ΤΟ ΓΗΡΑΣ ΚΑΙ Η ΦΘΟΡΑ ΚΡΥΒΟΥΝ ΠΕΡΙΣΣΟΤΕΡΗ ΟΜΟΡΦΙΑ ΑΠ’ ΟΣΟ ΦΑΝΤΑΖΕΣΑΙ

Το γήρας μάς κλέβει τις βεβαιότητες, κι ίσως έτσι αποκαλύπτει ένα νέο νόημα, αόρατο όσο η ζωή κυλούσε αβίαστα. Μέσα από την ευθραυστότητα, μαθαίνουμε να βλέπουμε ξανά από την αρχή όσα θεωρούσαμε δεδομένα.

Μου είναι δύσκολο να γράψω κάτι αισιόδοξο σε σχέση με το γήρας. Ειδικά στην παρούσα φάση, μου είναι αδιανόητο ακόμα και να σκεφτώ κάτι καλό για την αναπόφευκτη κοινή μας μοίρα. Στα τελευταία μου γενέθλια, εκείνα τα άτιμα που μείωσαν στα τρία χρόνια την απόσταση από τα δεύτερα -άντα, βρήκα παρηγοριά σε ένα βιντεάκι από εκπομπή της Oprah Winfrey, όπου η παρουσιάστρια ρωτά την 61χρονη τότε Cher πώς της φαίνεται που μεγαλώνει, με τη δεύτερη να απαντά «χάλια». «Και όλη αυτή η σοφία;» συνεχίζει η παρουσιάστρια, ίσα για να λάβει απάντηση ακατάλληλη για ανηλίκους: «”Μπιπ” τη σοφία».

Ποια γοητεία και τι καλό μπορεί να κρύβει η φθορά; Μια φράση που διάβασα προ διετίας σε διήγημα της Ρέας Γαλανάκη, για τον ήρωα που θα γινόταν 40 ετών και «θα ξεκινούσε την αντίστροφη πορεία του προς τον θάνατο», έγινε η οδηγός της υπαρξιακής και ηλικιακής μου κρίσης. Ο θάνατος είναι η μητέρα της ομορφιάς, λέει στο Κυριακάτικο Πρωινό του ο Wallace Stevens, για αυτό και μόνο μέσα από εκείνον θα εκπληρωθούν τα όνειρα και οι επιθυμίες μας. Δε γνώριζα το ποίημα και δύσκολα θα με έπειθε να αλλάξω την οπτική μου. Ίσως κάτι παραπάνω να κατάφερε ο Philip Weinstein.

Ο Weinstein είναι ομότιμος καθηγητής Αγγλικής Φιλολογίας στο Swarthmore College και διακεκριμένος μελετητής της σύγχρονης λογοτεχνίας, με δεκαετίες διδασκαλίας και έρευνας συγγραφέων όπως οι Shakespeare, Yeats, Proust, Faulkner, Eliot και Beckett. Στο βιβλίο του «Time’s Bounty: Rethinking Aging» (Η γενναιοδωρία του χρόνου: Επαναπροσδιορίζοντας τη γήρανση) εξερευνά πώς οι τελευταίες φάσεις της ζωής μπορούν να γεννήσουν νέες μορφές δημιουργικότητας, εμπειρίας και ελευθερίας, αντιστρέφοντας την κυρίαρχη πολιτισμική αντίληψη που βλέπει την ηλικία μόνο ως φθορά και απώλεια.

