αλλά και το Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης στην Άνδρο – τόσο στη νέα πτέρυγα όσο και στην παλαιά, η οποία ξανάνοιξε φέτος ανακαινισμένη.

Η Μαρία Κουτσομάλλη-Moreau συνυπογράφει την επιμέλεια του αφιερώματος «Takis 1∞» με τον Toby Kamps, νυν Υπεύθυνο Συλλογής Μοντέρνας Τέχνης του Hamburger Kunsthalle, στη Γερμανία, ο οποίος το 2015 είχε επιμεληθεί την έκθεση του Takis στο Χιούστον και τον είχε γνωρίσει προσωπικά.

Άποψη της έκθεσης «Takis 1∞» στο Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης στην Άνδρο. © Χριστόφορος Δουλγέρης

 

«Ο Takis ήταν σημαντικό μέλος της διεθνούς πρωτοπορίας που άρχισε να αναπτύσσεται τη δεκαετία του ’50, διερευνώντας τις νέες δυνατότητες για το τι μπορούσε να είναι η τέχνη μετά το χάος του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου, με τον Ψυχρό Πόλεμο, τη θερμοπυρηνική απειλή και την ακατάπαυστη επέλαση της τεχνολογίας – την οποία, θα έλεγα, ακόμη δεν έχουμε μάθει πώς να διαχειριζόμαστε», επισημαίνει ο Toby Kamps. «Μπορεί κανείς να τα διαβάσει αυτά σε εκατοντάδες βιβλία ιστορίας της τέχνης στα οποία γίνεται μνεία για τη δουλειά του.

»Ταυτόχρονα, όμως, ο Takis ήταν ένας αρχαϊκός καλλιτέχνης, ριζωμένος στην αρχαία Ελλάδα και στην κοσμολογία εκείνου του πολιτισμού. Σε αντίθεση με άλλους εκπροσώπους της διεθνούς πρωτοπορίας, ο Takis καταπιανόταν με τα μεγάλα, θεμελιώδη ερωτήματα: την αιώνια ζωή, τη μουσική των σφαιρών, τη δύναμη που μας κρατά στην επιφάνεια του πλανήτη, την αέναη κίνηση. Θα έλεγα πως ο Takis κατόρθωσε να δημιουργήσει μια μορφή αέναης κίνησης. Τα έργα του έχουν ζωή. Ο ίδιος έλεγε: “Αν η γραμμή δεν κινείται, είναι νεκρή”. Αν παρατηρήσει κανείς προσεκτικά, θα δει στα έργα του αυτή τη δύναμη σε δράση».

Το αφιέρωμα «Takis 1∞» διατρέχει όλη την καλλιτεχνική πορεία του Παναγιώτη Βασιλάκη –όπως ήταν το πλήρες ονοματεπώνυμό του– που εκτείνεται σε επτά περίπου δεκαετίες. Κάθε σημαντικό στάδιο στη ζωή του καλλιτέχνη αναδεικνύεται μέσα από περισσότερα από 150 έργα, γλυπτά, σχέδια, πίνακες και κοσμήματα, τα οποία συνοδεύονται από κινηματογραφικές αναφορές σε εφήμερα έργα και δημιουργίες του.

«Ο Takis ως αυτοδίδακτος δεν θεωρούσε την τέχνη κάτι το σνομπ, φτιαγμένο για μία ελίτ», επισημαίνει η Μαρία Κουτσομάλλη-Moreau. «Ήθελε πραγματικά η τέχνη του να αγγίζει τους πάντες, χωρίς να είναι απαραίτητο να αναλύσει κανείς αυτό που βλέπει μπροστά του».

Τα «Μαγνητικά Πεδία»

«Συλλάβαμε τις δύο εκθέσεις στην Αθήνα και στην Άνδρο ως συμπληρωματικές, με στόχο να προκαλέσουμε ένα αίσθημα στέρησης, θα λέγαμε, σε όσους δεν θα μπορούσαν να επισκεφθούν και τους δύο χώρους», σημειώνει η Μαρία Κουτσομάλλη-Moreau στον κατάλογο του αφιερώματος.