Οι σκληρές αλήθειες του γήρατος μπορεί να κρύβουν μια δημιουργική ώθηση που δε θα φανταζόσουν πριν φτάσεις σε αυτό το στάδιο. Εικονογράφηση: Ελένη Καστρινογιάννη

Ένα απόσπασμα του βιβλίου του δημοσιεύτηκε σε άρθρο για το τι μπορεί να μας διδάξει το γήρας για τη δημιουργικότητα και την πληρότητα, το οποίο ανοίγει με τους στίχους του Stevens. Όχι για να συμφωνήσει ότι τα όνειρα και οι επιθυμίες δίνουν ομορφιά στα γηρατειά, παρά για να αντιπαραβάλει το δικό του συμπέρασμα:

«Οι ωμές αλήθειες του γήρατος –που για χρόνια τις τρέμαμε ως παραλυτικές, τις φοβόμασταν σαν να ήταν το ίδιο το τέλος– μπορεί να κρύβουν μια δημιουργική ώθηση που θα σου ήταν αδύνατο να φανταστείς πριν φτάσεις σε αυτό το στάδιο. Το είδος ομορφιάς που αναδύεται δεν προκύπτει από την πληρότητα, αλλά από μια αντίρροπη δύναμη αλλαγής, την έκθεση, την απειλή της κατάρρευσης».

Η παρακμή, λέει εν ολίγοις Weinstein, παρότι μας στερεί το όνειρο, δίνει άλλους τρόπους να βρούμε νόημα. Τι να εννοεί;

ΤΟ ΠΟΙΟΙ ΗΜΑΣΤΑΝ, ΠΟΙΟΙ ΕΙΜΑΣΤΕ ΚΑΙ ΠΟΙΟΙ ΘΑ ΓΙΝΟΥΜΕ ΕΙΝΑΙ ΚΑΤΑΔΙΚΑΣΜΕΝΑ ΝΑ ΠΑΡΑΜΕΝΟΥΝ ΞΕΝΑ ΜΕΤΑΞΥ ΤΟΥΣ.

Τα καθημερινά δράματα δίνουν νέο νόημα στη ζωή

Περνάμε το μεγαλύτερο μέρος της ζωής μας γνωρίζοντας πως είμαστε περαστικοί στον κόσμο, γι’ αυτο και αναζητάμε το νόημα σε ό,τι συντελεί στο γίγνεσθαι, εκεί όπου μπορούμε να δούμε μια πιθανή εξέλιξη, όπως η δημιουργία οικογένειας, η καριέρα, οι έρωτες, σε σχέδια που «κυοφορούν ένα μέλλον», λέει ο Weinstein παραφράζοντας Nietzsche. «Τέτοιες ιστορίες βρίσκονται στο επίκεντρο των περισσότερων μυθιστορημάτων και ταινιών. Ανεξάρτητα με το πόσο διαφέρει κάθε εκδοχή της ιστορίας, κινητήρια δύναμη παραμένει η ατομική βούληση».

Τα γηρατειά ανακόπτουν την πορεία της αφήγησης. Εκδηλώνονται ασθένειες, συχνά αιφνίδια, όπως ένα εγκεφαλικό επεισόδιο, ένας καρκίνος ή η έναρξη της νόσου Αλτσχάιμερ. «Ακόμη και οι ιστορίες από τις ημέρες της πανδημίας, όταν ακυρώνονταν ταξίδια λόγω COVID, αποκαλύπτουν πόσο εύθραυστη είναι η ικανότητα της επιθυμίας να κατευθύνει τη ζωή». Η νέα εμπειρία δεν οργανώνεται γύρω από την επίτευξη στόχων ή την προσωπική ανάπτυξη, αλλά μέσα από μικρά δράματα, όπως ο τρόπος που εξελίσσεται το περπάτημα.

Ο ηλικιωμένος που προχωρά με προσοχή μην πέσει και όχι αβίαστα όπως στη νιότη του ζει ένα μικρό δράμα. Όπως και με το χέρι που τρέμει ή τη λέξη που δεν έρχεται εύκολα στο μυαλό, έχει χάσει τη δυνατότητα της αυτόματης λειτουργίας, της δράσης δίχως δεύτερη σκέψη. Το γήρας φωτίζει λεπτομέρειες που δεν έβλεπε ως τότε, μα όσο δύσκολη κι αν είναι η νέα φάση, υπάρχει μια απροσδόκητη λάμψη. Ο ηλικιωμένος βλέπει πως η απλότητα της ζωής είναι πολύτιμη αλλά όχι πια δεδομένη. Το περπάτημα που γίνεται με κίνδυνο τού επιτρέπει να συναντηθεί με το σώμα του και να αναμετρηθεί με την ευθραυστότητα και τη δύναμή του.

ΤΑ ΜΙΚΡΑ ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΑ ΔΡΑΜΑΤΑ, Η ΠΡΟΣΠΑΘΕΙΑ ΝΑ ΣΤΑΘΟΥΜΕ ΟΡΘΙΟΙ, Η ΦΡΟΝΤΙΔΑ ΕΝΟΣ ΣΩΜΑΤΟΣ ΠΟΥ ΔΕΝ ΥΠΑΚΟΥΕΙ, Η ΜΕΓΑΛΥΤΕΡΗ ΕΞΑΡΤΗΣΗ ΑΠΟ ΤΟΥΣ ΑΛΛΟΥΣ, ΑΠΟΚΤΟΥΝ ΔΙΚΟ ΤΟΥΣ ΝΟΗΜΑ.

Η ομορφιά της παθητικότητας

Όταν ο Weinstein γράφει ότι στα γεράματα «παύουμε να είμαστε το υποκείμενο που δρα» και γινόμαστε «αντικείμενο υπό το βλέμμα Κάποιου Άλλου», περιγράφει μια νέα μορφή παθητικότητας, όχι όμως με την έννοια της παραίτησης. Είναι μια μετάβαση σε έναν διαφορετικό τρόπο ύπαρξης. Η αλλαγή αυτή, η «μετάβαση από την αβίαστη επινοητικότητα… σε έναν τόπο εικασιών όπου τίποτα δεν είναι δεδομένο», κρύβει μια ανέλπιστη ομορφιά. Οι γιατροί, τα βοηθήματα, οι εξετάσεις, σημάδια πως «δεν μπορούμε πια να τα καταφέρουμε μόνοι μας», γίνονται συνοδοιπόροι στον νέο στόχο διατήρησης της ζωής και της υγείας.

Το γήρας, παρά τους φόβους που το συνοδεύουν, σε αφήνει να δεις την ύπαρξη με άλλη ματιά, που δεν ήταν προσιτή νωρίτερα. Γινόμαστε μάρτυρες της ίδιας μας της φθοράς και, παρά την ειρωνεία, μπορεί να είναι μια εμπειρία πλούσια και συγκινητική. Ο Οιδίποδας, λέει ο Weinstein, μπόρεσε να λύσει το αίνιγμα της Σφίγγας αναγνωρίζοντας τα τρία στάδια της ζωής, δεν μπορούσε όμως να τα συμφιλιώσει. «Το ποιοι ήμασταν, ποιοι είμαστε και ποιοι θα γίνουμε είναι καταδικασμένα να παραμένουν ξένα μεταξύ τους». Κάθε ηλικία είναι ένας νέος εαυτός.

Τα μικρά καθημερινά δράματα της προχωρημένης ηλικίας, η προσπάθεια να σταθούμε όρθιοι, η φροντίδα ενός σώματος που δεν υπακούει, η μεγαλύτερη εξάρτηση από τους άλλους, αποκτούν δικό τους νόημα. Δεν είναι σχέδια για το μέλλον, όπως στα νιάτα μας. Είναι στιγμές που η ευθραυστότητα φωτίζει έντονα την ίδια τη ζωή. Η παθητικότητα είναι μια εμπειρία βαθιάς αποκάλυψης, ένας αργός και ουσιαστικός τρόπος να γνωρίσουμε ξανά τον κόσμο και τον εαυτό μας, έστω και προς τα τελευταία στάδια της ζωής.

Βέβαια, αν με ρωτάς ποιος τελικά κερδίζει, οι ποιητές, οι φιλόσοφοι ή οι μελετητές της λογοτεχνίας, ψηφίζω δαγκωτό τη Cher.