Όπως εξηγεί, το κομμάτι που παρουσιάζεται στο Μουσείο του Ιδρύματος Β&Ε Γουλανδρή στην Αθήνα έχει τίτλο «Μαγνητικά Πεδία», με έργα από το 1959 έως το 2018, και επικεντρώνεται στην εξερεύνηση της σχέσης του με τον μαγνητισμό: «Χάρη σε αυτόν, ο Takis εξερεύνησε την τέταρτη διάσταση, όπως του άρεσε να την περιγράφει: έναν χώρο που, από ευκολία, τον χαρακτηρίζουμε κενό, ενώ τον ζωντανεύουν αδιάκοπα δυνάμεις που όχι μόνο μας διαφεύγουν, αλλά διέπουν μέχρι και την παραμικρή λεπτομέρεια των ζωών μας.

»Για τον Takis, όλα είναι μαγνητισμός: η ευεργετική ενέργεια του ήλιου, πηγή των πάντων· ο δεσμός που μας ενώνει με τη γη η οποία μας τρέφει· η έλξη ή η άπωση που αισθανόμαστε για τους ομοίους μας· η μουσική που δίνει ζωντάνια στη φύση που μας περιβάλλει. Γι' αυτό, η εξερεύνηση του μαγνητισμού δεν περιορίζεται στην απλή επιστημονική προσέγγιση, η οποία διεξάγεται μόνο στα εργαστήρια. Είναι μια περιπέτεια που μας προσφέρει την ευκαιρία να βιώσουμε καλλιτεχνική συγκίνηση, η οποία, πίσω από την παιγνιώδη όψη της, μας καλεί σε έναν αληθινά μεταφυσικό στοχασμό».

Τα αλλεπάλληλα «Εύρηκα»

Στην Άνδρο, ο τίτλος «Εύρηκα» αντλείται από ένα περιστατικό στις αρχές του 1959, όταν ο Γάλλος συγγραφέας Alain Jouffroy συνάντησε τον Takis σε έναν δρόμο του Παρισιού να μεταφέρει ένα μικρό γλυπτό. Σε κείμενό του, ο Jouffroy έγραψε: «”Αυτό είναι” μου είπε “το βρήκα”. Ακούστηκε ακριβώς σαν το εύρηκα του Αρχιμήδη. [...] Και μου έδειξε το πρώτο τηλεμαγνητικό γλυπτό (εγώ ήμουν που επινόησα τον όρο την επομένη), όπου μεταλλικά στοιχεία αιωρούνταν με τη δύναμη ενός μαγνήτη. Έτσι, για πρώτη φορά, η μαγνητική ενέργεια εισήχθη στη σύνθεση ενός γλυπτού. [...] Η χαρά και ο ενθουσιασμός του Takis δεν περιγράφονταν».

Το χρονολογικό εύρος των έργων στο νησί εκτείνεται από το 1946 έως το 2018. «Στην Άνδρο, αποφασίσαμε να οργανώσουμε το χρονολογικό ξετύλιγμα της διαδρομής του Takis μέσα από τις διαδοχικές ανατροπές που σημάδεψαν την καριέρα του», σημειώνει στον κατάλογο η Μαρία Κουτσομάλλη-Moreau.

«Κάνοντας αυτή την επιλογή, θελήσαμε να αναδείξουμε μια ολόκληρη πτυχή της καλλιτεχνικής διαδρομής του μάλλον παραγνωρισμένη: τα νεανικά έργα του, αποκαλυπτικά των πρώτων επιρροών του, καθώς και της ικανότητάς του να απεγκλωβιστεί από την κατάρτιση του αυτοδίδακτου και να διαπρέψει».

Ένας πολυμήχανος εφευρέτης

Ο Παναγιώτης Βασιλάκης γεννήθηκε στην Αθήνα στις 29 Οκτωβρίου 1925, σε μια μεγαλοαστική οικογένεια, η οποία βρέθηκε στην πορεία αντιμέτωπη με ολοένα μεγαλύτερες οικονομικές δυσκολίες. Με το ξέσπασμα του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου η κατάσταση για την οικογένεια έγινε δραματική, με τον νεαρό Τάκη να αναγκάζεται να κλέβει φαγητό για να βοηθήσει τους δικούς του.

Το 1946, στα 21 του, έκανε την πρώτη του «ανακάλυψη» δουλεύοντας με τον πηλό. Εντελώς αυτοδίδακτος, άρχισε να δημιουργεί τις πρώτες φιγούρες του, αποκαλύπτοντας ήδη το ταλέντο ενός νέου που, χωρίς καμία καλλιτεχνική εκπαίδευση, εξέφραζε κάτι πρωτόγνωρο.

Τέσσερα χρόνια αργότερα, είδε σε ένα ινστιτούτο περιοδικά που παρουσίαζαν έργα του Τζιακομέτι και του Πικάσο. Η επιρροή που δέχτηκε ήταν τεράστια, ιδίως από τον Τζιακομέτι, και σιγά σιγά άρχισε να εντάσσει τον σίδηρο στα έργα του.

«O Takis μπορεί να ήταν ένας άνθρωπος που δεν παινευόταν για τις γνώσεις του, αλλά ήταν ασταμάτητα περίεργος και διάβαζε πολύ», μου λέει η Μαρία Κουτσομάλλη-Moreau. «Όταν ξέσπασε ο Δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος, σταμάτησε το σχολείο, είχε όμως πάντα την περιέργεια να συνεχίζει να μαθαίνει, να διαβάζει. Ας πούμε, διάβαζε Πλάτωνα και όλη αυτή η σκέψη φαίνεται πίσω από το έργο του».

Τη ρωτάω αν συνάντησε κάτι απρόσμενο κατά την προετοιμασία των εκθέσεων. «Απρόσμενο για μένα ήταν να δω επιτέλους τα έργα στο σύνολό τους όταν έγινε το στήσιμο. Οι φωτογραφίες δεν έδιναν καθόλου την αίσθηση των εκθεμάτων. Όταν όμως τα βλέπεις πλέον στη θέση τους, να κινούνται έτσι ελαφρά, τότε καταλαβαίνεις. Αυτό ήταν για μένα η μεγαλύτερη έκπληξη».

Ο άνθρωπος Takis

Στο τελευταίο επίπεδο της έκθεσης στην Άνδρο, ο επισκέπτης μπορεί να εμβαθύνει στο χρονολόγιο του καλλιτέχνη, που αναδεικνύει πώς εξελίχθηκε η ζωή και η καριέρα του μέχρι τον θάνατό του, το 2019. Όσο περισσότερα γνωρίζεις, τόσο περισσότερα θέλεις να μάθεις γι’ αυτόν, καθώς η μία συναρπαστική περιπέτεια οδηγεί στην άλλη.

Ο συνοδευτικός κατάλογος δίνει επίσης τον λόγο σε ανθρώπους που τον γνώρισαν σε διάφορες φάσεις, κάτι που επιχειρεί και η ομότιτλη σειρά podcasts του Ιδρύματος Β&Ε Γουλανδρή, με μια ενότητα 5 επεισοδίων για τη ζωή και το έργο του πρωτοπόρου Έλληνα καλλιτέχνη. Στα ντοκουμέντα που αναδεικνύονται περιλαμβάνονται και ηχητικά αποσπάσματα από δικές του συνεντεύξεις.

«Αδίκως, στην Ελλάδα ο Takis δεν είναι τόσο γνωστός όσο θα του άξιζε, κι έχει περάσει μια εικόνα που δεν ήταν πραγματικά πιστή σε αυτό που ήταν», λέει η Μαρία Κουτσομάλλη-Moreau. «Όλοι αναγνωρίζουν ότι ήταν δύστροπος, δύσκολος, ιδιόρρυθμος, ότι δεν είχε ιδιαίτερα καλό χαρακτήρα, αλλά ήταν και τρυφερός, γενναιόδωρος, πολύ δημιουργικός, ακατάπαυστα δημιουργικός. Θελήσαμε λοιπόν αυτό να σας το εκφράσουν άνθρωποι που τον έζησαν».

Η ίδια επιλέγει έναν ποιητικό τρόπο για να τον ορίσει ως πνευματικό γιο της Αφροδίτης και του Ηφαίστου. «Από τη φανταστική μητέρα του ο Takis κληρονόμησε την αγέρωχη ομορφιά της νιότης του, εκείνη τη μαγευτική και αισθησιακή “γητειά του φιδιού”, κατά την επιγραμματική διατύπωση της Iris Clerts», γράφει στον κατάλογο του αφιερώματος. «Και οι δύο είχαν συναίσθηση της δύναμής τους να σαγηνεύουν, και οι δύο ήταν λάτρεις του άλλου φύλου, και οι δύο περιφρονούσαν τη μονογαμία και δεν δίσταζαν να χρησιμοποιούν τις χάρες τους για να επιτύχουν τους σκοπούς τους. Κι αν η Αφροδίτη ήταν εφοδιασμένη με μια ζώνη που την έκανε ακαταμάχητη, ο Takis, πλησιάζοντας σε ηλικία γήρατος, είχε επινοήσει τη δική του ζώνη, που υποτίθεται ότι με τους ενσωματωμένους μαγνήτες της απομάκρυνε τα προβλήματα υγείας και διοχέτευε καταλλήλως την κοσμική ενέργεια.

»Όσο για τον φανταστικό πατέρα του, του μεταβίβασε το θεϊκό ταλέντο του εφευρέτη, ικανού να φτιάχνει την αιγίδα του Δία, το παλάτι των θεών του Ολύμπου, αλλά και την Πανδώρα, την πρώτη θνητή γυναίκα που έπλασε με νερό και άργιλο. Ο Ήφαιστος ήταν πολύ παραπάνω από ένας θεός-σιδηρουργός που δεν τον αγαπούσαν ούτε η ίδια η μητέρα του ούτε οι άλλοι θεοί. Στο πλευρό της πονόψυχης Θέτιδας, διακρίθηκε από νεαρότατη ηλικία σε πλείστες χειροτεχνικές εργασίες, σχετικές με την κατεργασία του μετάλλου: όπλα, πανοπλίες, κοσμήματα, στολίδια, ανδρείκελα, όλα θαυματουργά αντικείμενα με τα οποία βοηθούσε, ανιδιοτελώς συνήθως, όχι μόνο τους θεούς, αλλά και τους ανθρώπους. Ο Takis διέθετε την ίδια πολυεπιστημονικότητα, την ίδια ακόρεστη περιέργεια για τις ιδιότητες κάθε υλικού, καθώς και την ίδια επιθυμία να μοιράζεται με όσο το δυνατόν περισσότερους τους καρπούς των ευρημάτων του».

Ο Takis δεν χωράει σε ένα βιβλίο, αναγνωρίζει η Μαρία Κουτσομάλλη-Moreau. Πράγματι, αυτό που λείπει από την –εξαιρετική συνολικά– έκδοση είναι η αίσθηση της ενέργειας που εισπράττεις όταν βλέπεις τα έργα του από κοντά: η ανεπαίσθητη κίνηση των Σινιάλων σε κάθε απαλό φύσημα του αέρα, η ένταση ανάμεσα στους μαγνήτες και τα μεταλλικά στοιχεία στα Τηλεγλυπτά του, οι αναλαμπές στα Τηλεφώτα και τα Ηλεκτρονικά του ανάγλυφα, οι ήχοι που παράγουν τα Μουσικά έργα του. Μόνο από κοντά νιώθεις να πάλλεται στο άπειρο η ενέργεια του καλλιτέχνη, δίνοντας όχι μόνο υπόσταση στο αόρατο, αλλά και μια αίσθηση ότι αυτός ο «γκουρού» βρήκε έναν συμπαντικό τρόπο να συνομιλεί ακόμη μαζί σου.

H μεγάλη αναδρομική έκθεση στα Μουσεία του Ιδρύματος Β&Ε Γουλανδρή σε Αθήνα και Άνδρο θα διαρκέσει έως τις 2 Νοεμβρίου 2025.